I-bobo ta’lim muassasasida hosil bo’lgan chiqindilarni boshqarish muammosini tahlil qilish

1.3 Ta’lim muassasalarida hosil bo’ladigan chiqindilarni alohida yig’ishni tashkil etish bo’yicha xorijiy tajriba. Pandemiya izi
Xalqaro amaliyotda, shuningdek, ilmiy tadqiqotlarda qattiq maishiy chiqindilar va chiqindilarni boshqarish atamalaridan foydalaniladi. Maishiy chiqindilarning kelib chiqishi turlicha bo’lib, bu tushuncha maishiy chiqindilarga nisbatan kengroqdir, chunki u umumiy ovqatlanish korxonalari, savdo tashkilotlari, ta’lim muassasalari va boshqalar tomonidan ishlab chiqariladigan qo’shimcha chiqindilarni o’z ichiga oladi. Ularni utilizatsiya qilish uchun mas’uliyat shahar hokimiyati zimmasiga yuklanganligi birlashtiradi. CHiqindilarni boshqarish chiqindilarni yig’ish, yo’q qilish (jumladan, qayta ishlash, yoqish, ko’mish va boshqalarni) tashkil etish, shuningdek, chiqindilar miqdorini kamaytirish bo’yicha chora-tadbirlarni o’z ichiga oladi. Maishiy chiqindilarning tarkibi va hajmi mamlakat, hudud, mavsumga bog’liq. [7] CHiqindilarning tuzilishi mamlakat rivojlanishiga qarab o’zgaradi. Ko’plab tadqiqotlar natijalari shuni ko’rsatadiki, maishiy chiqindilar muammosiga oddiy echimlar bo’lishi mumkin emas, kompleks yondashuvlar talab etiladi. Har bir aniq hudud uchun mahalliy tajriba va mahalliy resurslarni hisobga olgan holda yondashuvlar kombinatsiyasini tanlash kerak. CHiqindilarni boshqarish chiqindi oqimlarini o’rganish, utilizatsiya qilish imkoniyatlarini baholashga asoslanadi va ma’lumot to’plash va tajriba orttirish uchun kichik loyihalarni o’z ichiga oladi. [10] Yuqori texnologiyali rivojlangan mamlakatlarda chiqindilarni yo’q qilish muammosi imkon qadar to’g’ri hal qilinadi. Turli mamlakatlarda chiqindilarni yo’q qilish turli yo’llar bilan sodir bo’ladi, lekin u atrof-muhit va mamlakat aholisi uchun bir xil darajada foydalidir. Axlat va chiqindilarni qayta ishlash, shu jumladan qurilish, tibbiy, kimyoviy, allaqachon iqtisodiyotning muvaffaqiyatli tarmog’iga aylandi, bu yesa birlamchi resurslarni tejashga imkon beradi.
Ekologlar 2020 yil polimer chiqindilariga qarshi kurashda taqdirli yil bo’lishini kutishgan: ko’plab mamlakatlar bitta ishlatiladigan plastmassani taqiqlashni joriy qilmoqchi yedilar. Ammo taqdir boshqacha qaror qildi. Pandemiya ishlab chiqaruvchilarni ekologik bo’lmagan qadoqlash, himoya niqoblari va qo’lqoplaridan foydalanishga qaytishga majbur qildi va butun dunyo bo’ylab poligonlar va suv omborlarini chiqindilar egalladi va ularni qayta ishlash xavfli bo’lib chiqdi. [12]
So’nggi o’n yil ichida dunyo nihoyat tabiatdagi plastmassa miqdoridan kelib chiqqan falokatni tan oldi. 2017 yilda Xitoy plastik importni taqiqlashni joriy qilayotganini e’lon qildi, shundan so’ng ortiqcha polimer chiqindilari bilan bog’liq muammo qo’shni mamlakatlarga "tarqaldi", Xitoyda qayta ishlash uchun mo’ljallangan polimer chiqindilari noqonuniy ravishda olib kirila boshlandi. Tailand shu yil boshida plastik qadoqlash va sumkalarga taqiq qo’ydi, Aqsh va Kanada 2021 yilda shunga o’xshash qonunni qabul qilmoqchi yedilar (ammo virus tarqalishi bilan bir nechta SHtatlar ushbu qarorni bekor qildilar), Rossiyada tegishli cheklovlarni joriy etish muhokama qilindi. Hech kim 2020 yil bahorida nima bo’lishini kutmagan yedi. [15]
Mart oyidan boshlab tibbiy niqoblar va plastik qo’lqop kiyish, shuningdek, bir martalik idishlar va sumkalarda oziq-ovqat mahsulotlariga buyurtma berish dunyoning barcha burchaklarida ommaviy hodisaga aylandi[]. Odamlar salomatligi uchun tashvish Sayyora kelajagi haqida tashvish og’ir mudroq. SHu bilan birga, ushbu chiqindilarni qayta ishlashning tezkor, samarali va yeng muhimi, arzon usuli hali topilmagan (garchi startaplar qiziqarli variantlarni taklif qilsa ham). Va iqtisodiy omil ham hamma narsaga qo’shildi: neft sanoati havo transporti va yopiq chegaralarni to’xtatish tufayli katta yo’qotishlarga duch kelganda, plastik ishlab chiqarish narxi tezda pasayib ketdi[]. Natijada, qayta ishlangan plastmassani sotib olish ikki baravar foydasiz bo’lib chiqdi (garchi uning narxi avvalgi polimerlarga qaraganda bir necha baravar yuqori bo’lsa ham). Bunga qo’shimcha ravishda, tibbiy himoya vositalarini qayta ishlash maxsus gigiena choralarini, shuningdek, ishchilar uchun tegishli xarajatlar va xavflarni talab qiladi — chunki virus plastik yuzada 72 soatgacha yashashi mumkin. [12]
2017 yilda Science Advances jurnali tadqiqot natijalarini ye’lon qildi, unga ko’ra dunyoda 6,3 milliard tonna plastik chiqindilar 1950 yildan beri ishlab chiqarilgan va ushbu ulkan "axlat uyumi" ning atigi 9% qayta ishlangan. Bundan tashqari, so’nggi yillarda pulni tejash uchun ishlab chiqaruvchilar plastik mahsulotlar sifatini pasaytira boshladilar — bir xil hajmdagi butilkalarning devorlari ingichka bo’lib, chiqindilarni qayta ishlash kompaniyalarining daromadlari pandemiya boshlanishidan oldin ham sezilarli darajada pasaygan. [14]
JSST tadqiqotiga ko’ra, koronavirus pandemiyasi 200 ming tonnadan ortiq tibbiy chiqindilar hosil bo’lishiga olib keldi. Germaniyaning ZDF telekanali ta’kidlaganidek, ularning muhim qismi plastik axlatdir. Pandemiya boshlanishidan oldin ham dunyodagi sog’liqni saqlash muassasalarining uchdan bir qismi axlatni yo’q qilish bilan shug’ullana olmadi, shuning uchun muhim qo’shimcha chiqindilarning paydo bo’lishi inson salomatligi va atrof-muhitga tahdid solmoqda[].
JSST ma’lumotlariga ko’ra, milliardlab emlashlar tufayli pandemiya boshlanganidan beri kamida 144 ming tonna ishlatilgan ignalar, shpritslar va sinov idishlari hosil bo’lgan. Bu yerda 87 ming tonna himoya kiyimlarini ham qo’shish kerak-va bu faqat BMT 2020 yil martdan 2021 yil noyabrgacha yetkazib bergan narsadir. SHuningdek, koronavirus sinovlaridan 2,6 ming tonna axlat va 731 ming litr kimyoviy chiqindilarni hisobga olish kerak[]. SHaxsiy foydalanish uchun himoya niqoblari ushbu hisob-kitoblarda umuman hisobga olinmagan, deya ta’kidlaydi Germaniya telekanali. JSST ma’lumotlariga ko’ra, pandemiyadan oldin ham barcha sog’liqni saqlash muassasalarining uchdan bir qismi o’z chiqindilarini to’g’ri yo’q qila olmagan[]. SHuning uchun koronavirus tufayli hosil bo’lgan qo’shimcha chiqindilar atrof-muhit va tibbiyot xodimlarining, shuningdek axlatxonalar yaqinida yashovchi odamlarning sog’lig’iga xavf tug’diradi. [13]
Pandemiya davrida ta’lim muassalarida xosil buladigan chikindilarning tarkibi xamda mikdori xam o’zgardi[]. Xususan, shaxsiy foydalanish uchun bir martalik ximoya niqoblari, bir martalik nam sochiklar, antiseptik vositalar, rezina qo’lkoplar va shu kabi tibbiy vosita chikindilari odatdagi chikindilar katoridan joy oldi[].
Mamlakatimizda joriy etilgan karantin ayniksa ta’lim muassasalarida kuchli nazorat ostida olib borildi. Talaba va ukuvchilarning sog’ligini saklash, sanitariya epidemiologik koidalarga rioya kilish, kasallik tarkatuvchi sabablardan biri bulgan maishiy va tibbiy chikindilarni tizimli yig’ish xamda ratsional utilizatsiya kilishga aloxida e’tiborga olingan masalalardan biri buldi[].
O’quv muassasalarida xosil buladigan chiqindilarning morfologiyasi va uzgarish dinamikasi yuzasidan ma’lumotlarni anik va tulikligi ularni yigish va utilizatsiya kilish buyicha chora-tadbirlarni, reja va dasturlarni, vazifalarni tugri yulga kuyishga zamin yaratadi[].

FOYDANILGAN ADABIYOTLAR

1. 
   
2. 
   https://uzreport.news/society/shavkat-mirziyoyev-chiqindi-tizimini-tartibga-olish-hayotimiz-sogligimiz-uchun-eng-muhim-
   
3. 
   https://lex.uz/uz/docs/-3924395?ONDATE=05.04.2022
   
4. 
   https://lex.uz/docs/-4587975
   
5. 
   
6. 
   Указ Президента РУз от 21.04.2017 г. № УП-5024 "О совершенствовании системы государственного управления в сфере экологии и охраны окружающей среды"
   
7. 
   Постановление Президента №ПП-4291 от 17.04.2019. Стратегия по обращению с твердыми бытовыми отходами в Республике Узбекистан на период 2019 — 2028 годов // https://lex.uz/docs/4291733
   
8. 
   Радкевич М.В., Шипилова К.Б. «Управление отходами» Учебное пособие. 2020 год
   

5. https://lex.uz/docs/42423
6. https://lex.uz/docs/-3174890
7. https://lex.uz/docs/-3174498
8. https://lex.uz/docs/-4291729
9. https://kun.uz/uz/news/2022/02/02/chiqindi-muammosi-boyicha-yangi-choralar-belgilandi
10. Tchobanoglous, G. Solid Wastes Engineering Principles and Management Issues; Mcgraw-Hill Book Company: New York, NY, USA, 1977; pp. 7–7

11. 
    Coker, A.O.; Achi, C.G.; Sridhar, M.K.C.; Donnett, C.J. Solid Waste Management Practices at a Private institution of Higher Learning in Nigeria. Procedia Environ. Sci. 2016, 35, 28–29.
    
12. 
    Vega, C.; Ojeda-Benitez, S.; Maria, R. Solid waste characterization and recycling potential for a university campus. Wast Manag. 2008, 28.
    
13. 
    Smyth, D.P.; Freedeen, A.L.; Booth, A.L. Reducing solid waste in higher education: The first step towards ‘greening’ a university campus. Resour. Conserv. Recycl. 2010, 54, 1007–1016.
    
14. 
    Sales M.G.F., Delerue-Matos C., Martins I.B., Serra I., Silva M.R., Morais S. Waste management school approach towards sustainability. Resources, Conservation and Recycling 2006; 48(2): 197-207.
    
15. 
    Jibril Dan azimi Jibril, Ibrahim Bin Sipan, Maimunah Sapri, Suleiman Aliyu Shika, Mona Isa Shahabudin Abdullah. 3R s Critical Success Factor in Solid Waste Management System for Higher Educational December 2012, 626-631
    
16. 
    Amirhossein Malakahmad, Mohamed Hasnain Isa. Solid Waste Characterization and Recycling Potential for University Technology PETRONAS Academic Buildings January 2010
    
17. 
    Систер, В.Г., Мирный, А.Н. Современные технологии обезвреживания и утилизации ТБО В.Г. Систер, А.Н. Мирный. – М.: Акад. Коммунал. хоз-ва им. К.Д. Памфилова, 2003. – 303 с.
    
18. 
    Grodzinska-Jurczak M, Bartosiewicz A, Twardowska A, Ballantyne R. Evaluating the Impact of a School Waste Education Programe upon Students', Parents' and Teachers' Environmental Knowledge, Attitudes and Behaviour. International Research in Geographical and Environmental Education 2003; 12(2): 106-122.
    
19. 
    Prestin A, Pearce KE. We care a lot: Formative research for a social marketing campaign to promote school-based recycling. Resources, Conservation and Recycling 2010; 54 (11): 1017-1026.
    
20. 
    McDougall, F., White, P. Integrated solid waste management: A life cycle inventory. Blackwell Science, Boston, 2007
    
21. 
    Zulkifli, A.A.Yusoff, M.Z.M.Manaf, L.A.Zakaria, M.R.Roslan, A.M.Ariffin, H.Shirai, Y.Hassan, M.A.Assessment of municipal solid waste generation in Universiti Putra Malaysia and its potential for green energy production. Sustainability 2019, 11, 3909.
    
22. 
    Ramamoorthy, R.Poyyamoli, G.Kumar, S.Assessment of solid waste generation and management in selected school campuses in Puducherry region, India. Environ. Eng. Manag. J. 2019,18, 499–512.
    
23. 
    Jayaprakash, J.Jagadeesan, H.Sustainable Waste Management in Higher Education Institutions—A Case Study in AC Tech. In Green Engineering for Campus Sustainability; Anna University: Chennai, India, 2019; pp. 163–172
    
24. 
    Rodzi, R.M.Nopiah, Z.M.Basri, N.E.A. Analysis of solid waste generation and composition in Malaysia TVET campus. Int. J.Integr. Eng.2019, 11,158–170.
    
25. 
    Yusoff, S.Toward integrated and sustainable waste management system in University of Malaya: UM zero waste campaign. E3S Web Conf. 2018, 48, 04007.
    
26. 
    Adeniran, A.E.Nubi, A.T.Adelopo, A.O.Solid waste generation and characterization in the University of Lagos for a sustainable waste management. Waste Manag. 2017, 67, 3–10
    
27. 
    Tiew, K.G.Kruppa, S.Basri, N.E.A.Basri, H.Municipal solid waste composition study at Universiti Kebangsaan Malaysia campus. Aust. J.Basic Appl. Sci. 2010, 4, 6380–6389
    
28. 
    https://lex.uz/ru/docs/-5426319
    
29. 
    Медицинские маски переработают в жидкое топливо 5 августа 2020
    
30. 
    Abang, O. N. (2016). Theories of Career Choice and Motivation. Calabar: Eti- Nwa AssPacyna JM, Pacyna EG (2001) An assessment of global and regional
    

emissions of trace metals to the atmosphere from anthropogenic sources
worldwide. Environ Rev 9: 269-298.