I bob. O’simlchklarning xujayralarida fosfor energiya almashinuvi

3. Azotning kislorodli birikmalari
Azot oksidlarida +1 dan +5 oksidlanish darajasigacha bo’ladi. Faqat N₂O₃ va N₂O₅ oksidlari kislotali hisoblanadi; NO₂ va N₂O₄ larga 2 ta kislota oksidi deb qaraladi. Ma’lum bo’lgan nitroza oksidlari NO, NO₂ va N₂O₄ lardan iborat bo’ladi.
Azot oksidlari to’g’risidagi dastlabki ma’lumotlar 3 rasmda keltirilgan.
3 rasm

Azot (I) oksidi bilan nafas olingan birinchi daqiqada odamda hayajonlanishni uyg’otadi, keyin uxlatuvchi ta’sir qiladi. Tibbiyotda 80 % N₂O va 20 % O₂ aralashmasidan narkoz vositasi sifatida foydalaniladi.
Og’riq sezilmaydi.
Azot (II) oksidi (azot monooksidi) NO- rangsiz gaz, havoda astasekin qo’ng’ir – jigar rang tusga kiradi (2NO+O₂=2NO₂ reaksiyasining o’tishi natijasida). t_q=-152⁰C. suvda amalda erimaydi. NO–elektron juftga donordir.
Suyultirilgan nitrat kislotasi bilan ko’pgina metallarning ta’siri natijasida olinadi:
3Cu + 8HNO_3suyul = 3Cu(NO₃)₂ + 2NO↑ + 4H₂O
Atmosferada chaqmoq chaqqanda elektr razryadlari ta’sirida hosil bo’ladi. Azot (II) oksidi nitrat kislotani sanoatda olish jarayonida oraliq mahsulot hisoblanadi.
Azot (III) oksidi (diazot uch oksidi) N₂O₃ – past haroratda to’q – ko’k suyuqlik 0⁰C dan yuqori haroratda parchalanadi: N₂O₃ = NO + NO₂
N₂O₃ - kislotali oksid, sovuq holatda suv bilan birikib nitrit kislotasini hosil qiladi:
N₂O₃ + N₂O = 2HNO₂
Ishqorlar bilan tegishli nitritlarni hosil qiladi:

Azot (IV) oksidining mono shakli NO₂ dimer shakli esa N₂O₄ dir. Azot (IV) oksidi suvda yaxshi erib nitrat va nitrit kislotalarni hosil qiladi.
HNO₂ – kislotasiga 2 ta tautomer tuzilishlar ma’lum:
Nitrit ioni uchburchakli tuzilishga ega, natijada azot atomi sp² gibridlanishda bo’ladi. Nitritlar zaharli, suvda yaxshi eriydi. Odatda nitritlar ishqorlar eritmalaridan NO va NO₂ gazlarni o’tkazib olinadi:
2NaOH + NO + NO₂ = 2NaNO₂ + H₂O
Azot (IV) oksidi (azot dioksidi) NO₂ qizil jigar rang (qo’ng’ir) gaz, o’ziga xos hidli. 21,2⁰C da suyuqlanadi va -10,2⁰C da qotadi. (suyuq va qattiq holatda ham rangsiz) juda zaharli. NO₂ bilan uzoq vaqt (5-25 soat) nafas olganda og’ir zaharlanish belgilari, asosan, o’pkaning shishishi paydo bo’ladi. Azot (IV) oksidi ishqorlar bilan ta’sirlashganda 2 hil tuz nitritlar va nitratlar hosil bo’ladi. (shu sababli NO₂ ga 2 ta kislota oksidi deyiladi):
2NO₂ + 2NaOH = NaNO₂ + NaNO₃ + H₂O
NO₂ kontsentrlangan HNO₃ kislotasiga metallar ta’sir ettirilganda, nitrat kislotasi termik parchalanganda, og’ir metallarning nitratlari qizdirilganda, havoda chaqmoqli paytlarda va boshqa hollarda hosil bo’ladi:
Masalan:

64⁰C da taxminan N₂O₄ ning yarimi NO₂ ko’rinishida bo’ladi, haroratning ortishi bilan NO₂ ning miqdori yanada oshib boradi.
Azot (V) oksidi (diazot pentaoksid) N₂O₅-rangsiz portlovchi kristallar. U nitrat kislotasini P₂O₅ yordamida suvsizlantirib olinadi:
2HNO₃ + P₂O₅ = 2HPO₃ + N₂O₅
4HNO₃ + P₄O₁₀ = 4HPO₃ + 2N₂O₅
N₂O₅ – tipik kislotali oksid suv bilan kuchli reaksiyaga kirishadi va nitrat kislotasini hosil qiladi.
N₂O₅ + H₂O = 2HNO₃
Azot (+5) oksidi faqat gaz holatida molekulyar tuzilishga ega. Qattiq holatda NO^-2 нитрон va NO^-3 нитрат ionlaridan hosil bo’lgan tuzilishga ega. N₂O₅ kristallari oson sublimatsiyalanadi, buning ustiga molekulalar bug’lanadi. Shunday qilib, azot (+5) oksidi sublimatsiyalanganda NO^-2 va NO^-3 ionlari N₂O₅ molekulasiga birlashadilar. U esa uy haroratida parchalanadi va qizdirilganda portlaydi:

Azot (+5) oksidi kuchli oksidlovchi, ko’pchilik reaksiyalar uning ishtirokida kuchli boradi.