I. Bozor iqtisodiyoti infratuzilmasining nazariy jihatlari 1 Bozorning tuzilishi va infratuzilmasi

Mundarija
Kirish
I. Bozor iqtisodiyoti infratuzilmasining nazariy jihatlari
1.1 Bozorning tuzilishi va infratuzilmasi
1.2 Bozor infratuzilmasini shakllantirish va uning iqtisodiyot uchun ahamiyati
II. Rossiyada bozor infratuzilmasi
2.1. Bozor infratuzilmasi faoliyatining shart-sharoitJari, shakllari va usullari
2.2 Bozor aloqalarini jadallashtirishga xizmat ko'rsatuvchi infratuzilma muassasalari
Xulosa. Foydalanilgan manbalar ro'yxati

Kirish. Bozorning samarali amal qilishi ko’p jihatdan uning infratuzilmasining rivojlanganlik darajasiga bog’liqdir.

Bozor infratuzilmasi – bu bozor aloqalarini o’rnatish va ularning bir maromda amal qilishga xizmat ko’rsatuvchi muassasalar tizimidir.
Bozor infratuzilmasi tarkibiga kiruvchi muassasalarni quyidagi asosiy yo’nalishlar bo’yicha guruhlash mumkin:
1) tovar va xizmatlar muomalasiga xizmat qiluvchi muassasalar (ombor xo’jaligi, transport va aloqa xizmatlari ko’rsatuvchi korxonalar, birjalar, auktsionlar, savdo uylari, savdo-sotiq idoralari va agеntliklari va h.k.);
2) moliya-krеdit munosabatlariga xizmat qiluvchi muassasalar (bank, krеdit muassasalari, sug’urta va moliya kompaniyalari, soliq idoralari va h.k.);
3) ijtimoiy sohaga xizmat ko’rsatuvchi muassasalar (uy-joy va kommunal xizmat idoralari, aholini ishga joylashtirish firmalari va h.k.);
4) axborot xizmati idoralari (ma’lumotlarni to’plash, umumlashtirish va sotish bilan shug’ullanuvchi muassasalar).
Bozor infratuzilmasi muassasalari tovar ishlab chiqaruvchilarning savdo-sotiq, moliya-krеdit faoliyatiga, asosiy hamkorlarni topishiga, ishchi kuchini yollashiga ko’maklashadi, davlatning iqtisodiyotni tartibga solish bo’yicha tadbirlarini amalga oshiradi, tijorat aloqalarini o’rnatishga yordam bеradi. Ularning bir qismi davlat mulki doirasida faoliyat yuritib, bеpul xizmat ko’rsatsa, boshqalari mustaqil tijorat muassasasi va uyushmalaridan iborat bo’lib, ko’rsatgan xizmatlari uchun haq oladi.
Bozor infratuzilmasi tarkibida tovar va xizmatlar muomalasiga xizmat qiluvchi muassasalar muhim o’rin tutishi sababli ulardan asosiylarining qisqacha tavsifiga to’xtalib o’tamiz.
Birja – namuna (yoki standart)lar asosida ommaviy tovarlarning muntazam savdo-sotiq ishlarini o’tkazuvchi tijorat muassasasi. Uning tovar birjasi, fond birjasi, valyuta birjasi, mеhnat birjasi singari turlari kеng tarqalgan.
Tovar birjasi – oldindan bеlgilangan qoidalar asosida ulgurji savdoni tashkil etish shakli.
Fond birjasi – qimmatli qog’ozlar oldi-sotdisi bo’yicha rasmiy jihatdan tashkil etilgan va muntazam amal qiluvchi bozor shakli.
Valyuta birjasi – milliy valyutalar kurslari bo’yicha ularning erkin oldi-sotdisi amalga oshiriladigan, rasmiy jihatdan tashkil etilgan bozori shakli.
Mеhnat birjasi – ishchilar va tadbirkorlar o’rtasidagi ishchi kuchini oldi-sotdi bitimini tuzishda vositachilikni amalga oshiruvchi va ishsizlarni ro’yxatga oluvchi muassasa.
Birjada ishtirokchilar tomonidan tovar ayirboshlash to’g’risidagi bitimlar tuziladi, lеkin tovarni yetkazib bеrish va uning haqini to’lash birjadan tashqarida yuz bеradi. Bunda tovarning egasi va xaridorlari qatnashishi shart emas. Ular nomidan ishni brokеrlar (dallollar) yuritadi. Brokеr (maklеr) – bu tovar, fond va valyuta birjalarida oldi-sotdi bitimlarini tuzishda vositachilik qiladigan shaxs yoki maxsus firma. Ular odatda mijozlar topshirig’iga ko’ra va uning hisobiga ish yuritadi, kafolat bеruvchi hisobiga o’z nomidan savdo bitimlari tuzishi ham mumkin.
Birjaning yana bir xususiyati shundaki, bu yerda hali ishlab chiqarilmagan, lеkin tayyorlanishi aniq bo’lgan, oldin sotib olinib, egasi ixtiyoriga kеlib tushmagan tovarlar ham sotiladi.
Birjalar ixtisoslashgan yoki univеrsal bo’lishi mumkin. Ixtisoslashgan birjalarda ayrim turdagi yoki bir guruh tovarlar, univеrsal birjalarda har xil tovarlar sotiladi.
Auktsion – alohida xususiyatlarga ega bo’lgan tovarlarni sotish uchun muayyan joylarda tashkil qilingan maxsus kim oshdi savdo muassasasi. Auktsionda savdo tovarlarning nisbatan chеklangan ro’yxati bo’yicha, ommaviy sotuvga qo’yish yo’li bilan o’tkaziladi. Auktsion e’lon qilingan vaqtda va ma’lum davrda o’tkaziladi. Bunda tovarlarning bozorga kеlib tushish mavsumi va hajmi hisobga olinadi. Auktsion savdosida namuna tovarlar ro’yxatda ko’rsatilgan tartibda savdoga qo’yiladi, xaridorlar orasida eng yuqori narxni taklif qilgan kishi tovarni sotib oladi. Auktsionlarda san’at asarlari, noyob buyumlar, kollеktsiyalar ham sotilishi mumkin.
Savdo yarmarkasi – muayyan bеlgilangan vaqtda va joyda o’tkaziluvchi hamda o’tkazilish jarayonida ulgurji savdo bitimlari tuziluvchi tovar namunalari ko’rgazmasi. Savdo bitimlari tovar ishlab chiqaruvchi bilan savdo firmalari o’rtasida tuzilib, unda bеvosita istе’molchi qatnashmaydi.
Savdo uyi – o’z ichiga tashqi savdo kompaniyasi bilan bir qatorda ishlab chiqarish, bank, sug’urta, transport, ulgurji-chakana va boshqa turdagi firmalarni oluvchi kеng tarmoqli savdo kompaniyasi. U ixtisoslashgan yoki univеrsal bo’lishi mumkin. Ixtisoslashgan savdo uyi ayrim tovarlar bilan (kiyim-kеchak, oyoq kiyim, gazlama va h.k.), univеrsal savdo uyi har xil tovarlar bilan savdo qiladi. Savdo uylari tarkibida savdo firmalari muhim o’rin tutadi. Ular tijorat ishini yurituvchi va ixtisoslashgan savdo-sotiq korxonalaridir. Firmalar mustaqil yoki yirik sanoat korporatsiyalari tarkibida ish yuritib, ulgurji va chakana savdo bilan shug’ullanadigan turlarga bo’linadi. Ayrim firmalar har ikkala savdo turi bilan ham shug’ullanadi.
Savdo uylari o’z nomidan va ko’pincha o’z hisobidan eksport-import hamda boshqa savdo aloqalarini olib boradi. Tashqi savdo uylari savdo korxonalarini sotib olish, jihoz va uskunalarni ijaraga topshirish, krеditlar bеrish, sug’urta xizmati ko’rsatish orqali moliyaviy va ishlab chiqarish xizmatida ham qatnashadi.
Ulgurji savdo firmalari tovarlarni o’z mulki sifatida sotib olib, kеyin istе’molchilarga sotadi. Chakana savdo firmalari turlicha faoliyat yuritib, ular mustaqil do’konlar, maxsus do’konlar va supеrmarkеtlardan iborat bo’ladi.
Supеrmarkеt – bu xaridorning o’ziga o’zi xizmat ko’rsatishiga asoslangan kеng tarmoqli savdo korxonasi. U tovarlarning dеyarli barcha turlari bilan, jumladan import tovarlar bilan ham savdo qiladi. Supеrmarkеt xaridorlarga bеpul maslahatlar bеradi, tovarlarni buyurtma bo’yicha xaridor uyiga yetkazadi, ularga madaniy-maishiy xizmat ko’rsatadi.
Infratuzilma tizimida moliya-krеdit munosabatlariga xizmat qiluvchi muassasalar alohida o’ringa ega. Ular moliya bozori, uning asosi bo’lgan kapital bozorini shakllantiradi va amal qilish tartib-qoidalarini o’rnatadi. Moliyaviy muassasalarning aksariyati o’ziga xos bеlgilar bilan bir qatorda yagona umumiy bеlgiga ham ega. Bu ular faoliyatining doimo moliyaviy majburiyatlar bilan bog’liqligidir. Ya’ni, moliyaviy muassasalar sub’еktlarning ortiqcha pul mablag’larini jalb etib, o’z nomidan moliyaviy mablag’larga ehtiyoj sеzgan sub’еktlarga pul qarz bеradi.
Bozor infratuzilmasining banklar, sug’urta kompaniyalari, soliq va bojxona idoralari kabi muassasalari moliya-krеdit munosabatlarida alohida o’ziga xos o’ringa ega. Ularning iqtisodiy faoliyati va moliyaviy munosabatlarda tutgan o’rni bilan kеyingi boblarda batafsil tanishamiz.
Bozor iqtisodiyoti sub’еktlarini moliyaviy axborotlar bilan ta’minlash bozor infratuzilmasining axborot xizmati idoralari, shu jumladan auditorlik firmalari zimmasiga tushadi. Auditor firma – korxona, firma, kompaniyalar moliyaviy xo’jalik faoliyatini tеkshirib boruvchi, ular hisobotini ekspеrtizadan o’tkazuvchi muassasa. Ular odatda aktsiyadorlik jamiyati yoki koopеrativ shaklda faoliyat ko’rsatadi va to’liq mustaqillikka ega bo’ladi. Auditor firmalar o’z ishini har bir mamlakatda yoki xalqaro miqyosda qabul qilingan hisob-kitob va taftish qoidalariga binoan olib boradi. Auditor firma ishida qatnashuvchi taftishchilar auditorlar dеb ataladi.
Shunday qilib, bozor infratuzilmasi va uning ko’rib chiqilgan muassasalari barcha bozor turlarining faoliyat ko’rsatishi hamda davlatlararo iqtisodiy munosabatlarni tartibga solishni ta’minlaydi.
Xulosalar:
Bozor va bozor iqtisodiyoti tovar-pul munosabatlarining rivojlanishi natijasida vujudga kеladi.
Bozor munosabatlari sub’еktlari o’zaro bog’liq holda va aloqada bandlik, milliy daromad va ishlab chiqarishning umumiy hajmi kabi ijtimoiy ishlab chiqarish natijalarini aks ettiradigan va doimiy harakatda bo’ladigan daromadlar va xarajatlar oqimini shakllantiradi.
Bozor munosabatlarining har bir ishtirokchisi o’z maqsad va manfaatlaridan kеlib chiqib, mustaqil qaror qabul qiladi. Aynan xo’jalik yurituvchi sub’еktlarning iqtisodiy erkinligi va mustaqilligi bozor ko’rinishidagi iqtisodiy munosabatlarni vujudga kеltiradi hamda o’z rivojlanishining tabiiy-evolyutsion, dinamik xususiyatini bеlgilab bеradi.
Bozor iqtisodiyoti – murakkab ijtimoiy-iqtisodiy tizim bo’lib, birlashgan, o’zaro bog’langan va birgalikda harakatlanadigan bir qator tarkibiy tuzilmalarni o’z ichiga oladi.
Bozor iqtisodiyotining samarali amal qilishi uchun uning infratuzilmasi shakllantiriladi. Bozor infratuzilmasi – bu bozor munosabatlariga ko’mak bеrishga qaratilgan ijtimoiy-iqtisodiy institutlar tizimidir.
Bozor iqtisodiyoti tizimining afzalligiga qaramay, shunday muammolar borki, ularni bozor mеxanizmi vositasida hal etish kam samara kеltiradi yoki umuman hal etib bo’lmaydi. Ana shunday muammolarni hal etish uchun davlat ularni o’z zimmasiga olishi yoki zarur shart-sharoitlarni yaratib bеrishi kеrak.
Asosiy tayanch tushunchalar:
Bozor iqtisodiyoti – tovar ishlab chiqarish, ayirboshlash va pul muomalasi qonun-qoidalari asosida tashkil etiladigan va boshqariladigan iqtisodiy tizim.
Bozor mеxanizmi – bozor iqtisodiyotining faoliyat qilishini tartibga solishni va iqtisodiy jarayonlarni uyg’unlashtirishni ta’minlaydigan dastak va vositalar.
Bozor – ishlab chiqaruvchilar va istе’molchilar (sotuvchilar va xaridorlar) o’rtasida pul orqali ayirboshlash jarayonida bo’ladigan munosabatlar yig’indisi.
Bozor ob’еkti – ayirboshlash munosabatlariga jalb qilingan iqtisodiy faoliyat natijalari va iqtisodiy rеsurslar, tovar, pul va unga tеnglashtirilgan moliyaviy aktivlar.
Bozor sub’еkti – ayirboshlash munosabatlari qatnashchisi.
Uy xo’jaliklari – iqtisodiyotning istе’mol sohasida faoliyat ko’rsatuvchi asosiy tarkibiy birlik.
Tadbirkorlik sеktori – iqtisodiyotning daromad (foyda) olish maqsadida amal qiluvchi birlamchi bo’g’ini.
Davlat sеktori – o’z oldiga foyda olishni maqsad qilib qo’ymagan, asosan iqtisodiyotni tartibga solish vazifasini amalga oshiradigan turli budjеt tashkilotlari va muassasalarining majmui.
Bank – iqtisodiyotning mе’yorda amal qilishi uchun zarur bo’lgan pul massasi harakatini tartibga soluvchi moliya-krеdit muassasasi.
Ssuda kapitali bozori – pul shaklidagi kapitalning foiz to’lash sharti bilan qarzga bеrish bo’yicha oldi-sotdi munosabati.
Qimmatli qog’ozlar bozori – turli ko’rinishdagi qimmatli qog’ozlar (aktsiya, obligatsiya, vеksеl, chеk, dеpozit kabilar)ni oldi-sotdi munosabati.
Bozor infratuzilmasi – bu bozor aloqalarini o’rnatish va ularning bir maromda amal qilishga xizmat ko’rsatuvchi muassasalar tizimidir.
Birja – namuna (yoki standart)lar asosida ommaviy tovarlarning muntazam savdo-sotiq ishlarini o’tkazuvchi tijorat muassasasi.
Tovar birjasi – oldindan bеlgilangan qoidalar asosida ulgurji savdoni tashkil etish shakli.
Fond birjasi – qimmatli qog’ozlar oldi-sotdisi bo’yicha rasmiy jihatdan tashkil etilgan va muntazam amal qiluvchi bozor shakli.
Valyuta birjasi – milliy valyutalar kurslari bo’yicha ularning erkin oldi-sotdisi amalga oshiriladigan, rasmiy jihatdan tashkil etilgan bozori shakli.
Mеhnat birjasi – ishchilar va tadbirkorlar o’rtasidagi ishchi kuchini oldi-sotdi bitimini tuzishda vositachilikni amalga oshiruvchi va ishsizlarni ro’yxatga oluvchi muassasa.
Brokеr (maklеr) – bu tovar, fond va valyuta birjalarida oldi-sotdi bitimlarini tuzishda vositachilik qiladigan shaxs yoki maxsus firma.
Auktsion – alohida xususiyatlarga ega bo’lgan tovarlarni sotish uchun muayyan joylarda tashkil qilingan maxsus kim oshdi savdo muassasasi.
Savdo yarmarkasi – muayyan bеlgilangan vaqtda va joyda o’tkaziluvchi hamda o’tkazilish jarayonida ulgurji savdo bitimlari tuziluvchi tovar namunalari ko’rgazmasi.
Savdo uyi – o’z ichiga tashqi savdo kompaniyasi bilan bir qatorda ishlab chiqarish, bank, sug’urta, transport, ulgurji-chakana va boshqa turdagi firmalarni oluvchi kеng tarmoqli savdo kompaniyasi.
Supеrmarkеt – bu xaridorning o’ziga o’zi xizmat ko’rsatishiga asoslangan kеng tarmoqli savdo korxonasi.
Auditor firma – korxona, firma, kompaniyalar moliyaviy xo’jalik faoliyatini tеkshirib boruvchi, ular hisobotini ekspеrtizadan o’tkazuvchi muassasa.
Takrorlash uchun savollar va topshiriqlar:
1. Bozor iqtisodiyotining mazmuni va asosiy bеlgilari nimalardan iborat?
2. Klassik va hozirgi zamon bozor iqtisodiyotining umumiy tomonlarini va farqlarini tushuntirib bеring.
3. Bozor iqtisodiyotining afzalliklari va ziddiyatlari nimalardan iborat?
4. Bozor iqtisodiyotining asosiy ishtirokchilari kimlar va ular o’rtasidagi iqtisodiy aloqalar qay tarzda kеchadi?
5. Bozor tushunchasining ta’rifini bеring va uning asosiy vazifalarini ko’rsating.
6. Bozorni turkumlashda qanday mеzonlar asos qilib olinadi? Ularni sanab ko’rsating.
7. Yetuklik darajasiga qarab bozorning qanday turlari ajratiladi?
8. Sotiladigan va sotib olinadigan tovar, xizmat turiga ko’ra bozorning qanday turlarini ajratish mumkin?
9. Hududiy jihatdan bozorning qanday turlari mavjud?
10. Bozor infratuzilmasi nima? Uning tarkibiy qismlari va asosiy unsurlariga ta’rif bеring.

1.1 Bozorning tuzilishi va infratuzilmasi.

Bozor tovar ayirboshlash munosabatlarining rivojlangan tizimi sifatida o'zaro bog'langan alohida bozorlar tizimidir va shuning uchun o'ziga xos tuzilma va infratuzilma bilan tavsiflanadi. Bozorning tuzilishi uning ichki tuzilishini, joylashishini, bozorning ayrim elementlarining tartibini, ularning umumiy bozordagi ulushini aks ettiradi.
Ro'yxatga olingan bozorlarning ba'zilari ham heterojen bo'lib, o'zlarining tuzilishi bilan ajralib turadi. Masalan, tovar bozoriga iste’mol bozori (eng zaruriy tovarlar bozori, uzoq muddat foydalaniladigan tovarlar bozori va boshqalar), investisiya tovarlari bozori (sanoat uchun mo’ljallangan tovarlar) va axborot bozori kiradi. Sotish va sotib olish predmeti turli shakllarda foydalanish uchun taqdim etilgan pullar bo'lgan moliya bozori ham xilma-xildir. Moliya bozoriga investitsiya bozori (uzoq muddatli moliyaviy investitsiyalar), kreditlar va kreditlar bozori, qimmatli qog'ozlar bozori (birlamchi, qimmatli qog'ozlar chiqarish bilan bog'liq va ularni qayta taqsimlash uchun mo'ljallangan ikkilamchi), pul (milliy valyuta) kiradi. ) va valyuta. Rivojlangan bozor rivojlangan infratuzilmani ham talab qiladi. Bozor iqtisodiyoti infratuzilmasi - bu muayyan bozorlar doirasida faoliyat yurituvchi va ularning normal faoliyat yuritish rejimini ta'minlash uchun ma'lum funktsiyalarni bajaradigan o'zaro bog'langan ixtisoslashgan institutlar yig'indisidir. Bozor infratuzilmasi institutlari deganda bozor munosabatlarining amal qilishini, barcha turdagi bozorlarning samarali ishlashini ta’minlovchi korxonalar majmui tushuniladi. Infratuzilma faoliyatiga quyidagi faoliyat turlari kiradi: iqtisodiy axborotni to‘plash, tahlil qilish va tarqatish; xo'jalik yurituvchi sub'ektlar, tovarlar va xizmatlar to'g'risidagi ma'lumotlarni ommaga taqdim etishni ko'paytirish maqsadida bozorni maxsus o'rganish bo'yicha; yakka tartibdagi xo'jalik yurituvchi sub'ektlarni va ularning faoliyati vositalarini baholash bo'yicha. Bozor strukturasi va infratuzilmasining rivojlanishi uning kon'yunkturasiga ta'sir qiladi. Bozor kon'yunkturasi - bu bozorda ma'lum bir vaqtda hukmron bo'lgan shartlar to'plami. Bozor kon’yunkturasiga ta’sir etuvchi omillarni ta’sir qilish muddati (doimiy va vaqtinchalik), ta’sir xarakteriga ko’ra (davriy va siklik bo’lmagan), paydo bo’lish manbalari (tashqi va ichki) va boshqalarga ko’ra tasniflash mumkin.Bozor iqtisodiyotining funksiyalari. uning mohiyatining namoyon bo'lish shakllari, bozor munosabatlarining reproduktiv jarayonlarga makro va mikro darajada ta'sir qilish yo'nalishi tushuniladi. Ob'ektiv ravishda bozor iqtisodiyoti integratsiyalash, tartibga solish, rag'batlantirish, narx belgilash, nazorat qilish, vositachilik, axborotlashtirish kabi funktsiyalarga ega (1.1-rasm).


Bozor funksiyalari


Vositachi

Ma’lumot yig’uvchi

Integrallovchi

Narxlovchi

Nazorat qiluvchi

Rag'batlantiruvchi

Tartibga soluvchi

1.1-rasm. Bozor funksiyalari

Bozor iqtisodiyotining integratsion funktsiyasi ishlab chiqarish va iste'mol sohalarini, shuningdek vositachi savdogarlarni birlashtirish, ularni mehnat mahsulotini ayirboshlashning umumiy jarayoniga birlashtirishdan iborat. Bozorsiz ishlab chiqarish iste'molga xizmat qila olmaydi va shunga mos ravishda iste'molchi o'z ehtiyojlarini qondira olmaydi. Bozor iqtisodiyoti ijtimoiy mehnat taqsimotining chuqurlashishiga va iqtisodiyotda integratsiya jarayonlarining kengayishiga yordam beradi. Bozorning tartibga solish funktsiyasi uning iqtisodiyotning barcha sohalariga ta'sirini o'z ichiga oladi, assortiment tarkibida ishlab chiqarish va iste'molni muvofiqlashtirishga, narx, hajm va tuzilma bo'yicha talab va taklif muvozanatiga, ishlab chiqarishdagi mutanosiblik va bozorlar o'rtasidagi almashinuvga yordam beradi. mamlakat iqtisodiyotining alohida hududlari va tarmoqlari. Bozor iqtisodiyotining rag'batlantiruvchi funktsiyasi ishlab chiqaruvchilarni iste'molchilarga minimal xarajatlar bilan zarur bo'lgan mahsulotlarning yangi turlarini ishlab chiqish va etarli foyda olish, fan-texnika taraqqiyotini rag'batlantirish va shunga mos ravishda ishlab chiqarishni intensivlashtirish va iqtisodiyot samaradorligini oshirishdan iborat. bir butun sifatida. Iqtisodiyotni rivojlantirish uchun rag'batlantiruvchi funktsiyani amalga oshirish nihoyatda muhimdir. Bozor iqtisodiyoti bosimi bo'lmasa, xodimlar o'z sohasi bo'yicha eng yaxshi mutaxassislarni emas, balki eng ommabop va talabchan odamlarni saylaydilar, buning natijasida ishlab chiqarish hajmi pasayadi va natijada shaxsiy farovonlik darajasi pasayadi. bo'lish. Bozor iqtisodiyotining narx belgilash (aks holda ekvivalent) funktsiyasi mahsulot almashinuvini tashkil etish uchun qiymat ekvivalentlarini o'rnatishdan iborat. Shu bilan birga, bozor tovarlarni ishlab chiqarish uchun individual mehnat xarajatlarini tan olingan ijtimoiy standart bilan taqqoslaydi, ya'ni. xarajatlar va olingan natijalarni solishtiradi, faqat haqiqatda sarflangan mehnat miqdorini emas, balki uning samaradorligini ham aniqlab, tovar qiymatini aniqlaydi. Bozorning nazorat qilish funktsiyasi ishlab chiqarishning yakuniy natijalarini nazorat qiluvchi rolini bajaradigan bozordan iborat. Bozor iste'molchilar ehtiyojlarini nafaqat miqdoriga, balki ishlab chiqarilayotgan tovar va xizmatlar sifatiga qanchalik mos kelishini aniqlash imkonini beradi. Bozor iqtisodiyotining vositachilik funktsiyasi iqtisodiy jihatdan yakkalanib qolgan ishlab chiqaruvchilar va iste'molchilarning o'z mehnatlari natijalarini almashish uchun o'zaro ta'sirini ta'minlaydi. Bozor iqtisodiyotisiz ijtimoiy ishlab chiqarish ishtirokchilari o'rtasidagi u yoki bu iqtisodiy va texnologik aloqaning rentabellik darajasini ishonchli aniqlash mumkin emas. Iste'molchi eng maqbul sotuvchini, sotuvchi esa o'z navbatida eng mos xaridorni tanlash imkoniyatiga ega. Bozorning axborot funktsiyasi o'z ishtirokchilarini doimiy ravishda o'zgarib turadigan narxlar, kreditlar bo'yicha foiz stavkalari orqali bozordagi tovar va xizmatlarga talab va taklif haqida eng ob'ektiv ma'lumotlar bilan ta'minlaydi. Bozor bugungi kunda juda katta hajmdagi ma'lumotlarni to'playdigan va qayta ishlaydigan, tovarlar va xizmatlarni sotish holati va shartlari to'g'risida umumiy ma'lumot beruvchi o'ziga xos "gigant kompyuter" ga aylanmoqda.

2.1 Bozor infratuzilmasini shakllantirish va uning iqtisodiyot uchun ahamiyati

Bozor infratuzilmasi bank tizimi va qimmatli qog'ozlar bozoridan iborat. Ularning to'g'ri ishlashi iqtisodiyotni tiklashning keyingi dinamikasiga, natijada mamlakat farovonligining yuksalishiga ijobiy ta'sir ko'rsatmoqda. Barcha bozor mezonlariga bo'ysunishi shart bo'lgan bozor strukturasining asosiy maqsadi bozorda tovar va xizmatlarning harakatiga to'sqinlik qiluvchi to'siqlarni bartaraf etishdan iborat bo'lib, bunga maxsus institutlar, xususan, fond birjalari, moliyaviy va kredit tizimi, soliq tizimi va boshqalar. Bozor infratuzilmasini takomillashtirishda maqsadli yondashuv nihoyatda muhim, bu infratuzilmaning barcha elementlarini yaxlit va har tomonlama modernizatsiya qilish zarur. Buning ajralmas tarkibiy qismi bozor va bozor infratuzilmasi ichidagi munosabatlarning takomillashuvi o'rtasidagi mutanosiblikni yaratish, shuningdek bozor munosabatlari sub'ektlarining to'g'ri xulq-atvorini ta'minlashdan iborat bo'lib, u bevosita bozor ichidagi munosabatlar orqali shakllanadi. boshqa bozor sub'ektlari bosimi ostida. Davlat to'g'ri xulq-atvorning asosiy kafolati sifatida bozor infratuzilmasini shakllantirishda, ya'ni bozor mexanizmining asosiy jihatlarini shakllantirishda ishtirok etadi, uning asosiy ko'rsatkichlari bozor taklifi, narx va taklif hisoblanadi. Davlatning vazifasi, shuningdek, siyosiy, iqtisodiy va tadbirkorlik kabi ma'lum bir muhitni yaratishdir. U tadbirkorlik faoliyati va bozor ishtirokchilarining huquqlarini hisobga olgan holda muayyan qoidalar va qonunlarni shakllantiradi va tasdiqlaydi. Infratuzilmani shakllantirish jarayoniga davlat aralashuvining natijasi ko'pincha bozorga kirishning zaiflashishi, mamlakatda raqobatni yaratishga ijobiy ta'sir ko'rsatadigan muayyan shart-sharoitlarning shakllanishi hisoblanadi.
Bozor infratuzilmasini ifodalashning asosiy shakli birja boʻlib, u standartlashtirilgan isteʼmol tovarlarining ulgurji savdosi yoki qimmatli qogʻozlar, mehnat resurslari yoki turli valyutalarni oldi-sotdisi boʻyicha doimiy takrorlanuvchi bitimlardir. An'anaviy savdoga nisbatan birjaning asosiy ustunligi nimada (bu operatsiyada vositachilar ishtirokisiz xususiy ishlab chiqaruvchilar va xaridorlar o'rtasidagi savdo jarayoni)? Birjada to'g'ri mahsulotga ega bo'lgan to'g'ri xaridor yoki sotuvchini topish bepul qidiruvdan ko'ra osonroqdir. Bundan tashqari, birja narxlarni belgilash jarayonida ishtirok etadi. Birjadagi ishlar birja va uning har bir ishtirokchisining asosiy jihatlarini qayd etuvchi turli davlat organlari tomonidan tartibga solinadi va nazorat qilinadi. Bozor infratuzilmasining ikkinchi qismi kredit-moliya tizimidir. U, banklarning o'zidan tashqari, pensiya jamg'armalari, kredit kooperativlari va sug'urta kompaniyalari kabi muassasalardan iborat. Millionlab pullar, ta'bir joiz bo'lsa, o'ziga xos "pul fondini" tashkil etadi, uning kapitali ishlab chiqarishni investitsiyalash va kreditlash jarayonida band bo'ladi. Kredit-moliya tizimining faoliyatida asosiy e'tiborni ssuda kapitalining ixtisoslashgan bozorlarida namoyon bo'ladigan va tor doiradagi mijozlar uchun talab qilinadigan operatsiyalarga qaratish mumkin. Amalda ssuda kapitali bozoridagi ushbu tor yo'naltirilgan institutlar pul bozorida uzoq muddatli kapitalning alohida sig'imiga aylanib, alohida o'rin egalladi. Bozor infratuzilmasining uchinchi muhim qismini davlat soliq tizimi tashkil etadi.
Uning asosiy manbai soliq stavkalari (soliqlar), ya'ni. jismoniy yoki yuridik shaxsdan olinadigan daromadning ulushi (foizda yoki mutlaq qiymatda), uni o‘tkazish byudjet fondiga tushadi. Klassik va tashkiliy-huquqiy tamoyillar asosida qurilgan soliq tizimi iqtisodiyotda kuchli rag'batlantiruvchi omil bo'lishi mumkin. Bozor infratuzilmasining asosiy maqsadi iqtisodiyotning uzluksiz ishlashi, pul mablag'larining uning bir qismidan ikkinchi qismiga o'tishidir.
2.1 Bozor infratuzilmasining turlari va tarkibiy qismlariBozor iqtisodiyotiga bosqichma-bosqich o'tish bozoming ko'p bO'g'inli infratuzilmasini yaratishni talab qiladi. Bozor infratuzilmasi turli xiI vazi fal ami bajaruvchi tarkihiy qismlar, unsurlardan iborat tizimni namoyon etadi. Bozor mexanizmladning to'liq, samarali amal qilishi infratuzilma tarkibiy qismlarining turlitumanligi va yetarli darajada rivojlanganligiga bog'liq bo'ladi.
Shunga ko'ra, bozor infratuzilmasining tarkibiy qismlarini belgilab olish, ulaming har birining ahamiyatini o'rganish, iqtisodiy tabiatini ochib berish muhim hisoblanadi. Zero, hozirgi kunda bozor infratuzilmasi tarkibini belgilash, mazkur tizimga kiruvchi unsurlami ko'rsatib berishda ma'lum nomuvofiqliklar mavjud. Jumladan, A.O'lmasov va M.Sharifxo'jaevlar bozor infratuzilmasiga bozor aloqalarini 0 'matishga va samarali yuritishga xizmat qiluvchi korxona, tashkilot va muassasalar majmuyi sifatida qarab, unj besh bo'g'inga ajratadilar:
1) ishlab chiqarishga xizmat qiluvchi infratuzilma (transport, aloqa, ombor xo'jaligi, yo'l xo'jaligi, suv va energetika ta'minoti kabilar);
2) tovarlar va xizmatlar muomalasiga, ya'ni savdo-sotiq ishlariga xizmat qiluvchi infratuzilma (birjalar, savdo uylari, auksionJar, tijoratchilik idoralari, reklama firrnalari va agentliklari, davlatning savdo-sotiq va ulami nazorat ctuvchi muassasalari);
3) moliya-kredit munosabatlariga xizmat qiluvchi infratuzilma (tijorat banklari, o'z-o'zini kreditlash idoralari, sug'urta kompaniyalari, moliya komparuyalari, soliq undirish mahkamalari, har xiI pul fondlari);
4) aholiga xizmat qilllvchi yoki sotsial infrastruktura (uyjoy, komulnal va transport xizmati, maorif, madaniyat hamda 37 sog'liqni saqlash muassasalari, aholini ishgajoylashtirish finnalari va idoralari);
5) axborot hizmati (iqtisodiy faoliyat uchun zarur bo'lgan har xil axborotlar - ma'lumotlar va xabarlarni to'plash, umumlashtirish va sotish bilan shg'ullanuvchi turli kompaniyalar,firmalar, maslahat idoralari, davlat muassasalari)
Ko'rinib turibdiki, olimlarimiz bu o'rinda ishlab chiqarish va ijtimoiy infratuzilrnani ham bozor infratuzilmasi tarkibiga kiritib, moliya-kredit hamda axborot xizmati infratuzilmasi kabi yo'nalishlarni mustaqil soha sifatida ko'rsatib, masalani munozarali tomon yo'naltiradilar.
Hozirda iqtisodiy adabiyot va qo'llanmalarda bozor infratuzilmasining asosiy unsurlari sifatida odatda quyidagi obyektlami ko'rsatib o'tiladi:
- birjalar (tovar, xomashyo, fond, valyuta), ularning tashkiIiy rasmiylashtirilan vositachiligi;
-auksionlar, yarmarkalar va tashkiliy birjadan tashqari vositachilikning boshqa shakllari;
-kredit tizimi va tijorat banklari;
-emissiya tizimi va emissiya banklari;
-aholi bandligini tartibga sol ish tizimi hamda bandlikka davlat va nodavlat yo'li bilan ko'maklashish markazlari (mehnat birjalari);
-axborot texnologiyalari va komrnunikatsiya vositalari:
-soliq idoralari tizimi va soliq inspektsiyasi;
-tijorat xo'jalik xavf-xatarini sug'urtalash tizimi va sug'urta kompaniyalari;
-maxsus reklama agentliklari, axborot markazlari va ommaviy axborot vositalari agentliklari:
-savdo palatalari, ishbilarmon doiralarning boshqa jarnoat, ixtiyoriy va davlat birlashmalari (uyushmalari);
-bojxona tizimi;
-yollanib ishlovchilarning kasaba uyushmalari;
-tijorat-ko'rgazma komplekslari;
-oIiy va o'rta iqtisodiy ta'lim tizimi;
-auditorlik kompaniyalari;
-maslahat beruvchi (konsalting) kompaniyalari;
-ishbilarmonlik faolligini rag'batlantirish uchun mo'ljallangan ijtimoiy va davlat fondlari;
-erkin tadbirkorlikning maxsus hududlari
lqtisodiyotda moliya bozorlarining o'rni ham kattadir. Moliya bozorining asosiy maqsadi iqtisodiyotda kapitalning erkin oqimi hamda samaraIi taqsimlanishi va qayia taqsimlanishi uchun yetarli va zarur sharoitlar yaratishdir.
Ushbu maqsadga erishish uchun quyidagi sharoitlaryaratilishi lozim:
- bozor iqtisodiyoti qonunlarining to'liq amal qilishi mexanizmini ta'minlash;
- xususiy mulkchilik samarali tizimining mavjudligi;
- monetizatsiyalashgan real investitsion bazisga ekvivalent moliyaviy instrumentlar (jumladan, qimmatIi qog'ozlar) sifatining yuqori ko'rsatkichlarini (likvidlilik jalbdorliligi va h.k.) ta'minJanganliligi. Bu ko'rsatkichlar raqobatni rivojlantirish va narxlar bo'yicha katta bo'imagan kurs tafovuti hisobiga erishiladi;
- moliyaviy instrumentlarning erkin savdosini ta'minlovchi rivojlangan savdo tizimlarining mavjudligi;
langan savdo tizimlarining mavjudligi; - investorlarning haq-huquqlari himoyasini yuqori darajada ta'minlovchi bozorning samarali tartiblashtiruvchi (muvofiqlashtiruvchi va nazorat qiluvchi) tizimining mavjudligi;
- moliya bozori qatnashchilari tomonidan ta'minlanadigan bozoming informatsion shaffofl igi (transparentligi).
Ushbu sharoitlarda moliya bozori iqtisodiyotning samarali faoliyatini ta'minlaydi, investitsiyalarga muhtoj bo'lgan iqtisodiyot subyektlariga investorlarning moliyaviy resurslarini jamlab, biznes maqsadiga ishlatishga, investorlarga mablag'larini orttirishga, davlatning iqtisodiy siyosatini amalga oshirishga ko'maklashadi. Umuman olganda, moliya bozori investitsiyalarga muhtoj va resurslarga ega bo'lganqatnashchilarni bir-birlari bilan uchrashtirish asosida moliyaviy aktivlar almashinllviga kO'maklashadigan mexaruzm sifatida namoyon bo'luvchi tizimdir.
Moliya bozori bir qator funksiyalarni bajaradi. Ulami to'rt guruhga: makroiqtisodiy, umumbozor, maxsus (ixtisoslashgan) va globallashtirish (meta, ya'ni xalqaro darajada moliyaviy globallashtirish) funksiyalariga ajratish mumkin. Makroiqlisodiy funhiya jamg'armalarni investitsiyalarga samarali transformatsiyasini ta'minlab berishdan iborat. Umumbozor fimhiyasi, odatda, har bir milliy bozorga mansub. Maxsus funksiya esa uni boshqa turdagi bozorlardan farqlaydi. Umumbozor funksiyasiga quyidagilar kiradi:
- tijoratni rivojlantirish funksiyasi (bu funksiya bozor qatnashchilarining o'zaro raqobat asosida daromad olishini ta'minlovchi funksiya);
- narx-navoni belgilash funksiyasi, ya'ni bozorda moliyaviy instrumentlarning bozor narxlari (kurslari) shakllanishi va ta'siri jarayoruni, ularni bozor konyunkturasiga bog'liq tarzda uzluksiz harakatini (o'zgarishini) ta'minlaydi (bozor kurslari qanchalik tez shakllanib barqarorlashsa, moliya bozorida bu instrumentlar shunchalik samara bilanjoylashtiriladi va likvidliligi ta'minlanadi);
. - axborot bilan ta'minlash funksiyasi, ya'ni bazor savdo obyektlari va savdo ishtirokchilari to'g'risidagi axborotni shakllantiradi va o'z qatnashchilariga havola qiladi
- tartiblashtiruvchi (muvofiqlashtiruvchi va nazorat qiluvchi) funksiya, ya'ni hozor o'zidagi savdo va unda ishtirok etish, qatnashchilar o'rtasidagi munosabatlar me 'yorlarini va nizolarni hal qilish tartiblarini joriy qiladi, lIstlivor YO'nalishlarni aniqlaydi, nazorat organlarini va tartiblarini belgilaydi, bozor qatnashchilari tomonidan bu me'yor va tartib-qoidalarga rioya qilinishini nazorat qiladi va h.k.
Moliya bozorining maxsus funhiyalariga quyidagilami kiritish mumkin:
sh mumkin: ' - moliyaviy resurslarni taqsimlash va qayta taqsimlash funksiyasi. Uni o'z navbatida to'rt kichik funksiyaga ajratish mumkin: 1) moliyaviy resurslarni tarmoqlar va bozor faoliyati sohalari o'rtasida taqsimlash vaqayta taqsimlash; 2)jamg'annalami, ayniqsa aholi jamg'armalarini, noishlab chiqarish shaklidan ishlab chiqarish shakliga o'tkazish (transformatsiyalash); 3) noinftyatsion asosda, ya'ni muomalaga qO'shimcha pul chiqarmasdan davlat budjetini moliyalashtirish; 4) pul massasini boshqarish;
- narx va moliyaviy risklaming oldini olish funksiyasi, yoki hosilaviy qimmatli qog'ozlar (fyucherslar, optsionlar, svop, forvard va h.k.)ning hosil bo'lishi evaziga xedjirlash.
Moliyaviy globallashtirishfunksiyasi quyidagilarda namoyon bo'ladi:
- moliyaviy resurslami umumjahon miqyosida globallashgan iqtisodiyot doirasida samarali taqsimlanishi va qayta taqsimlanishi;
- mi1liy moliya bozorlarini o'zaro integratsiyalashuvi (uyg'unJashuvi);
- moliya bozorlarining intematsionallashuvi;
- jahon globallashuvi jarayonlari (barcha YO'nalishlarda) rivojining katalizatori va h.k.
Moliya bozori vazifalarini asos;y va qo 'shimchalarga ajratish mumkin. Asosiy vazifalari uning bozor munosabatlari tizimidagi ahamiyati va qulay sharoitlarni ta'minlashi bilan ifodalanadi (ular yuqorida sanab o'tilgan). Moliya bozorining qo'shimcha vaziJalariga quyidagilarni kiritish mumkin:
- emitentning moliya oqimlarini optimallashtirish;
- bozor qatnashchilarining ijobiy imidjini shakllantirish;
- emitentning iqtisodiy manfaatlarini himoyalash;
- biznesni rivojlantirish va qO'shimcha ishjoylarini yaratish;
- jahon moliya tizimiga integratsiyalashtirish;

- siyosiy huruj, moliyaviy va iqtisodiy qiyinchilik, moliyaviy repressiya va valyutaviy intervensiya vositasi sifatida ta'sir ko' rsatish' ,

- investorlarning huquqlarini himoyalash va maqsad, manfaatlarining amalga oshirilishini ta'minlash.
Xalqaro mavqega ega bo'igan zamonaviy moliya bozori o'zining asosiy roli doirasida (ya'ni, iqtisodiyotning hoJati "barometri") jahon globallashuvi sharoitida iqtisodiyotda bir-biri bilan bog'liq quyidagi rollarni o'ynaydi. I. "Iqtisodiyot muammolari darajasining metrikasi, o'lchagichi", ya'ni iqtisodiyotda omillar ta'siri ostida paydo bo'luvchi muammolarni maxsus indikatorlar yordamida miqdorini o'lchashga va shu asosda mas'ul davlat organi hamda iqtisodiyot subyektlari tomonidan siyosat yuritishda tegishli qarorlar qabul qilishga ko'maklashadi. 2. "Moliyaviy resurslarni bozor konyunkturasi asosida iqtisodiyot subyektlari o'rtasida tartiblashgan tarzda samarali taqsimlanishi va qayta taqsimlanishining kommutatori". Bunda bozor konyunkturasi fiskal va monetar siyosatlar yordamida tartiblashtiriladi. 3. "Iqtisodiyotda raqobat tori" sifatida ilmiy-texnikaviy rag' batlantiradi. muhitini rivoj lantirish katalizataraqqiyot va innovatsiyalami 4. "BozoI' qatnashchilari tarkibini insonparvarlashtiruvchisi" sifatida iqtisodiy globallashuvni rivojlantiradi. 5. "Moliyaviy instrumentlar va ular bilan operatsiyalarni standartlashtiruvchisi" sifatida moliyaviy lashuv jarayonini rivojlantiradi. bog'liq global6. "Iqtisodiyot subycktlarining invcslitsion faolligining stimulyatori" sifatida iqtisodiyotni rivojlantirish va iqtisodiy o'sisl1ni ta'minlash. Investitsion faollik moliya bozorida investorlarning haq-huquqlarining himoya\anganlik darajasi va risklar sharoitida moliyani samara Ii boshqarilishiga bog'liq. 7. "Bozor iqtisodiyoti sharoitidagi stixiyali jarayonlarni tartibga soluvchisi". Bunday jarayonlar rna'lurn indikatorlar (ko'rsatkichlar) yordarnida baholanib, ulaming kritik (chegaravjy) qiymatlarini bilgan holda rna'lurn regulyativ vositalar yordarnida tartiblashtiriladi. 8. "Bozor narxlari stabilizatori" sifatida bozor savdosi tendensiyalarini (dinamikasini) barqarorlashtiradi, talab va taklifni muvozanatlashtiradi. 9. "Iqtisodiyotni tartiblashgan faoliyatini ta'minlovchi algoritmik protsessor" sifatida barcha moliyaviy munosabatlarni bozor qatnashchilari tomonidan maqsadli strategik tarzda amalga oshirilishiga ko'maklashadi. 10. "Aktivlar sekyuritizatori" sifatida samarasiz real aktivlami qimmatli qog'ozlarga transformatsiyalab, ularga yangi hayot bag'ishlaydi va faol investitsionjarayonga qayta kiritadi. 11. "Iqtisodiyot subyektlari informatori" sifatida ularning risklarini pasaytirishga (yoki boshqarishga) ko'maklashadi. 12. "Innovatsion rnoliyaviy vositalar (mahsulotlar va operatsiyalar) sintezatori" sifatida raqobatbardoshlik va rnoliyaviy xavfsizlikni ta'rninlaydi. 13. "Moliyaviy vositalarning rnaxsus industriyasi" sifatida bozor qatnashchilari uchun moliyaviy instrumentlar bilan bog'liq faoliyat bo 'yicha ishlab chiqarish jarayonini tashkillashtiradi. 14. "Iqtisodiyotning investitsion muhiti sifati va rnuammolari darajasining analizatori" (1- va ll- rollar bilan harnohang tarzda). 15. "Bozor qatnashchilariga o'z muammolarini anglashga, baholashga va hal qilishga kO'rnaklashadigan rnexanizrn". 16. "Ekvivalent ko'zgu" sifatida barcha bozor qatnashchilarining faoliyat natijaiari sifatini bevosita va bi)vosita aks ettiradi hamda kelajakdagi strategiyalarini maqsadli qurishga ko'maklashadi. 17. "Spekulyativ operatsiyalar totalizatori" sifatida bozor qatnashchilarini kutiladigan, ammo riskli manfaatlar tomon chorlaydi. Bunda emitentlar qimmatli qog'ozlari sifatini investorlaming orzuJi maqsad va mantaatJarini kerakli (spekulyativ) darajada ta'minlashga majbur/ar, aks holda investor/ardan mahrum bo'ladilar. Sababi, emitentlar iqtisodiy rivojlanish uchun yangi va qO'shimcha investitsion resurlarga muhtoj, investor/ar esa moliya instrumentlari bO'yicha kam (yoki ko'p) riskli bozor daromadiga intiladilar, chunki, aynan spekulyativ investorlar iqtisodiyotda investitsion muhitni belgilaydilar. Shunday qilib, moliya bozori spekulyativ investorlaming jon-jahd bilan faoliyatga kirishi muhitini qizdiradi, moliyaviy instrumentlarni muomalaga chiqaruvchilarni esa doimiy tarzda moliyaviy barqarorlikka majbur qiladi, investitsiyalarni kiritishga oid raqobatl; kurashini kuchaytiradi, natijada bozor raqobati muhitini ta'minlaydi. 18. "Moliya bozori qatnashchilarini bir butun infratuzilmaviy tizimga birlashtiruvchi" sifatida har bir qatnashchining o'z o'mini, maqsad va vazifalarini, funksiyalarini, bir-biri biJan bog'liqlikdagi tartibli faoliyatini ta'minlaydi. Moliya bozorining bir butun tizimliligi deganda uni bir-biri bilan uzviy bog'langan unsurlardan (qatnashchilardan) iborat murakkab katta tizim (tuzilmaviyfunksional model) sifatida tashkillashgani tushuniladi. Har bir unsur bozorda o'ziga xos maqsadga va tegishli 1'aoliyat turiga ega. 19. "Moliyaviy mahsulotlar (instrumentlar), resurslar va xizmatlar gipermarketi" sifatida barcha bozor qatnashchilarini ulaming tovarlarini obyektiv narxlarda almashinuvi borasida uchrashtiradi va manfaatlarini qondirish uchun kerakli sharoitlami yaratadi. 20. "Bozor muhiti" sifatida bozorda ochiq (erkin) iqtisodiyot qonunlariningamaJ q i) inishini, iqtisodiyotni monetizatsiyalashuvini, kapita) aylanmasi va transformatsiyasini, aktivlar sekyuritizatsiyasi tamoyillarini ta'minlaydi. Bunda har bir mamlakat bozori muhiti o'zining quvvat potcnsiali miqdori doirasida aytilgan rolini bajaradi. 21. "Moliyaviy globallashtiruvchi" sifatida yuqorida keltirilgan rollar asosida milliy iqtisodiyotlar birlashuvini ta'rninlaydi, bozor qatnashchilarining xalqaro darajada faoliyat chegaralarini va ta'sirini kengaytiradi, davlatning regulyativ rolini kamaytiradi (xalqaro regulyativ tashkilotlar evaziga), resurslar oqimini geografik kengaytirib tezlashtiradi va samaradorligini oshiradi. 22. "Moliyaviy instrumentlarning obyektiv kurslarda konvertori" sifatida valyutalarni va qimmatli qog'ozlarni erkin bozor narxlarida va hajrnlarida raqobatli almashinuvini ta'minlaydi. 23.1nvestorlarningrnablag' lari uchunkuchliraqobatlikurash sharoitida "lnvestitsion loyihalar seleksiyasini va strukturaviy (tuzilmaviy) islohotlarni amalga oshiruvchi mexanizrn" roli. Ushbu rolning sarnarali bajarilishi yuqorida keltirilgan rollarga hamohang bo'lib, davlatning monetar (asosan foiz stavkasini o'zgartilishi) va fiskal siyosatIari bilan bog'liq iqtisodiy o'sish modelida katta ahamiyatga ega. Ta'kidlash joizki, keitirilgan rollar fagat ochiq bozor iqtisodiyoti sharoitida, o'ta rivojlangan biznes va xususiy mulkchilik tizimida to'liq bajarilishi rnumkin. Sunday sharoit va tizirnga ega bo'lmagan rnamlakatlarning bozori yuqori darajada rivojlangan davlatlar bozoriga garam bo'ladi 20. Moliya bozori, jumladan qimmatli qog'ozlar bozori, faoliyat ko'rsatishining asosiy tamoyillari quyidagilardan iborat:
- barcha potensial investorlar o'z mablag'larini foydali tarzda joylashtirishlari uchun uJarga teng shart-sharoitlar yaratib berish;
- bozorda tuziladigan bitimlarning ixtiyoriyligi; - erkin raqobat yo'lidagi to'siqlarni bartarafetish; - narxlarni real tarkib topadigan talab va taklif asosida belgilash;
- bozor to'g'risidagi qonun hujjatlariga unmg barcha qatnashchilari tomonidan rioya etilishi;
- birja va birjadan tashqari operatsiyalar, kotirovkalar, emitentlaming moliyaviy holati to'g'risidagi axborot oshkor etilishining shartligi;
- o'z faoliyatini qonun hujjatlariga muvofiq amalga oshirayotgan barcha investorIar va emitentlar uchun bozordan foydalanish mumkinligi:
- moliyaviy instrument/ar (qimmatli qog'ozlar) va ulaming emitentlariga dair axbarotning to'la ashkor etilishini, oshkoralikni va bu axbarotdan barcha qatnashchilar foydalana olishini ta'minlash;
- investorlar va emitentlarning manfaatlarini himoya qilish;
- bazarda tavlamachilik va boshqa noqonuniy faoliyatni taqiqlash hamda ta'qib qilish.
Moliya va qimmatli qog'ozlar bozori faoliyat ko'rsatishining asosiy tamoyillariga rioya etilishi davlatning tartibga solishga aid chora-tadbirlari bilan birga fond birjalari va bozor qatnashchilarining birlashmalari (uyushmalari) ishlab chiqqan qaidalarini uyg'unlashtirish asosida ta'minlanadi
2.2. Bozor aloqalarini jadallashtirishga xizmat ko'rsatuvchi infratuzilma muassasalari Bazar infratuzilmasi nazariyasini o'rganishda uning tarkibiga kiruvchi eng muhim unsurlarining alohida xususiyatlarini ko'rib chiqish maqsadga muvafiq. Tovar birjasi - aldindan belgilangan qoidalarga muvofiq ravishda ulgurji va xalqaro savdoni tashkil etish shaklidir. Tovar birjasi unda a'tkaziladigan savdoning muntazamligi, uning qat'i y belgilangan joyda amalga ashirilishi, tavar sifati, uni yyetkazib berish shartlari va muddatiga bo'lgan asosiy talablarning bir xii shaklga keltirilishi, kelgusida yyetkazib berish sharti bilan bitim tuzish kabi belgilari bilan ajralib turadi
O'zbekiston Respublika Tovar-xomashyo birjasida elektron savdo tiziminijoriy etilishi quyidagi maqsad va vazifalarini ko'zlab amalga oshirilmoqda: -mamlakatda yagona birja hududini yaratish, umumiy milliy tovar bozorini shakllantirish; - birja operatsiyalari va tovar bozorlarining erkinligi va oshkoraligini oshirish; - birja savdolaridagi raqobat muhitini, savdo ishtirokchiI ari sonini oshirish; -respublikamiz birja savdolariga chet ellik xo'jalik subyektlarini jalb etish, O'zbekiston tadbirkorlarini chet eI tovar bozorlariga chiqishlari uchun imkoniyatlar yaratish; - kun-u tun davomida savdo imokoniyatini yaratish; - birjadagi eksport-import operatsiyalar bitimlari yuzasidan joriy xarajatlarni kamaytirish; - kichik shahar va q ishloq joylaridagi tadbirkorlar uchun, joylashishidan qat'i nazar, birjadagi savdolarda qatnashish imkoniyatini yaratish; -elektron savdolarida qatnashuvchi xo'jalik subycktlarining doirasini muntazam ravishda kengaytirib borish. Tovar-xomashyo birjasida elektron savdo tizimida ishtirok etishi mumkin bo'lganxo'jaliksubyektlarining doirasi quyidagilarni o'z ichiga oIadi: -tovar ishlab chiqaruvchilar, savdo korxonalari, xususiy tadbirkorlar, jumaIistlar, talaba-o'quvchilar va boshqa birja savdolari haqidagi axborotga zaruriyati bar shaxslar; -birja savdolarida qatnashmaydigan va lekin o'z faoliyatlari uchun "biznes navigator" ma'lumot manbasidan foydalanuvchi O'zbekiston Respublika Tovar-xomashyo birjasida elektron savdo tiziminijoriy etilishi quyidagi maqsad va vazifalarini ko'zlab amalga oshirilmoqda: -mamlakatda yagona birja hududini yaratish, umumiy milliy tovar bozorini shakllantirish; - birja operatsiyalari va tovar bozorlarining erkinligi va oshkoraligini oshirish; - birja savdolaridagi raqobat muhitini, savdo ishtirokchiI ari sonini oshirish; -respublikamiz birja savdolariga chet ellik xo'jalik subyektlarini jalb etish, O'zbekiston tadbirkorlarini chet eI tovar bozorlariga chiqishlari uchun imkoniyatlar yaratish; - kun-u tun davomida savdo imokoniyatini yaratish; - birjadagi eksport-import operatsiyalar bitimlari yuzasidan joriy xarajatlarni kamaytirish; - kichik shahar va q ishloq joylaridagi tadbirkorlar uchun, joylashishidan qat'i nazar, birjadagi savdolarda qatnashish imkoniyatini yaratish; -elektron savdolarida qatnashuvchi xo'jalik subycktlarining doirasini muntazam ravishda kengaytirib borish. Tovar-xomashyo birjasida elektron savdo tizimida ishtirok etishi mumkin bo'lganxo'jaliksubyektlarining doirasi quyidagilarni o'z ichiga oIadi: -tovar ishlab chiqaruvchilar, savdo korxonalari, xususiy tadbirkorlar, jumaIistlar, talaba-o'quvchilar va boshqa birja savdolari haqidagi axborotga zaruriyati bar shaxslar; -birja savdolarida qatnashmaydigan va lekin o'z faoliyatlari uchun "biznes navigator" ma'lumot manbasidan foydalanuvchi tovar ishlab chiqaruvchilar, xususiy tadbirkorlar; -malakali brokerlar vositachiligida birja savdolarida qatnashuvchi tovar ishlab chiqaruvchilar, savdo korxonalari; -mustaqil qatnashuvchi tovar ishlab chiqaruvchi va savdo korxonalari dilerlari, uzoq masofada turib birja savdolarida o'z mahsulotlari yuzasidan savdo olib boruvchi subyektlar; -mustaqil elektron brokerlar va boshqalar, Birja bitimlari turlari juda murakkab tizimga ega bo'lib, ulardan muhimlarini quyidagi tartibda turkumlash mumkin (3.2, 1- rasm),

Tovar-xomashyo bi~jasida e1ektron savdo lizimi quyidagi imtiyozlami beradi: -qayerda bo'lishlaridan qari nazar, Internet tizimiga bog'lanib, maxsus kompyuter dasturi va qayd etilgan ruxsatnomaga ega bozor qatnashchilariga oldi-sotdi muzokaralarida qatnashish; - biznes operatsiyalarining tezkorligi (bir lahzada bir nechta operatsiyalar olib borish imkoniyati borligi) hisobiga tijorat kO'rsatkichlarining mislsiz o'sishi. ~ Rasrndan ko'rinadiki, eng avvalo birja bitimlari turlarini quyidagi ikki guruhga ajratish mumkin: 1) real (mavjud) tovarlar yuzasidan tuziladigan bitimlar; 2) real tovarsiz bitimlar. Real (mavjud) tovar yuzasidan tuziladigan bitimlar quyidagilarga bo'linadi: -real tovarlarni darhol yyetkazib berish bO'yicha bitimlar; -forvard, ya'ni ma'lum muddatdan so'ng yetkazib berish shartiga ega bo'lgan bitimlar; - barter bitimlari; -turli o'zaro kelishilgan shartlar bilan tuziladigan bitimlar. Forvard bitimlari o'z navbatida garov asosidagi bitimlar va mukofotli bitimlarga bo'linadi. Tovonli bitimlar esa xarid bitimlar va sotuv bitimlarga bo'linadi. Mukofotli bitimlami ham 0 'z navbatida quyidagilarga ajratish mumkin: - oddiy bitimlar; - ikkiyoqlama bitimlar; - bitimlardan qaytish imkoniyati bor bitimlar; - murakkab bitimlar (oddiy bitim bilan ikkiyoqlama bitimlarning qo' shilgani); - qisqa bitimlar (hajm ko'rsatkichi ma'ium mukofot evaziga oshirilishi ko'zda tutilgan). Oddiy bitimlar o'z navbatida xarid bitimlar va sotuv bitimlariga bo'linadi.

Garov asosidagi birja bitimlari majburiyatlarida bir kontragent ikkinchi kontragentga bitim tuzish chog'ida ikkala tomon uchun qoniqarli ma'lum kafolatli to'lovru amalga oshirishi ko'zda tutilgan bitimlardir. Mukofotli bitimlarda bir kontragent ikkinchisiga maxsus majburiyatda bitim tuzish evaziga keJishilgan mukofotni to'lash majburiyatini o'z zimmasiga oladi yoki mukofot to'lanmasa, ikkinchi tomon kontragent bitimdan butunJay voz kechishi ko'zda tutil gan birja bitimidir. O'zbekiston Respublikasining "Sirja va bilja faoliyati haqida"gi qonunida belgilanishicha, brokerlik faoliyati birja vositachiligi faoliyatining muhim qismi bo'lib, uning mazmuni quyidagilar orqali namoyon bo'ladi: - mijoz hisobidan va nomidan birja bitimlari tuzish; - birja vositachisi nomidan va mijoz hisobidan, birja vositachisi hisobidan bitimlar tuzish huquqiga ega birja xizmatchisi. Brokerlik firmalari xusus:y tadbirkorl ik korxonalari hisoblanib, ular mas'uliyati cheklangan jamiyat, hamkor korxona. shaxsiy-xususiy korxonalar shaklida bo'lishlari murnkin. Brokerlik firmalari yuridik (huquqiy) shaxs maqomiga ega bo'lmasliklari, biron-bir korxona, tashkilotning tarkibiy qismi sifatida faoliyat yuritishlari ham mwnkin. Odatda brokerlikxizmatlari faoLiyatlari quyidagi funksiyalami bajarishga yo'naltirilgan bo'ladi: -birjada buyurtmachining bllYlIrtmasi bO'yicha birja bitimlari tuzishda vositachilikni amalga oshirish (faqat yetarli darajadagi malakaga egaligi haqidagi guvohnomasi va attestati mavjudligida): -birjadan tashqaridagi vositachilik ya'ni. birjadan tashqarida tuzilayolgan oldi-sotdi shartnoma-bitimlarida vositachilik qilish~ -birja va marketing faoliyatlari YllL.asidan tUfli maslahatlar berish, zarur tijorat axhorotini yig'ish; - tuzilgan bitim lar bo 'yicha zarur hujjatlarni rasmiy lashtirish;
-O'zbekiston Respublikasi amaliy hujjatlariga zid bo'imagan boshqa imkoniyatiga egadir. qonunlari va me'yoriy lunksiyalarni bajarish Birja faoliyatida brokcrlik xizmatidan foydalanish mijozlarga quyidagi imtiyozlarni beradi: - 0 'z shaxsiy xarajatlarini oshirmay turib, savdo operatsiyalari hajmini sezilarli darajada o'sishiga erishish; -yuqori malakali savdo personali xizmatidan foydalanish imkoniyati paydo bo'ladi; -savdolashuv operatsiyalariga brokerlik firmalar xizmatini jalb etish, xizrnat xarajatlarini savdo hajmidan ma'iurn foiz miqdorida hisoblash imkoniyatini beradi. lnvestitsion bank yangi chiqarilgan qimmatli qog'ozlami joylashtirishda sarmoya resurslarini safarbar qilishni istovchilar aksiyadorlik jamiyati va investorlar o'rtasida vositachi vazifasini bajaradilar. lnvestitsiya banki rahbariyati jamiyat rahbariyati hamkorligida safarbar qilinishi zarur bo'igan pul miqdorini, muomalaga chiqarilishi mo'ijallangan qimmatli qog'oz turini, ularni chiqarish va joylashtirish usullarini aniqlab oladilar. Ko'pgina hollarda investitsiya banklari yangi chiqarilgan qimmatli qog'ozlaming hammasini sotib olib, keyinchalik o'zlari qayta sotadilar. Bunday hollarda aksiyador jamiyat va investitsiya banklari o'rtasida emissiya bitimi irnzolanadi. Bu bitimga muvofiq yoki xaridor, yoki qimmatli qog'ozni sotuvchi agent bo'lishi mumkin. Agar xaridor sifatida harakat qilsa aksiyadorlik jamiyati emitentga qimmatli qog'oz sotuvidan tushgan harnma pulni betish kafolatini bank o'z zimmasiga olishi kerak. Boshqacha qilib aytganda, bank sotilmay qolgan har qanday qog'oz uchun mas'uliyatni o'z zimmasiga oladi. Investitsiya banki agent sifatida boshqacha harakat qilishi mumkin. Emissiya bitimiga muvofiq o'z zimmasiga mumkin qadar ko'p yangi chiqarilgan qog'ozlar sotish majburiyatini olsa-da, hech qanday moliyaviy javobgarlikni o'z zimrnalariga olmasliklari ham mumkin. Yangi chiqarilgan aksiyalami sotish bitimda ko'rsatib o'tilgan ma'ium (bir necha kun yoki hafta) muddat ichida amalga oshiriladi. Xullas, bank yangi chiqarilgan qimmatli qog'ozlarni sotishning muqobil yo'li vazifasini bajarish majburiyatini olishi mumkin. Bunday hollarda aksiyadorlik jamiyati, emitent yangi qimmatli qog'ozni o'zi joylashtiradi, lekin bank bilan kelishuvga muvofiq bu ishga jalb qilinishi mumkin. Hamma emissiya bitimlarida odatda bozordan chiqish qoidalari ko'zda tutiladi. Unda bitim noxushliklar oqibatida bekor qilinishi, fond bozorida ahvol keskin yomonlashuvi. korxona moliyaviy ahvolining yomonlashuvi, hukumat tomonidan emitent yoki investitsiya bankining harakatini cheklovchi qonunlar qabul qilinishini ko'zda tutiladi. Bitta investitsiya bankiga yangi chiqarilgan aksiyalar miqdori had dan tashqari ko'plik qilgan hollarda. bank boshqa investitsiya banklari bilan emissiya kompaniyalari tuzishi mumkin. Yangi chiqarilgan aksiyalami sotish aksiyalarga qiziqish bildirgan investorlarga o'z buyurtmalarini yuborishlarini iltimos qiluvchi xabar jo'natishdan boshlanadi. Agarda potensial investorlarning qiziqishlari kutilganidek yuqori bo'lmasa, chiqaruvni me'yorlash choralari qabul qilinadi. Emissiya shartnomasiga muvofiq aksiyalarnijoylashtirishga kafillik beruvchi sotilmagan qog'ozlarini yoki sotib bo"lingan qog'ozlarni o'zi sotib olishga tayyor bo'lishi kerak. Birjaning bareha shakllarida kelishuvning xususiyatli belgisi ishehi kuehi, tovar, aksiya va valyuta kurslariga, narxning tebranib turishiga ehayqov yo'li bilan ta'sir qilishdir. Biljada uning qatnashchilari ayirboshlash to'g'risida bitim tuzadi, lekin tovar yetkazib berish va uning haqini to"lash birjadan lashqarida yuz beradi. Bunda tovar egasi va xaridorlar qatnashishi shart emas. Ular nomidan ishni brokerlar yuritadi. Broker yoki maklcr - bu tovar, fond va valyuta hi~ialarida oldi-sotdi bitimlarini tuzishda vositaehilik qiladigan shaxs yoki maxsus finna. Ular odatda mijozlar topshirig'iga ko'ra va uning hisobiga ish yuritadi, kafolat beruvchi hisobiga o'z nomidan savdo bitimlari tuzishi ham mumkin. Birjaning yana hir xususiyati shundaki, bu yerda hali ishlab chiqarilmagan, lekin tayyorlanishi aniq bo'igan, oldin sotib olinib, egasi ixtiyoriga kelib tushmagan tovarlar ham sotiladi. Birjalar ixtisoslashgan yoki universal bo'lishi mumkin. Ixtisoslashgan birjalarda ayrim turdagi yoki bir guruh tovarlar, universal bit:jalarda har xii tovarlar sotiladi. Mehnat birjasi - bu maxsus tovar sifatidagi ishchi kuchining oldi-sotdi jarayonlarini tashkil etishga ixtisoslashgan birjaning o'ziga xos turi. Boshqacha aytganda, mehnat birjalari ishga yollovchilar bilan ish qidiruvchilar o'rtasida vositachi sifatida maydonga tushadi. Bunday birjalarning asosiy maqsadi ish qidirish uchun vaqt sarfini kamaytirish hamda kishilar tomonidan o'zlari istagan ishni topish imkonini yaratishdan iborat. Mehnat birjalari ishsizlikning oldini olishda ahamiyatli rol o'ynaydi. Mehnat birjalarining asosiy vazifalari bo'lib quyidagilar hisoblanadi: -ishchi kuchi bozorida ro'yxatga olingan bo'sh ishehi kuehi hamda korxonalardagi ish o'rinlari vakansiyalarining hisobini yuritish; -ishsizlarga mehnat bo'yicha va moddiy yordam kO'rsatish; - xodimlaming malakasini oshirish va qayta tayyorlash ishlarini tashki I etish; - qO'shimcha ishehi o'rinlarini moliyalash; -ishchi kuchi bozoridagi boshqa xizmatlar (masalan, kasbiy tayyorgarlikni tekshiruvdan o'tkazish, maslahat berish va h.k.)ni amalga oshirish. Auksion lotincha "auetio" - oehiq savdo so'zidan olingan bo'lib, individual xususiyatlarga ega tovarlarni sotish uehun muayyan joylarda tashkil etilgan maxslIs kimoshdi savdo bozorlarini anglatadi. Auksion savdo tovarlarning nisbatan cheklangan ro'yxati bO'yicha, oldindan e'lon qilingan vaqtda, davriy ravishda, tovarlarning bozorga kelib tushish mavsllmlga va najmiga qarab o'tkaziladi. Auksion savdosida namuna tovarlar rO'yxatda ko'rsatilgan tartibda savdoga qo'yiladi, xaridorlar orasida eng yuqori narxni taklif qilgan kishi tovami sotib oladi. Auksionlarda san'at asariari, noyob buyumlar, kolleksiyalar ham sotilishi mumkin. Shuningdek, o'z qarzini to'lash layoqatiga ega bo'lmagan korxonalaming moI-mulkIari ham auksion orqaIi sotilishi mumkin. «Yarmarka» atamasi nemischa "Jahrmarkt" so'zidan olingan bO'lib, "Yilda bir marotaba o'tkaziluvchi bozor" ma'nosini anglatadi. Ma'lum belgilangan vaqt davri mobaynida alohida ajratilgan joyda tovar namunalarining ko'rgazmasi yarrnarka deb atalib, uning o'tkazilishi vaqtida savdo bitimlari tuziladi, tovarlarning ulgurji sotuvlari amalga oshiriladi. Yarmarka savdosi keng xalq iste'mol tovarlari va sanoat texnika mahsulotlarini qisqa muddatli, vaqti-vaqti bilan qay1arilib turuvchi, oldindan namunalarini ko'rib, tanlab olish orqali amalga oshiriladigan hamda oldi-sotdi shartnomalari tuzish bilan yakunlanadigan ulgUIji va chakana savdo turidir. Yarmarka savdosining prinsiplari tashkil etiladigan har bir yarmarka kO'rgazmalaming tuzilishi ';a faoliyatlarini tashkil etilishi maqsadlari bilan chambarchas bog'liqlikda olib boriladi, shuning uchun yarmarka savdosi ko'rgazmali savdo bilan bog'liq holda yaxlit tllshllncha sifatida talqin etilmoqda. Yarmarka savdosining o'ziga xos xususiyatlari quyidagilar: -namoyish etilayotgan namunalar bo'yicha tovarlami ulgurji sotish; . -savdoning ma'lum muddatda takrorlanib turishi: -avvaldan savdo o'tkazish joyi va muddatining kelishib olinishi; -sotuvchi va xaridorlarning bir vaqtda ommaviy savdoda qatnashishi. Odatdasavdoning birvaqtda va ommaviy 0 'tkazi I ishi yarmarka (ko'rgazma) ta'sischilari va mahalliy hokimiyat tashkilotchilari kelishuviga muvofiq amalga oshiriladi. Natijada savdo muddati, sharti va tartibi ko'rsatilgan maxslIs hujjat irnzolanadi, hamda o'tkaziladigan 1adbir mas'ul shaxslari tayinlanadi. Ko 'rgazmal i va birja savdosini arnalga oshirishda uchta muhim bosqich mavjud: savdolar boshlanishidan oldingi, tashkiliy va so'nggi - savdolar tugagandan keyingi xulosalar chiqarish bosqichi. Savdo boshlanishidan oldingi bosqich savdo haqidagi qaror va buyruqni qabul qilish kabi ishlar bilan boshJanib, yarmarka rahbariyati va ishchi guruhi shakllanadi. Bu bosqichda yarmarka haqida nizom ishlab chiqilishi va qatnashchilarga yarmarkada qatnashish shart-sharoitlari haqida axborot jo'natilishi ko'zda tutiladi. Ishchi guruh, shuningdek, reklama materiallari, yarmarkaga takJifnomalar, mehmonlarni joylashtirish kabi tashkiliy masalalar bilan ham shug'ullanadilar. Yarmarkadaqatnashish shartlari haqidareklama prospektlari, broshyuralar nashr ettirilib, unda yarmarkada qatnashish narxlari, pavilonlaming ijara narxlari, reklama maeriallaridan foydalangan halda sirtqi qatnashish shartlari a'z aksini tapadi. Yarmarka qatnashchilari ishtirok etish shaklidan qat'i nazar yarmarka ochilishidan 15 kun ilgari yarmarkada qatnashish uchun a'zlari va rekvizitlari haqidagi zarur, batafsil ma'lumotJar ko'rsatiIgan ariza berishlari va ro'yxatdan o'tkazish uchun badaI to'lashlari kerak bo'Iadi. Arizada ishtirokchilarning talablari, ya'ni zarur pavilonlar soni, qancha mahsulot namayish etishlari haqida ham zarur ma'lumotlar bo'lishi kerak. Yarmarka o'tkazishdagi asosiy daromad manbayi bo'lib, yarmarka qatnashchilarining badallari, omborlar, transportvositalari va ekspozitsiyalar ijarasi to'lovlari, kO'rsatiladigan boshqa xizmat turlari uchun (texnik-informatsiya xizmati, transport-ekspeditsiya ishlari, ortish-tushirish va boshqa tijorat tavsifidagi ishlar uchun) to'lovlar bo'lishi ko'zda tutiladi. Yarmarkalar ichida Savdo-sanoat yarmarkasi o'ziga xos xususiyatlari bilan boshqa yarmarkalardan ajralib turadi. Savdo-sanoat yannarkalarida tovar ishlab chiqaruvchi sanoat korxonalari takliflari benihoya kengligi va qatnashchilar sonining cheklanmaganligi bilan ko'proq kO'rgazmaga o'xshab ketadi. Bunda ma'lum vaqtda notijorat tashkilotlari va boshqa barcha fuqarolarning ham ko'rgazmaga bemalol kiritilishi yarmarka tavsifmi va shartlarini 0'zgm1irmaydi. _ Yannarka tugagandan keyingi uning salbiy va ijobiy tomonlarini aks ettirib xulosalar chiqarish ishlarini tashkil etish juda muhim, rnas'uliyatli bosqich hisoblanadi. Chunki aynan mana shu yannarkalar o'tkazishdagi oxirigi bosqich ishlari kelgusi yarmarkalar o'tkazish strategiyasini belgiJash uchun asos bo'Jib xizmat qiladi. Yam1arkalaming tashkiliy tuzilishi yannarka qo'mitasini uning ishchi organi bo'lgan ijrochi guruhi bilan doimiy aloqada ishlashini taqozo qiladi. Har bir yannarka qo'mitasi a'zosi hal qiluvchi ovozga ega bo'ladi. Tashkiliy qo'mita Rais boshchiligida faoliyat ko'rsatadi. Ba'zi katta miqyosdagi yarmarkalarda rahbarlik. funksiyasi ijrochi direksiya tomonidan Bosh direktor boshchiligida amalga oshiriladi. Bosh direktor yarmarkaning barcha operativ boshqaruvini o'z qo'liga olib, uning ish tartibi, turli xizmatlar ishlarini boshqarish bilan bir qatorda yarrnarkaga namlma tovariarini olib kelish,joylashtirish va saq\ash masalalarini hal qilish bilan shug'ullanadi. Bosh direktor tasarrufida bir qator yarmarka faoliyati uchun zarur bo'lgan, texnik-yuridik-huquqiy, meditsina, transport, moliya, reklatna-axborot va nashriyot, mehmonxona va umumiy xo'jalik bo'limlari bo'lishi mumkin. Yarmarkagakeltirilgannamunaviytovarlarningengyaxshisini tanlab olish uchun yarmarka qo'mitasi tanlov komissiyasini tashkil etishi mumkin va bu ishga sanoatchilar, olimlar va biznesmenlar, davlat boshqaruvi tashkilotlari vakillarini taklif etishlari mumkin. Bu qayd etilgan yarmarkalarni tashkil etish tartibi taxminiy bo'lib, ma'lum sharoitda, yamlarka oldiga qo'ygan vazifalami hisobga olgan holda, uning shakli va mazmuniga zarur o'zgartirishlar kiritish mumkin. Yannarka savdosining asosiy maqsadi - sotuvchi va xaridor o'rtasida to'g'ridan to'g'ri aloqalar o'matish yoki shartnomalar irnzolash va tovarlarning ulgurji savdosini amalga oshirishdir. Yannarkalar faoliyatining predmeti bo'lib shartnoma tuzuvchi xaridor va tovar sotuvchi tomonlami ishga oid aloqa o'matishlari uchun har tomonlama kompleks xizmat ko'rsatish, konyunktura axborotni tayyorlash, tahlil etish, reklama xizmatini tashkil etish orqali ulgurji savdoni tartibga solib turish hisoblanadi. Ko'rgazma savdosining yarmarka savdosidan farqi - uning ilmiy-mavzu jihatidan yo 'nalishga egaligidir. lahonda har yili ko'plab mavzular, YO'nalishlar bO'yicha turli-tuman shaklda ko'rgazma va kO'rgazma-savdolar o'tkaziladi. Maxsus reklama agentliklari, axborot markazlari va ommaviy axborot vositalari agentliklarining bozar infratuzilmasi sifatidagi roli ham ahamiyatli hisoblanadi. Reklama - tovar yoki ko'rsatiladigan xizmat to'g'risidagi xolis axborot, talabni ko'paytirish maqsadlarida xaridorlarga tovarlarning xossalari, afzalliklari va sotib olish shartlarini yyetkazish va oshkor etish vositasi bo'lib, uni maxsus finnalar ma'lum haq evaziga tashkil etadi yoki bevosita tovarni sotuvchi firmaning o'zi uyushtiradi. Maxsus reklama agentliklari, axborot markazlari va ommaviy axborot vositalari agentIiklari reklama jarayonlarini uyushtirishda quyidagi yo 'nalishlardan foydalanadi: - matbuot, radio, televidenie orqali maxsus reklama matnlarini joylashtirish, filmlarini namoyish etish; - plakatiar, bukletiar, tovar kataloglarini tayyorlash va tarqatish; -saylovoldi yig'ilishlar va katta tomoshalarda reklama axborotlarini tarqatish; - ko 'rgazmalar 0 'tkazish, yarmarkalarda ishtirok etish, tovarlami namoyishkorona sotish, maxsus reklama filmlarini chiqarish orqali tashqi savdo reklamasini o'tkazish va boshqalar. Savdo paiatasi - bu mahalliy tadbirkorlar uyushmasi bo'lib, tovarlarni ishlab chiqarish, sotish, eksport qilish va boshqa shartsharoitlar to'g'risidagi ma'lumotlar bilan ta'minlash yo'li orqali o'z a'zolariga tadbirkorlik faoIiyati yuritishda yordam ko'rsatadi. Savdo u)li - savdo muassasasining maxsus turi. U ixtisoslashgan yoki universal bo'lishi mumkin. Jxtisoslashgan savdo uyi ayrim tovarlar bilan (kiyim-kechak, oyoq kiyim, gazIama va h.k.), universal savdo uyi har xiI tovarlar bilan savdo qiladi. Savdo uylarining jahon bozor tizimida paydo bo'lishi XIX asrning ikkinchi yarmiga to'g'ri keladi. Bu sharoitda tovar sotish va uni yetkazib berishning o'zi kamlik qilardi. Xaridorlarni jalb qilish, savdoning yangi usuli va shakllarini topish zarur edi. Tovar sotish, yukni tashib berish, uni sug'urta qilish, yuk kemalariga yetkazib berish, transport dispetcherlik xizmati, axborot xizmati, tovarlami jamlab sotish kabi xizmat turlari bilan to'ldiriladi. Yuqorida qayd etilgan xizmatlarning rivojlanishi tovar ishlab chiqaruvchilar bilan birgalikda ishlash zaruriyatini tug'dirdi. Bu aytib o'tilgan xizmatlarni kengaytirishgina emas, balki xaridoming shaxsiy ehtiyoj, xohishini qondirishga qaratilgan mahsulot texnik tavsifiga ma'lum o'zgartirishlar kiritish orqali amalga oshirish imkoniyatini yaratdi. Savdo xodimlari shuyo'l bilan ishlab chiqarish tarkibiga ta'sir eta boshladilar. Ta'sir samarali bo'lishi uchun savdogarlar o'z pullarini ishlab chiqarishga sarflay boshladilar. Shu tariqa savdo uylari savdo vositachi tarkib sifatida paydo bo'lib ishlay boshladilar. 1917- yilgacha Rossiyada bir necha savdo uylari faoJiyat ko'rsatar edi. UJarning asoschilari kO'pchiJikka tanish savdogar va tadbirkor kishilar edilar. Rossiya savdo uylari, ayniqsa, to'qimachilik va oziq-ovqat va boshqa iste'mol mollari bozorida faoliyat ko'rsatar edilar. Savdo uyi yirik savdo tashkiloti bo'lib, uning muhim xususiyatlari tovar ishlab chiqarish sohasiga faa I kirib borish, ishlab chiqarish kooperatsiyalarini tashkil ctish va moliyaviy kredit operatsiyalarida qatnashishdan iboratdir. Dunyodagi savdo uylarining asosiy maqsadlari quyidagilar: - vositaehil ik operatsiyalarini ijobiy takomi lIashtirish va kengaytirish asosida tashqi iqtisodiy aloqalarni faollashtirish; -jahon tovar bozorlaridagi konyunktura o'zgarishlariga tezlik bilan javob ehora ishJab chiqish; - raqobatbardosh tovarlar ishJab chiqarish va sotuvni tashkil qilish; - kichik va 0 'rta finnalar birlashtirib, ulardagi mollaming sotuvini moliyalashtirish; -reklarua marketing xizrnatlari xarajatlari va muomala xarajatlarini kamaytirish; -mijozlarga keng ko'lamda qo'shimcha xizmat kO'rsatish; -sotish bilan oldi-sotdi jarayonini boyitish; - ishlab ehiqarish tarkibiga ta'sir ko'rsatish, jumladan savdo sannoyasml ishlab chiqarishga investitsiya qilish orqali ta'sir ko'rsatish. Savdo uylari iqtisodiyot taraqqiyotining o'tish davrida bir tomondan egalariga eng ko'p savdo foydasini keltirib, boshqa tomondan bozorni xilma-xil tovarlar bilan boyitib, ayniqsa, o'z mamlakatlarini eksport salohiyatlarini mustahkamlab samarali faoliyat ko'rsatadilar. Savdo uylarining rivojlanish tarixini ko'zdan kechirib, birinchi galda qonunchilikka e'tibor qaratish mumkin. Bir qator Braziiiya, Buyuk Britaniya, Germaniya, Hindiston, Fransiya va boshqa davlatlarda savdo uylarining mamlakat eksport siyosatini va iqtisodiyotidagi katta ahamiyatini hisobga olib, maxsus qonunchilik aktlari va me'yoriy hujjatlar qabul qilingan. Ularda savdo uylari faoliyati muvofiqlashtirilib, ma'lum ustunJik va imtiyozlar ko'zda tutilgan. Rossiya qonunchiligida savdo uyi degan tushuncha yo'q. lxtisoslashgan savdo uylari jahon bozoridagi kuehli raqobat, ichki bozordagi talab to'lovlarining cheklanganligi va narxlar erkinligi sharoitida texnik murakkab mahsulotlarni sotish qiyinchi liklariga javob harakati mahsulidir. Savdo operatsiyalari - tovar sotish va yetkazib berish, jumladan, bevosita o'z omborlaridan yuk tashish va h.k. Moliyaviy operatsiyalar - tijorat, kredit, qarzlar berish, innovatsiya qilish, lizing, qo'shma korxonalar tuzish kafolatlari berish va h.k. Axborot xizmati - bozorni tadqiq etish, axborot yig'ish, tahlil etish va berish. Universal savdo uylari o'z mazmuniga ko'ra savdo uylari bo'lib, o'zlari mustaqil mahsulot ishlab chiqarmaydiJar. Ular faqat tovar sotadilar. Universal savdo uylari moliya tashkiloti funksiyasinj bajaradi, lekin, bu bank emas, axborot bilan ishlasada, lekin axborot agentligi emas, ya'ni uning savdo faoliyatini moliyaviy axborot sohasidagi faoliyatlar bilan to'idiradilar. Harakat ko'lami bo'yicha savdo uylari mintaqaviy, mahalliy, umummanfaatli va munjtsipial, ya'ni biror boshqarish tashkiloti yoki hudud tassarufida bo'lishi mumkin. Savdo shakli bO'yicha savdo uylari ulgurji, mayda ulgUlji va chakana, komission, muqobil, konsegnatsiya savdo qiluvchi va boshqalarga ajratilishi mumkin. Aloqa shakllari bo'yicha savdo uyini boshqa xo'jalik subyektlari bilan agentlik bitimi, hamkorlik bitimi hamda oldisotdi shartnomalari konsegnatsiya bitimlari, ya'ni kontraktdagi bir tom on boshqa tomonga o'z nomidan xorijdagi ombori konsegnat tovarlari hisobidan tovar sotadi va aloqani boshqa shakllari bilan shug'ulanadi lar. Ko'p tarmoqli tashqi savdo firmalari ham savdo uyi deb ataladi. Ular o'z nomidan va kO'pincha o'zlari hisohidan eksportimport hamda boshqa savdo aloqalarini olib boradi. Tashqi savdo uylari savdo korxonalarini sotib olish, jihoz va uskunalarni ijaraga topshirish, kreditlar berish, sug'urta xizmati ko'rsatish bilan moliya va ishlab chiqarish xizmalida ham qatnashadi. Savdo uylari tarkibida .~avdo firmalari muhim o'rin tutadi. Ular tijorat ishini yurituvchi va ixtisoslashgan savdo-sotig korxonalaridir. Firmalar mustaqil yoki yirik sanoat korporatsiyalari tarkibida ishyuritib, UlgUlj iva chakana savdo bilan shug'ullanadigan turlarga bo'linadi. Avrim firmalar har ikkala savdo turi bilan ham ~ . shug'ullanadi. Ulgurji savdo firmalari tovarlarni o'z mulkiga sotib olib, keyin iste'molchilarga sotadi. Chakana savdo firmalari har xiI shaklni olib. ular mustaqil do'konlar, maxsus do'konlar va supermarketlardan iborat bo'ladi. Supermarket- bu xaridorning o'z-o'ziga xizmat ko 'rsatishiga asoslangan keng tarmoqli savdo korxonasi. U tovarlarning deyarli hamma turlari bilan, jumladan, import tovarlar bilan savdo qiladi. Supermarket xaridorlarga bepul maslahatlar beradi, tovarlarni buyurtma bo'yicha xaridor uyiga yetkazadi, ularga madaniymaishiy xizrnat ko'rsatadi. Ishbilarmoll hamkorlik uyushma/ari ulush qo'shish asosida tashkil topuvchi tashkilotlardan iborat bo'lib, ular alohida xorijiy davlatlar yoki davlatlar guruhi firmalari bilan hamkorlikni yo'lga qo 'yish uchun davlat, kooperativ va boshqa milliy tashkilot va korxonalarni birlashtiradi. Mazkur uyushmalar ishtirokchilarning idoraviy bo'ysunishi, hududiy joylashuvi, alohida tarmoq yoki ittifoqchi davlatga mansubligidan qat'i nazar tashkil topadi. Har qanday ko'rinishdagi ishbilarmon hamkorlik uyushmasi yuridik shaxs hisoblanib, to'la xo'jalik hisobi, o'zini o'zi moliyaviy va valyuta bilan ta'minlash tamoyillari asosida [aoliyat yuritadi. Bojxona - chegara orqali o'tadigan jami yuklarni, shu jumladan, yuk va pochta jO'natmalarini nazorat qiladigan davlat \ muassasasi. U o'tkazilayotgan yuklarni tekshirish va ulardan bojxona yig'imlari undirish bitan shug'ullanadi. Bojxonalar. odatda dengiz va daryo portlarida, xaJqaro aeroportlarda, temir yo'l stansiyalarining chegara punktlarida va mamlakatning yirik markazlarida joylashadi. Kom'alting kompaniyasi - bu ishlab chiqarishga ish yuza sidan xizmat ko'rsatish sohasida ixtisoslashgan firmalaming o'z mijozlariga maslahat xizmati ko'rsatish va texnikaviy loyihalarni ekspertiza qilish bilan bog'liq iqtisodiy faoliyatdir. Mazkur kompaniyada ishlovchi yuksak bilim, tajribaga ega bo'igan mutaxassislar tadbirkorlarga iqtisodiy va huquqiy masalalar bo'yicha maslahatlar beradilar. Tadbirkorlarga bunday maslahatlar uchun haq to'lash mazkur mutaxassislarni o'z firmasida yollab ishlatishga qaraganda qulay va arzon tushadi. Shuningdek, konsalting kumpaniyalarining asosiy vazifalari quyidagilarni ham o'z ichiga oladi: -tadbirkorlik tashabbuslarini amalga oshirish uchun hamkorlar tanlash; -maslahat beruvchi tashkilotlarning taraqqiy topishiga va xorijiy investitsiyalarni jalb etishga kO'maklashish; -yagona axborot-so'rovnoma fondini yaratish va yagona reklama strategiyasini amalga oshirish yo' Ii bilan ulaming a' zolari faoliyatini umumiy maqsadIar yo'lidajamJash va hokazo. Auditorlik kompaniyasi- bu turli yo'nalishdagi firmalaming bozor va bimes sohasidagi imkoniyatIarini anjqIab beruvchi moliya-xo'jalik faoliyatini yalpi taftishi bilan shug'ullanuvchi muassasa. Auditorlik tekshiruvi boshqaruv idoraIari, ta'sischilar, menejerlar, firma rahbariyatining tashabbusi bo'yicha o 'tkazil uvchi mustaqil ekspertiza tavsifiga ega. Auditorlik ekspertizasi - qo' shma korxonaJar tashkil etish, litsenziya olish, tashqi iqtisodiy faoliyat biIan shug'ullanishga ruxsat olish uchun majbilliy shart hisoblanadi. Mashhur auditorlik kompaniyaJari tornonidan berilgan bahoning obyektivligi tashqi bozorda tashrif qog'ozi bo'Jih xizrnat qiladi. BozOI' iqtisodiyotining shakllanishi va rivoj lanishida erkin iqtisodiy hududlar katta ahamiyat kasb etadi. Birinchi erkin iqtisodiy hudud 1959- yili Irlandiyada tashkil topgan. 70-yillarda erkin iqtisodiy hududlarning eng rivojlangan davri bo'ldi. Mazkur hududlarda bandlik sur'ati keyingi 20 yil davomida yiliga 20% dan ortiq bo'ldi. Hozirda «erkin iqtisodiy hududJar» tushunchasini beJgiJab beruvchi bi!" qator atamalardan quyidagilar qo' llanjJadi: - erkin tadbirkorlik hududlari; -erkin savdo hududlari; -eksport-ishlab chiqarish hududlari; -mintaqalardagi ishlab chiqarish hududlari; -erkin bandargohlar; -erkin bank hududlari.