I bob. Ona tili ta’limmida matn yaratish ko’nikmalarini shakllantirishning ilmiy nazariy metodik asoslari

O’quvchilarda matn yaratish ko’nikmalarini shakllantirishning xozirgi axvoli

Matn nutqiy hodisa boʻlib, u ikki va undan ortiq gapning mazmuniy birikishidir. Oʻz tuzilishiga koʻra gap xat boshi, boʻlim qism, boblardan tashkil topadi. Oʻquvchilari tomonidan yaratilgan matnlar asosan gap, xat boshi va qismdan iborat boʻladi. Bahor dalalarda ish qizgʻin shaklidagi toʻrtgina soʻzning mazmun birikishidan tortib, butun boshli hikoyalar, ertaklar, badiiy asarlar hammasi matn hisoblanadi. Matn narsa va hodisalarni tasvirlaydi, soʻzlovchining munosabatini aniqlaydi. O‘quvchilar rivoyat va hikoyalash, muhokama qilish usullaridan koʻproq foydalaniladi. Bu xislatlar oʻrtasida, aniq chegara boʻlmasada, ularning har qaysisi oʻziga xos xususiyatlarga ega. Tasviriy matnda voqealarda ishtirok etadigan shaxslar boʻlmaydi. Unda asosan tabiat manzarasi voqea - hodisalar, ish jarayonlari tasvirlanadi. Rivoyalash va hikoyalash matnni tasviriy matndan, voqeaning izchillikda berilganligi, undagi ishtirok etuvchi shaxslarning borligi, dialogik nutqdan foydalanish kabilar bilan ajralib turadi. Matnning bu turida dalillar va ularning tafsilotiga alohida oʻrin ajratiladi, voqealar hikoya tarzida tasvirlanadi. Matnlar ustida ishlash orqali oʻquvchilarini ijodiy fikrlashga yoʻnaltirish, ular ongi va tafukkurini rivojlanishiga asos boʻladi. Matnlar orqali oʻquvchilarni ijodiy tafukkurini shakllantirish mumkin. Oʻquvchilar qanchalik koʻp matn oʻqisa shunchalik nutqi rivojlanadi, matnning maʼnosini tushunish orqali dunyoqarashi va fikrlashi oʻzgaradi. Oʻquvchilarini ijodiy fikrlashga yoʻnaltirish asosiy vazifalardan biri hisoblanadi. O‘quvchilarida ijodiy tafakkur, ijodiy izlanish, tushunarli va ta’sirchan, chiroyli so‘zlash, mavjud imkoniyatlardan eng maqbulini tanlash, tilimizning boy imkoniyatlaridan nutq sharoitiga qarab to‘g‘ri, o‘rinli va samarali foydalanish malaka va ko‘nikmalarini singdirish, ularni milliy qadriyatlarimiz, udum va an’analarimiz ruhida tarbiyalashda ona tilining tutgan o‘rni va imkoniyatlari benihoya kattadir. Darhaqiqat, ona tili orqali o‘quvchilarida ijodiylik, mustaqil fikrlash, fikr mahsuli og‘zaki va yozma shakllarda tog‘ri, ravon ifodalash ko‘nikmalarini shakllantirish lozim. Mashg‘ulotlarida asosiy e’tibor o‘quvchilarga tilning grammatik qurilishini emas, balki ularning so‘z boyligini oshirish, so‘zdan to‘g‘ri va o‘rinli foydalanish, fikrini sharoitiga mos ravishda ifodalay olish ko‘nikmalarini kengaytirishga qaratishimiz zarur. A.Hamroyev ta’kidlaganidek, ona tili ta’limiga kognitivpragmatik usul elementlarini kiritish o‘quvchilar tafakkuri va mustaqil fikrlash layoqatlarini o‘stirish, ta’lim jarayoni samaradorligi bolalar o‘zlashtirishining sifatini yaxshilashga olib keladi. So‘zlarning ma’nolarini o‘quvchilarga tushunarli tarzda yetkazib berish orqali ularni ijodiy fikrlashi rivojlanadi. Bolaning nutqi maktab ta’limiga tayyorgarlik bosqichida kattalar bilan muloqatga kirishib kishilarning fikrini uqib olish va to‘g‘ri idrok qilish darajasida shakllanib boradi. U eshitgan va ko‘rganlari to‘g‘risidagi ma’lumotlarni tushuna oladi. O‘zidagi axborotlarni muayyan tartibda bayon qila oladi. Shunday qilib unda fikrlash bosqichi paydo bo‘ladi. Umuman olganda, ona tili darsliklari so‘zga ehtiyoj hosil qiladigan, so‘z boyligini oshiradigan o‘quv-topshiriqlariga, matnlarga boy bo‘lishi, leksikologiya har bir til sathining tarkibiy qismiga aylantirilishi lozim va zarurdir, har bir dars matn tahlili bilan boshlanib, matn yaratish bilan tugallansagina, ona tili ta’minining bosh maqsadga erishgan, o‘quvchilarning nutqiy taraqqiyotini ta’minlagan, ularni nutq sharoitiga mos ravishda go‘zal ixcham va ravon so‘zlashga o‘rgatgan, so‘z san’ati ilmiy bilan tanishtirgan bo‘lamiz. Matn ustida ishlash boshlang‘ich sinf o‘quvchilari nutqini o‘stirishning eng ma’qul usullaridan biri hisoblanadi. Buning uchun ularning og‘zaki va yozma nutqlarini baravar rivojlantirib borish kerak. Biror asar matn ustida ishlashda ham bu talablarni unutmaslik lozim. O‘quvchilarda ijodiy fikrlash va ijodiy matn yaratish ko‘nikmalarini shakllantirishga oid tashkiliy-metodik ishlarni asosan o‘tilgan darsni mustahkamlash jarayonida, shuningdek, uy vazifalari bajarishga yo‘llanma berish davrida amalga oshirish maqsadga muvofiq boʻladi. Matn yaratishga o‘rgatish orqali o‘quvchilarning nutqiy ko‘nikma va malakalarini oshirish ona tili mashg‘ulotlarida ko‘zlanadigan bosh maqsad bo‘lib, u so‘z ustida ishlash, gap ustida ishlash va matn ustida ishlash orqali amalga oshiriladi. Ona tilidan istalgan bir mavzuni o‘tishda o‘qituvchi o‘z o‘quvchilarini ijodiy fikrlashga o‘rgatib, fikrni og‘zaki va yozma shakllarda bayon qilish ustida ishlashni tashkil eta olishi lozim. Oʻquvchilarini ijodiy fikrlashga oʻrgatishda matnlar ham oʻziga xos oʻringa ega. Matnlarni ifodali tarzda oʻqiy olish, uning maʼnosini oʻrganish orqali boshlangʻich sinf oʻquvchilarini nutqi va ijodiy fikrlashi rivojlanadi. Har bir oʻquvchi oʻz matnni oʻqigandan soʻng, oʻz fikrini bayon qilsa, uning nutqi rivojlanib ijodiy fikrlashi shakllanib boradi.
II bob. Matn yaratishga o’rgatish orqali o’quvchilarning ijodiy fikrlash ko’nikmalarini oshirish.
2.1. Ijodiy tafakkur soxibini tarbiyalash davr talabi