I-bobo ta’lim muassasasida hosil bo’lgan chiqindilarni boshqarish muammosini tahlil qilish

1.2 QATTIQ MAISHIY CHIQINDILAR BILAN ISHLASHDA QONUNCHILIK
Talim Muassasalarida chiqindilarning xosil bolish holatiga qarab suyuq va qattiq chiqindilarga tasniflashimiz mumkun.
Suyuq chiqindilarga quyidagilar kiradi: kanalizatsiya; kanalizatsiya quvurlari; yomg'ir suvi; neft sanoati mahsulotlari, texnik suyuqliklar va moylar; kimyo sanoati mahsulotlari, bo'yoq va lak chiqindilari; kommunal xizmatlar, maishiy korxonalar chiqindilari; oziq-ovqat sanoati chiqindilari; tibbiyot sanoatining suyuq chiqindilari va uning faoliyati, shu jumladan farmakologiya.[]
Qattiq chiqindilarga yog'och, plastmassa, kauchuk, qog'oz, to'qimachilik, shisha va boshqalar kiradi.
Ta'lim muassasalarida chiqindilarni utilizatsiya qilish tizimini tartibga solish bo'yicha har qanday chora-tadbirlarni ko'rish uchun, birinchi navbatda, iste'molchidan chiqindilarni utilizatsiya qilish joyigacha bo'lgan chiqindilarni to'plash jarayoni holatining morfologik tarkibini o'rganish kerak. Oliy o‘quv yurtlarida (OTM) har kuni minglab tonna qattiq maishiy chiqindilar hosil bo‘ladi. Oliy o'quv yurtlaridagi aholi soni va kundalik hayotga ta'sir qiluvchi chiqindilarni boshqarish muammolar odamlar va atrof-muhitga ta'siri. []
Qattiq maishiy chiqindilarni boshqarish bo'yicha barqaror qarorlar qabul qilish uchun chiqindilar tarkibi va ular qanday paydo bo'lganligini tushunish kerak, chunki chiqindilarning tarkibi manbadan manbaga farq qiladi [10].
Chiqindilarning paydo bo'lish manbasiga alohida e'tibor berilishi kerak, chunki chiqindilarning xususiyatlari va paydo bo'lishi ularning manbalariga [11], masalan, turar-joy, sanoat, muassasa, qurilish va qishloq xo'jaligi manbalariga qarab farqlanadi[]. Qattiq maishiy chiqindilarni boshqarishdagi jiddiy masalalardan biri bu ilmiy muassasalarda hosil bo'ladigan chiqindilar miqdori va tarkibini aniqlashdir. Qattiq maishiy chiqindilarni boshqarish jarayonining rejasi, bajarilishi va ma'muriyati boshqarilishi kerak bo'lgan qattiq maishiy chiqindilar miqdori va atributlari to'g'risida aniq ma'lumotlarni talab qiladi. Universitetlar va muassasalarda chiqindilar tarkibini tavsiflash atrof-muhitni saqlash uchun barqaror va muvaffaqiyatli chiqindilarni boshqarish tizimini [12] loyihalashdagi birinchi qadamdir [13].
Chiqindilarni boshqarish ko'rib chiqilishi kerak bo'lgan eng muhim ekologik jihatlardan biri ta'lim muassasalari [14]. So‘nggi yillarda OTMlarda aholi sonining ko‘payishi hamda odamlarning kundalik hayotiga ta’sir etuvchi chiqindilar bilan bog‘liq muammolar va atrof-muhitga ta’siri tufayli qattiq maishiy chiqindilarni boshqarishning integratsiyalashgan tizimlarining ahamiyati oshdi.[15] Ammo har qanday tizimi muvaffaqiyatli bo'lishi uchun birinchi qadam chiqindilarni tavsiflash bo'yicha tadqiqotlarni o'tkazishdir. Shu sababli, tadqiqot universitet o'quv binolarida har kuni minglab tonna hosil bo'ladigan qattiq maishiy chiqindilarning sifati va miqdorini tavsiflash va tartibini qayta ishlashga e'tibor qaratiladi [15,16]. MSW morfologik belgilariga ko'ra oziq-ovqat chiqindilari, qog'oz, karton, yog'ochlarga bo'linadi; metall parchalari (rangli va qora), to'qimachilik, suyaklar, charm, shisha, kauchuk, toshlar, polimerlar (plastmassalar), qadoqlash va eski mahsulotlar uchun va boshqalar [17].
Shiqindi ta'lim dasturlari va loyihalari mavjudligi bilimni takomillashtirishni osonlashtiradi qayta ishlash va maishiy chiqindilar to'g'risida xabardor bo’ladi [18].
Izchil va foydalanish mumkin bo'lgan qayta ishlash infratuzilmasi mavjud bo'lishi va to'g'ri ta'minlanishi kerak nima va nimani qayta ishlanmasligini bilish [19], barcha harakatlar minimal bilan amalga oshiriladi [20].
Qattiq maishiy chiqindilarni boshqarish eng ko'p o'rganilgan mavzulardan biri bo'lgan va hozir ham shunday bo'lib qolmoqda[]. Universitetlar, kampuslar va maktablarda tahsil olayotgan yoshlarning katta guruhlarida chiqindilarni ishlab chiqarish va tavsiflash so'nggi o'n yillikda asta-sekin ilmiy jamoatchilikni qiziqtira boshladi. Ushbu tashvishga e'tibor qaratildi: universitet majmuasida hosil bo'lgan oziq-ovqat chiqindilaridan markazlashtirilmagan biogaz ishlab chiqarishning hayotiyligi [21], kompostlash orqali boshlang'ich va o'rta maktablarda hosil bo'ladigan oziq-ovqat chiqindilarining potentsial baholanishi [22], dolzarbligi. Universitet darajasida hosil bo'ladigan chiqindilarda qog'oz, karton,[23] qalam, meva-sabzavot bo'laklari po'stlog'i, asosan noorganik chiqindilar sifatida ishlab chiqarilgan plastmassalar, ichimliklar uchun ishlatiladigan bo'sh shishalar, sumkalar va kitob javonlari va fayl[31] oziq-ovqat chiqindilarini manbadan ajratishda universitet oshxonalari va oshxonalarini jalb qilishning ahamiyati [24], universitet hamjamiyatini jalb qilishda barqaror chiqindilarni boshqarish loyihalari ega bo'lishi mumkin bo'lgan strategik rol [25], maktab o'quvchilariga to'g'ri xulq-atvorni singdirish ularning oilalarining ekologik xulq-atvoriga ham foydali ekanligi [26], universitetlarda plastmassa va qog'oz mavjudligi tufayli hosil bo'ladigan chiqindilarning yuqori qayta ishlanishi[27] va hosil bo'ladigan chiqindilarning mavsumiy o'zgaruvchan[28]
COVID-19 tufayli sanitariya-gigienik salfetkalarni ko'p miqdorda sotib olishga olib keldi. Umuman olganda, 2020 yilda ularning sotuvi faqat AQShda 75 foizga o'sdi. Odamlar hamma narsani artdi qo'llar, stol usti, eshik tutqichlari, perchatka va boshqalar.
Dehradundagi (Hindiston) neft va energetika tadqiqotlari universitetida bir marta ishlatiladigan niqoblar, qo'lqoplar, ko'zoynaklar va himoya kostyumlari ishlatilgan. Pandemiya boshlanishi bilan tashlab ketilgan shaxsiy himoya vositalari miqdori sayyoramiz ekologiyasiga tahdid sola boshladi. BBC ma'lumotlariga ko'ra, har oy insoniyat 200 milliardga yaqin bir martalik himoya vositalarini (129 milliard niqob va 65 milliard qo'lqop) tashlab yuboradi [30]
Aholi turmush sifatini yaxshilash, shuningdek, jamiyatda ijtimoiy-iqtisodiy barqarorlik darajasini oshirishga qaratilgan qattiq maishiy chiqindilar muammosini muvaffaqiyatli hal etish uchun ijro etuvchi va qonun chiqaruvchi hokimiyat organlarining siyosiy irodasi zarur[].
CHiqindilar bilan bog’liq ishlarni amalga oshirish soxasidagi munosabatlarni tartibga solish xamda chiqindilarni boshqarishga oid davlat siyosatini yuritish maqsadida 2002-yil 5-aprelda «CHiqindilar to’g’risida» gi O’zbekiston Respublikasi Qonuni qabul qilingan. Qonunning asosiy vazifasi chiqindilarning fuqarolar xayotiga va sog’lig’iga, atrof-muxitga zararli ta’sirini oldini olish xamda chiqindilar xosil bo’lishini kamaytirishdan iboratdir. [2] Bundan tashqari 29.09.2020 yildagi «Maishiy va qurilish chiqindilari bilan bog’liq ishlarni boshqarish tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida» gi qarori [4], O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining «CHiqindilar bilan bog’liq ishlarni amalga oshirish soxasidagi normativ-xuquqiy xujjatlarni tasdiqlash to’g’risida» gi karori (06.02.2019y) va shu kabi bir qator qonunosti xujjatlari bilan tartibga solingan. [5] O’zbekiston Respublikasi Prezidenti SH.M.Mirziyoev o’zinig Ekologik xolatni yaxshilash va atrof-muxitni muxofaza qilish masalalariga bag’ishlangan nutqida: «CHiqindilarni to’plash va tashish ishlarini doimiy nazorat qilish, axolining bu boradagi madaniyati va mas’uliyatini oshirish masalalariga e’tibor berish odamlarning sog’lig’i, turmush farovonligini yaxshilashdagi asosiy vazifadir» – deya takidlagan. [2]
Bugungi kunda mamlakatimizda ekologiya, atrof-muhitni muhofaza qilish va chiqindilarni boshqaish sohasida bir necha o’nlab qonunlar, 300 dan ortiq normativ hujjatlar qabul qilindi.
O`zbekiston Res’ublikasi Prezidentining Ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish sohasida davlat boshqaruvi tizimini takomillashtirish to‘g‘risida 21 aprel 2017 yildagi PF-5024-son Farmoni. Respublikada ekologik xavfsizlikni ta’minlash va atrof-muhitni muhofaza qilish sohasida davlat boshqaruvini tubdan takomillashtirish, ekologik holatni yaxshilash, chiqindilarning fuqarolar sog‘lig‘iga zararli ta’sirining oldini olish, aholi turmush darajasi va sifatini oshirish uchun qulay sharoitlar yaratish, maishiy chiqindilarni yig‘ish, saqlash, tashish, utilizatsiya qilish, qayta ishlash va ko‘mish tizimini yanada takomillashtirish maqsadida: Farmon tahririning 4-bandi 4-xatboshisida ekologik tarbiya, targ‘ibot va ta’limni, shuningdek, ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish sohasida mutaxassislarni qayta tayyorlash va malakasini oshirishni tashkil etish.[7]
2017 — 2021-yillarda maishiy chiqindilar bilan bog‘liq ishlarni amalga oshirish tizimini tubdan takomillashtirish va rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida PQ-2916-son 21 aprel 2017 yildagi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining qarori qabul qilindi[6]: Farmon tahririning 5-bandi 6-xatboshisida: “Ta’lim muassasalarida, fuqarolar yig‘inlarida chiqindilar bilan bog‘liq ishlarni amalga oshirish sohasidagi qonunbuzarliklar profilaktikasiga oid seminarlar, anjumanlar, davra suhbatlarini doimiy ravishda o‘tkazib borilsin”[]
2019-2028 yillar davrida O`zbekiston Respublikasida qattiq maishiy chiqindilar bilan bog‘liq ishlarni amalga oshirish strategiyasini tasdiqlash to‘g‘risidagi 17 aprel 2019 yildagi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ-4291-son qarori. 1-Ilova 6-bob. Jamoatchilikning xabardorligini oshirish bo‘yicha tadbirlar.[]
Jamoatchilikning xabardorligini va ishtirokini oshirish bo`yicha chora-tadbirlar QMCh bilan bog`liq ishlarni amalga oshirishning yangi usullarini ilgari surish va tatbiq etishda juda katta ahamiyatga ega.[]
QMCh bilan bog‘liq ishlarni amalga oshirish sohasidagi dolzarb masalalar, res’ublikadagi mavjud muammolar va ularning yechimini, shu jumladan, aniq maqsadli ijtimoiy guruhlar (bolalar, o‘quvchi yoshlar, uy bekalari, shahar va qishloq aholi yashash punktlari aholisi)ga mo‘ljallangan ma’lumotlarni bosma va elektron ommaviy axborot vositalarida keng yoritish;[8] bolalar va yoshlarning QMCh bilan bog‘liq ishlarni amalga oshirish masalalari yuzasidan bilim darajasini oshirish, shu jumladan bolalar va yoshlarning ekologik savodxonligini oshirish hamda ekologik madaniyatini shakllantirishga yo‘naltirilgan uslubiy qo‘llanma va dasturlar ishlab chiqish[].