I Maidə Surəsi 55-56

"Ey inananlar! Ehramlı ikən ov öldürməyin..." Ayədə keçən "hurum"

sözü sifəti muşabbehe olan "haram" sözünün çoxluğudur.

Mecma'ul-Beyan təfsirində belə keçər: "Raculun haramın

və muhrimin, bir mənanı verər [yəni ehramlı adam]. 'Raculun

halalın və muhillin' bir mənanı verər [yəni ehramdan çıxan şəxs].

'Ahrem'er-recul' haram aya girmək, Hərəmi Şərifə girmək və

həcc üçün ehrama girmək mənalarını verər. Haram da ehram mənasına

gəlir. 'Mən Peyğəmbərə ehramlı ikən gözəl qoxu sürərdim.'

rəvayətinin orijinalında istifadə edilən 'hərəm' bu anlama nümunədir. Ke

Maidə Surəsi 94-99 ...................................................... 191

limenin əsl mənas(n)ı maneə törətməkdir. Qadınlara 'hərəm' deyilməsinin

səbəbi, kişilərin onları başqalarından qorumalarıdır. Bu kökdən

törəyən 'məhrum' sözü də ruzis(n)i maneə törədilmiş kimsə deməkdir."

Mecma'ul-Beyan təfsirində davamla belə deyilir: "Misl və

məsəl, eyni şəkildə 'şibh' və 'şebeh' sözləri eyni mənada

[bənzər mənasında] istifadə edilərlər. 'Neam' sözü Zeccacın ifadə etdiyinə

görə lüğət mənas(n)ı etibarilə dəvə, mal və davar deməkdir.

Yalnız dəvəylə əlaqədar olaraq da istifadə edilər; ancaq yalnız mal və

davarla əlaqədar olaraq istifadə edilməz. Ferranın ifadə etdiyinə görə, 'adl' bir

şeyin öz cinsindən olmayan qarşılığına deyilir. 'İdl' isə, bənzər

mənasını verər. Bənzər qoyunu və ya köləsi olma vəziyyətində 'endi

idli ğulamike ev şatike' deyilir. Ancaq öz cinsindən olmayan

qarşılığı ifadə edilmək istənsə, 'adl' istifadə edilər. Basralı alimlərə görə,

'adl və idl' sözləri 'bənzər' mənasını verər; bənzərinin öz cinsindən

olub olmaması arasında bir fərq yoxdur. 'Günah' sözü bir

şeyin xoşuna gəlməyən ağırlığı deməkdir. Həzmi çətin və ağır olan yemək

və yüngül olmayan su haqqında "təamın vebil və maun vebil"

istifadə edilər. "Biz də onu ağır və sərt şəkildə tutduq." (Müzzəmmil,

16) ayəs(n)i buna nümunədir. Paltar çırpan kimsənin istifadə etdiyi taxta

haqqında da "vebil" istifadə edilər. (Mecma'ul-Beyan təfsirindən alınan

götürmə burada sona çatdı.)

"Ehramlı ikən ov öldürməyin." ifadəsi, ov heyvanı öldürməyə

istiqamətli bir qadağan etmədiyər. Lakin daha sonra gələn "Dəniz heyvanlarını

ovlamaq sizə halal qılındı." cümləsi, bu ifadəni bir dərəcəyə

qədər açıqlayır [və qadağanın yalnız quru heyvanıyla məhdud olduğunu

ifadə edir]. Öldürmənin mənas(n)ı baxımından bu ifadəni, "Sizdən

kim onu bilərək öldürsə... cəza... vardır" ifadəsi açıqlayır.

Ayədəki "mutaammiden (bilərək)" sözü, "məhrum katelehu"

ibaresinin halıdır. Buradakı "taammud (bilərək öldürmə)" səhvən

öldürmənin əleyhdarıdır. Yəni istəməyərək öldürmə. Məsələn adam

bir hədəfi vurmaq üçün atış edir. Lakin atdığı güllə səhvən

bir ov heyvanına isabət edir. Əgər adam ov heyvanını öldürmə

qəsdi ilə atış etdi isə kəffarə lazımdır. Ehramlı olduğunun ağılında

olması və ya bunu unutmuş olması və ya yanılması fərq etməz.

"Üzərinə içinizdən iki ədalətli adamın qərar verəcəyi dəvə, mal və

davar cinsindən, öldürdüyü heyvana bərabər, Kəbəyə çatacaq bir

qurban olmaq üzrə cəza vardır." ifadəsi açıq olub mənas(n)ı budur:

192 ..................................... əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

Ehramlı ikən ov heyvanı öldürənin cəzası vardır. Bu cəza öldürülən

ov heyvanının bənzəridir. Bu cəza öldürdüyü heyvanın tayı olan

bir heyvandır. Bu cəzanın bərabərliyinə, dinlərində ədalətli olan içinizdən

iki adam qərar verər. Bu cəza Kəbəyə çatdırılacaq bir qurbanlıqdır.

Hərəmi Şərifdə Məkkədə və ya Minada kəsilər. Bu iş nəbəvi sünnənin

təyin etdiyi yerdə edilər.

Buna görə, ayədə keçən "cəzanın" xəbəri hazfedilmiş bir

müptedadır ki, buna cümlə quruluşu dəlalət edir. [Təqdiri bucaqlımı

belədir: "Fe-aleyhi cəzanın" yəni onun üzərinə cəza vardır.] "Misli

ma katele [öldürdüyü heyvana bərabər], minan-nəyəmi [dəvə, mal

və davar cinsindən] və yahkumu bihi... [...qərar verəcəyi] ifadələri

"cəza" sözünə istiqamətli xüsusiyyətlərdir. "Hedy'en baliğ'el-Kabe" ifadəsi

isə, sifət və mev-suftur. [Yəni "baliğ'el" sözü, "hedy'en"

sözünün sifətidir.] "Hed-y'en" sözü isə, əvvəldən də ifadə edildiyi

üzrə "cəza" sözündən haldır. Bunu yaxşıca qavramalısan.

Lakin, açıqladığımız məna xaricində ayənin sözləriylə əlaqədar olaraq

fərqli görüşlər də ifadə edilmişdir.

"Və ya yoxsullara yedirmə şəklində bir kəffarə ya da buna

bərabər oruc vardır." ifadəsində ehramlı ikən ov heyvanı öldürmənin

digər iki kəffarə növü dilə gətirilir. Buradakı "və ya" sözü, iki

qəşəng arasında sərbəst buraxmanın kənarında bir məna daşımaz. İki

qəşəng arasında seçim mənas(n)ı gətirəcək olan qaynaq sünnədir. Tək

"və ya kəffarə olaraq" ifadəsi bir seçim karinesi qəbul edilə bilər.

Çünki yoxsullara yemək vermə şıkkı kəffarə deyə adlandırıldıqdan

sonra buna bərabər gələcək ədəddə gün qədər oruc tutma göz

önünə alınmışdır. Bu vəziyyət, bu iki qəşəng arasında sıra güdüldüyünə

dair bir işarə sayılar.

"İşinin günahını dadması üçün (=liyezuka günaha emrihi)" ifadəsindəki

lam ədatı çox mənasınadır. "Liyezuka" hərəkəti "cəzanın" sözüylə

elin idilidir. Bu səbəbdən bu, açıqlanan hökmün bir növ cəza

olduğuna dəlalət edər.

"Allah keçmişdəkini bağışlamışdır. Lakin kim təkrarlasa, Allah

ondan qisas alar..." Əfvin keçmişdə işlənən cinayətlər/günahlarla əlaqələndirilməsi,

keçmişdəki günahlandırar/cinayətlər deyərkən bununla ayənin enişindən əvvəl reallaşan

cinayətlər/günahların nəzərdə tutulduğuna dair bir qar/qazancınadır. Çünki ayənin enişi əsnasında

və enişindən sonra reallaşan günahlandırar/cinayətlər ilə əfv arasında əlaqə

Maidə Surəsi 94-99 ............................................................... 193

qurmaq bu mövzunu hökmə məzmuna əməliyyatı ilə ziddiyyət təşkil edər. Bu xüsus açıqdır.

Bu səbəbdən bu cümlə kəffarə hökmünün, ayənin enişindən

əvvəlki cinayətlər/günahları da əhatəsinə al/götürdüyü yolundakı şübhəni aradan qaldırmağı

məqsəd qoyur.

Bu ayə, günah olmayan hərəkətlər haqqında da əfvin söz mövzusu

ola biləcəyini göstərən dəlillərdən biridir. Bunun üçün o hərəkətin pis

nəticələndirərə gətirib çıxardığı üçün təbiəti gərəyi ilahi qadağanı tələb etməsi kifayətdir.

"Lakin kim təkrarlasa, Allah ondan qisas alar. Allah şübhəsiz

güclü və qisas alıcıdır." Ayədə keçən "avd=geri dönmək" aydın olduğu

qədəriylə hərəkətin təkrarlanması deməkdir. Lakin bu təkrardan

məqsəd, qadağan edilmədən əvvəl işlənən hərəkətin eynisinin təkrarlanması

deyil. O zaman məna belə olar: Kim qadağandan əvvəlki hərəkətin

eynisini bir daha etsə Allah ondan qisas alar, şəklində olar.

Çünki o zaman söz mövzusu hərəkət, "Sizdən kim onu bilərək öldürsə,

üzərinə cəza vardır..." ifadəsinin gətirdiyi hökmün əhatəsinə

girər və ilahi intiqam ilə bilfiil sabit olan kəffarə hökmü nəzərdə tutulmuş

olar. Halbuki "Allah ondan qisas alar." ifadəsi, aydın olduğu qədəriylə

irəlidəki bir vəziyyətdən xəbər verir, mövcud və hərəkəti bir hökmə

toxunmur.

Bu da göstərir ki, buradakı geri dönməkdən məqsəd,

kəffarə tələb edən bir hərəkəti ikinci dəfə etməkdir və ilahi intiqamla

də, təyin olunan kəffarənin xaricində ilahi əzab nəzərdə tutulmaqdadır.

Buna görə bu ayə başı və sonu ilə, ehramlı ikən ov heyvanı öldürmənin

fərqli növlərinə toxunur. Qadağan hökmünün enişindən

əvvəlki ovlanmaların bağışlanıldığı bildirilir. Hökm qon/qoyulduqdan sonrasına

gəlincə; kim ov heyvanı öldürsə, ona ilk dəfədə öldürdüyü

ov heyvanına bərabər bir heyvanı boğazlaması cəzası verilər; lakin

eyni cinayət/günahı təkrarlasa, Allah ondan qisas alar, artıq özünə kəffarə

düşməz. Bu ayənin təfsiri ilə əlaqədar Ehlibeyt İmamlarından nəql edilən

rəvayətlərin əksəriyyəti bunu sübut edir.

Əgər ayənin mənas(n)ı belə qəbul edilməzsə, "Allah ondan qisas alar."

ifadəsindəki qisas almağı, kəffarə hökmünü də ehtiva edəcək şəkildə

geniş mənada şərh etmək və geri dönmək ilə də ayənin enişindən

əvvəlki ov heyvanı öldürmə hərəkətinin eynisini təkrarlamanın nəzərdə tutulduğunu

qəbul etmək zəruriliyi kimi bir vəziyyət ortaya çıxar.

Yəni "Bu hökmdən əvvəlkinin eynisi olan ov heyvanı öldürmə cinayət/günahını

təkrar edən kimsə" bir başqa təbirlə "Kim ov heyvanı öldü

194 ................................................ əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

rürse, Allah onu kəffarələ məsul tutaraq özündən intiqam

al/götürər" şəklində bir şərh etmək lazımdır ki, görüldüyü kimi, bu məna

ayənin sözlərinə uzaq düşər.

"Həm özünüzə, həm də (ehramlı olmayan) yola salara bir dolanışıqlıq

olmaq üzrə dəniz ovu və yeməyi sizə halal qılındı..." Bu ayələr quru

və dəniz heyvanlarının ovlanmasına bağlı hökmü açıqlayırlar. Bu

də göstərər ki, "dəniz ovu sizə halal qılındı." ifadəsində dəniz heyvanlarını

yemənin deyil, ovlamanın halal olduğu nəzərdə tutulur. Bu

karineden hərəkətlə "taamuhu" sözünün yenilən yemək mənasına

gəldiyi və bu sözün məsdər mənas(n)ı olan yemək mənas(n)ı

nəzərdə tutulmadığı qətilik qazanmış olar və dəniz yeməyinin halal

olmasından məqsəd məğlub et/yeyilmələrinin halal olmasıdır. Dəniz ovunun və

yeməklərinin halal olmasından nəzərdə tutulan son nəticə, dəniz heyvanlarının

ovlanmasının caiz olması və dənizdən çıxarılan şeylərin

məğlub et/yeyilməsinin halal olmasıdır.

Hərçənd "dənizdən çıxarılan yeməklər" təbiri, həm dənizdən ovlanaraq

çıxarılan köhnə ov ətlərini, həm də dənizin çölə atdığı ölü

heyvanları və başqa şeyləri əhatə edən ümumi bir xüsusiyyət daşıyır. Tək

Ehlibeyt İmamlarından nəql edilən rəvayətlər bu ifadəni duzlanılmış

köhnə balıq və bənzəri [məsələn qurudulmuş] kimi ovlar şəklində

təfsir edir. "Həm özünüzə, həm də (ehramlı olmayan) yola salara

bir dolanışıqlıq olmaq üzrə (meta'en lekum və li's-seyyareti)" ifadəsi,

"sayd'ul-bahr'i və taamuhu" ifadəsinə istiqamətli hal olma kimi

bir mövqeyə malikdir və bu ifadədən bu sərbəstliyin Allahın qullarına

istiqamətli bir lütfü olduğu anlamı sezilməkdədir.

Buradakı xitab, ehramlı vəziyyətləri göz önünə alınaraq möminlərə

istiqamətli olduğundan ötəri, yola saların möminlər ifadəsi qarşısında

iştirak etməsi, "həm ehramlılar və həm də ehramlı olmayanlar"

kimi dəqiq bir ifadə mövqes(n)i qazandırar.

Bilmək lazımdır ki, bu ayələrdə fiqh kitablarında gündəmə gətirilən

bir çox təfərrüata aid araşdırma mövzuları vardır. İstəyən o kitablara

müraciət edə bilər.

"Allah, Kəbəni o hörmətli evi insanlar üçün bir dayaq etdi; haram

ayı, (işarəsiz) qurbanı və boyunbağı(lı qurban)ları da." Bu ayədə

başda Kəbənin söz mövzusu olaraq ön plana çıxarılması, sonra bu

Kəbənin "toxunulmaz ev" deyə açıqlanması, bu vaxt ayın

Maidə Surəsi 94-99 ................................................................. 195

toxunulmazlıqla xarakterizə edilməsi və arxasından Kəbənin

toxunulmazlığı ilə əlaqəli olan qurbanın və boyunbağıların xatırlanması,

bütün bunlar, uca Allahın bu ayədəki açıqladığı mövzuların

təməl ölçüsünün və ana səbəbinin toxunulmazlıq (hörmət) olduğunu

göstərər.

Ayədə keçən "kıyam" sözü, bir şeyin ayaqda dayanmasını

təmin edən şey mənasını verər. Ragıp İsfahani belə deyir: "Kıyam və

konsistensiya sözləri bir şeyin ayaqda dayanmasını, yəni sabit olmasını

təmin edən şeyin adıdır. Necə ki 'imad və sinad' sözləri də dirək

və dayaq mənasını verər. Çünki bunlar söykən/dözmə və dəstək

təmin edir. 'Allahın sizin üçün dolanışıq qaynağı və yaşayış vəsiləsi etdiyi

mallarınızı beyinsiz (yetim)lere verməyin.' [Nisa, 5] buna nümunədir.

Yəni Allah mallarınızı sizi dəstək olmanın vəsiləsi etdi."

"Buna başqa bir nümunə 'Allah, Kəbəni o hörmətli evi insanlar

üçün bir dayaq etdi.' [Maidə, 97] ayəsidir. Yəni Allah Kəbəni

insanların dünyalıq dolanışığının və axirətlərinin ayaqda dayanmasına

səbəb etdi. Asemmə görə, bu ayaqda dayanma Kəbənin sonsuza

qədər etibarlı mövzumunu davam etdirəcəyi mənasını verər. Bəziləri ayədə

keçən sözü 'qıya-məhrum' olaraq qiraət etmişlər ki, o da

kıyamla eyni mənas(n)ı daşıyar." (Ra-gıpdan alınan götürmə burada son

tapdı.)

Buna görə, "Allah, Kəbəni, o hörmətli evi insanlar üçün bir

dayaq etdi." ifadəsinin mənas(n)ı budur: Allah, Kəbəni

toxunulmaz bir ev etdi, ona toxunulmazlıq imtiyazı tanıdı. Bəzi

ayları da haram, yəni döyüşülməsi qadağan aylar olaraq elan etdi. Bu

iki toxunulmazlığı yenə haram ay olan zilhicce ayında Kəbəni ziyarət

etmə hökmü ilə birləşdirdi. Ayrıca qurban və boyunbağılar kimi

bu toxunulmazlıqla bü idinləşən simvollar ortaya qoydu. Bütün

bunlar insanların xoşbəxt ictimai həyatlarına dayaq olsun deyə ortaya

qon/qoyuldu.

Allah, Kəbəni qiblə elan etdi. İnsanlar namazlarında üzlərini

ona dönərlər, heyvanlarını kəsərkən o istiqamətdə tutaraq kəsərlər, ölülərini

o tərəfə çevirərlər, pis vəziyyətlərində oraya hörmət göstərərlər,

beləcə ictimai birliyə qovuşarlar, ayrılıqlarını birləşdirərlər, bu

sayədə dinləri canlılıq və davamlılıq qazanar. Müxtəlif bölgələrdən və

uzaq bölgələrdən oranı ziyarətə gələrək ortaq mənfəətlərini güdərlər,

onun vasitəçiliyi ilə müxtəlif qulluq formalarını reallaşdırarlar.