I bob. Ma’naviyatshunoslikka kirish 1-mavzu: “MA’naviyatshunoslik” fanining predmeti, maqsadi, vazifalari

2.Fanni o’rganishning maqsad va vazifalari.Fanning kategoriyalari va rivojlanish qonuniyatlari
«Ma’naviyatshunoslik» kursining maqsadi talaba yoshlar ongida ma’naviyat tushunchasi, ma’naviyatning inson va jamiyat taraqqiyotidagi o’rni, xalqimiz ma’naviyatining shakllanish bosqichlari haqida muayan bilim va tasavvurlarni shakllantirishdan iborat.
Har bir fanning o’ziga xosvazifalari bo’lganidek, “Ma’naviyat asoslari” kursining ham vazifalari mavjud. Bular quyidagilardir:

• 
  ma’naviat tushunchasi mazmn-mohiyatini yoritib byeradi;
  
• 
  ma’naviyatning inson va jamiyat hayotidagi o’rnini aniqlaydi;
  
• 
  xalqimiz ma’naviy rivoji tarixini o’rganadi;
  
• 
  yurtimizda amalga oshirilayotgan ma’naviy-ma’rifiy islohotlar mohiyatini yoritib byeradi;
  
• 
  talaba yoshlar ongida ezgu tuyg’ularni shakllantiradi.
  

«Ma’naviyatshunoslik»ning kategoriyalari falsafa, estetika, etika, dinshunoslik va boshqa fanlarning tushunchalari bilan ham uyg‘unlashib ketgan. Bu tabiiy hol. Zyero ma’naviyatni ularning uyg‘unligisiz tassavvur ham qilib bo‘lmaydi.
Uning kategoriyalariga inson, millat va jamiyat hayoti bilan bog‘liq bo‘lgan quyidagi tushunchalar kiradi: shaxsning o‘z o‘zini anglashi maqomida: bilimdonlik, qalbi tozalik, saxiylik, samimiylik, hayrihohlik, iymonlilik, halollik, e’tiqodlilik, diyonatlilik, poklik, mehr-shafqatlilik, vijdonlilik, rostgo‘ylik, adolatparvarlik, ota-onaga hurmat, oilaga sadoqat, vafodorlik, to‘g‘rilik va boshqalar.
Shaxsning millat vakili sifati maqomida: milliy o‘z-o‘zini anglash, milliy g‘urur, millatparvarlik, vatanparvarlik, millat taqdiriga nisbatan ma’suliyatni, milliy manfaat ustivorligini his etish, milliy til, milliy tarix, adabiyot, san’at, urf-odatlar, an’analar, qadriyatlar, davlat tizimiga, qonunlarga hurmat va itoatkorlik, vazminlik, o‘z kasbining mohir ustasi bo‘lish, mamlakat ichki va tashqi faoliyatidan habardor bo‘lish va uni qo‘llab-quvvatlash, mamlakat ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy, ma’naviy hayotida faollik va boshqalar bo‘lsa; shaxsning jamiyat vakili sifatidagi maqomida: mamlakatning jahondagi nufuzini oshirishdagi ma’sullik, jahon sivilizatsiyasi yutuqlarini egallash, jahon xalqlari oldida turgan umumbashariy muammolariga befarq bo‘lmaslik, milliy va umuminsoniy manfaatlar uyg‘unligini anglash, insonning tabiatining bir bo‘lagi ekanligi, uni asrashda ma’sullik va boshqalar.
Ma’naviyat rivojlanishi ham ma’lum qonuniyatlarga tayanadi. Garchand bunday qonuniyatlar bir necha yo‘nalish va jarayonlarni o‘z ichiga olsa ham, ularni asosan ikki yirik guruhga ajratish mumkin.
Birinchi guruhga shaxs, millat yoki jamiyatning ichki salohiyati bilan bog‘liq bo‘lgan qonuniyatlar kiradi. Agar ichki salohiyat nochor bo‘lsa, shaxs barkamollik darajasiga, millatning o‘z bir butunligini saqlashga va ayni paytda jamiyatning yuksak taraqqiyot pog‘onasiga yerishishiga salbiy ta’sir qiladi. YAna ham aniqroq qilib aytiladigan bo‘lsa, ichki salohiyat tayanch va ob’ektiv zaruriyatdir. Ichki salohiyatning darajalari esa ob’ektiv va sub’ektiv omillar bilan bog‘liq bo‘ladi. Uning rivojlanishi ularning uyg‘un holatda bo‘lishini taqazo etadi.
Ichki salohiyatning mustahkam bo‘lishi, tarixiy taraqqiyot bosqichi yoki shaxsshakllanish jarayoni qanday murakkab bo‘lmasin, bari-bir zaruriy sharoitlar yuzaga kelgan payitda shaxs ma’naviy kamoloti va millatning yuksalishini ta’minlashga xizmat qilavyeradi.
Ikkinchi guruh qonuniyatlariga shaxslar va millatlarning o‘zaro munosabatlari jarayonida sodir bo‘ladigan «o‘zaro ta’sir» va «o‘zaro boyitish» orqali bo‘ladigan jarayonlar kiradi. Ya’ni shaxs ma’naviy kamoloti onadan tug‘ilishi bilan yuzaga kelmaydi. Xuddi shuningdek millat ham tarixiy taraqqiyotning ma’lum bosqichlarida boshqa xalqlar, millatlar bilan hamkorlik natijasida shakllanadi. Hech qachon shaxs, inson o‘zgalarsiz yashay olmaganidek, millat ham boshqa millatlar, xalqlar bilan aloqa munosabatlarsiz taraqqiy qila olmaydi, boz ustiga bugungi kunda dunyoda «sof» millat borligiga hech kim guvohlik yoki kafolat byera olmaydi. Jamiyat xuddi ana shu qonuniyat asosida rivojlanadi.
Ma’naviyat ana shu o‘zaro munosabatlar va «ta’sirlar» asosida rivojlanib boradi. Bu jarayonda bir tomon ikkinchisiga nimanidir «byeradi» va nimanidir «qabul» qiladi. Shunday qilib, ma’naviyat rivojlanishida «ta’sir» va «aks ta’sir» qonuniyati mavjud bo‘lib, u ma’naviyatshunoslikning rivojlanib borishini ta’minlashga xizmat qiladi.
Ko‘rinib turibdiki,«Ma’naviyatshunoslik»ning ham boshqa ijtimoiy – gumanitar fanlar kabi, o‘ziga xos kategoriyalari va rivojlanish qonuniyatlari mavjud. Ularni o‘rganishni takomillashtirib borish yo‘li bilan ma’naviyatshunoslikning jamiyat taraqqiyoti va komil insonni tarbiyalashdagi imkoniyatlardan yana ham kengroq foydalanish mumkin bo‘ladi.
Ma’naviyathardoimma’rifatbilanya’nibilimbilanuyg‘unholdarivojlanibboradi. Har ikkalasining uyg‘unligiga yerishaolsakkina yoshlarimizning ma’naviy barkamol, iymon-e’tiqodli, vatanparvar, insonparvar, vijdonli, diyonatli, or-nomusli, halol vapokinsonlarbo‘libtarbiyatopishlarigayerishaolamiz. BuhaqdaAbuHamidMuhammadG‘azzoliyquyidagifikrlarnibildirganedi: Gumrohkishilar«Ilmbo‘lgach, amalgahojatyo‘qqablidafikrqiladilar. Bundayfikrlarilmningo‘zibilankifoyalanib, shariatniinkoretuvchilare’tiqodibo‘lib, ularuchunilmhosilbo‘lsa-yu, amalbo‘lmasa. Bukabiilmdanfoydayo‘qliginibilishmaydi. Holbukio‘qibo‘rganganilmgaamalqilmagankishiningqiyomatkunidagiazobiikkihissadir»⁹. Insonningbilimvailmniegallabkundalikamaliyfaoliyatdaulargaamalqilishiinsof, iymon, vijdon, ixloskabiko‘plabma’naviyfazilatlarningyanadamustahkamlanishigaolibkeladi.
Ma’naviyativama’rifatiyuksakkishilarginaelim, yurtimdebyashaydi, o‘zgalargahimmat – muruvvatko‘rsatishni, yordamgamuhtojkishilargako‘makbyerishvato‘g‘riyo‘lko‘rsatishnio‘zlariuchunbaxtdebbiladi. Yuksakma’naviyatvamarifatsohibibo‘lgankishilarboshigamushkilish, qayg‘utushgankishiningmushkiliniosonqiladi, qayg‘usigashyerikbo‘ladi, dardigamalhambo‘ladi, hojatinichiqaradi, etim-esirlarniparvarishqiladi. Bundayfazilategasibo‘lgankishilardamilliyg‘urur, milliyiftixortuyg‘usi, oriyatkuchlibo‘ladi. Ularo‘zmillati, el-ulusimanfaatisharafinihimoyaqilishnio‘ziuchunshon-sharafdebbiladi, Vatanmustaqilligigaxavftug‘ilsa, uninghimoyasiyo‘lidamol - dunyosini, joniniayamaydi, fidoiylikvaqahramonliknamunalariniko‘rsatadi.
Yuqoridagilardan kelibchiqibfaqatma’rifatlikishilarginayuksakma’naviyatsohibibo‘larekandeganxulosagakelishhamunchalikto‘g‘riemas. Insoniyattarixiganazartashlasak, ma’naviyatliodamlarninghammasihamdoimoma’rifatlibo‘lavyermaganlar. Shubilanbirgailmli, ma’rifatlikishilarninghamhammasiyuksakma’naviyatlibo‘lmaganliginiko‘rishimizmumkin. Shunday kishilargaqarataxalqimizhaqliravishdao‘zidachuqurma’no-mazmunniifodaetgan«Olimbo‘libti-yuammoodambo‘lmabdi», - deganhikmatliiboraniishlatibkelgan. Boshqachaaytgandainsonlarborki, olimemas. Olimbo‘lmasabo‘lmas, ammoma’naviyatiyuksak. Olimlarborkiularinsonzotigaloyiqemas. Bunisiog‘ir. Ulardanelga, yurtgafoydayo‘q¹⁰.
Xalqimiztopibaytganidek, sholikurmaksizbo‘lmaydi. Buiborahayotdakamdankamuchraydiganma’naviyatisayozayrimilmahllariganisbatanginaishlatibkelingan. Bundayinsonlarganisbatankishilarnafratbilanqaragan. Aksincha, ma’naviyatvama’rifatnio‘zidauyg‘unmujassametganilmahllaridanibratolganlar, o‘zfarzandlarinishundayinsonlarbo‘libkamoltopishiniorzuqilganlar.Yuqoridagi iborabilanbirgaxalqimiz«Olimbo‘lmaodambo‘l»iborasinihamishlatibkelgan. Bundayholatma’naviyatvama’rifatbir-biriniinkoretadideganiemas. Aksincha, ma’naviyatvama’rifato‘zarohamohang, bir-birigachambarchasbog‘liqbo‘lgan, bir-birinita’qazoetuvchi, insonvajamiyatnikamolotgaeltuvchiomildir. Ularbir-biriniquvvatlab, o‘zarota’sirlanibrivojlanibboradi.