I Maidə Surəsi 55-56

430 ................ əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

nuşurdu. Danışmasında əskiklik və çoxluq olmazdı. Sözləri bir-birinə

bağlı idi. Sözləri arasında dayanmalar olardı. Bu dayanmalarda

dinləyicilər sözlərini qəbul edib anlama imkanı tapardılar.

Səsi gur və son dərəcə şirin nəğməli idi." [c. 7, s. 135)

3- et/ət-Tehzib adlı əsərdə İshak b. Cəfərə, o da qardaşı İmam

Musa Qazıntıma (ə.s), o da babalarına söykən/dözülərək verilən məlumata görə

Hz. Əli (ə.s) belə deyir: "Peyğəmbərimizin (s. a. a) belə dediyini

duy/eşitdim: Mən üstün və gözəl əxlaq nümunələri ilə göndərildim."

4- Mekarim'ul-Ahlak adlı əsərdə verilən məlumata görə Əbu Səid

Hudri belə deyir: "Peyğəmbərimiz (s. a. a) evdən çölə çıxmamış

utancaq bir gənc qızdan daha da utancaq idi. Xoşlanmadığı bir şey

olunca, bunu onun yüz/üz ifadəsindən anlardıq." [s. 17]

5- əl-Kafi adlı əsərdə Məhəmməd b. Müslimə söykən/dözülərək verilən

məlumata görə İmam Məhəmməd Mis (ə.s) belə buyurur:

"Bir gün bir mələk Peyğəmbərimizə (s. a. a) gələrək dedi ki: 'Allah

səni təvazökar bir qul peyğəmbər olmaq ilə padşah peyğəmbər

olmaq arasında sərbəst buraxır.' dedi. Peyğəmbər əfəndimiz

(s. a. a) Cəbrayıla baxdı. Cəbrayıl da ona əli ilə, 'Təvazökar ol.' işarəsini

etdi. Bunun üzərinə Peyğəmbərimiz (s. a. a), 'Təvazökar bir qul peyğəmbər

olmağı seçirəm.' dedi. Yer üzü xəzinələrinin açarları

yanında olan o mələk də, 'Belə olmağın, Allah qatındakı dərəcəndə

heç bir nöqsanlığa gətirib çıxarmaz.' dedi." [c. 2, s. 122, h: 5]

6- Nehc'ül-Belağa adlı əsərdə verilən məlumata görə Hz. Əli (ə.s)

belə deyir: "Təmiz və pak Peyğəmbərini (s. a. a) nümunə götür (ona uyğun gəl).

Dünyada... ağız dolusu bir loxma yemədiyi kimi, gözünün ucuyla belə

baxmadı ona. Dünya əhlinin bədəni ən zəif və qarını ən/en aç olanı idi

(qarını dünyadan yana boş idi). Dünya ona olduğu kimi təqdim edildi,

lakin onu qəbul etmədi. Allahın bir şeydən nifrət etdiyini öyrənincə

o da ondan nifrət etdi, bir şeyi kiçik hesab etdiyini öyrənincə o

də onu kiçik gördü. Əgər Allahın nifrət etdiyini sevməkdən və

kiçik gördüyünü ucaltmaqdan başqa qüsurumuz olmasa bu qüsur,

Allaha üsyan etmə, ONun əmrinə qarşı çıxma baxımından tək

başına kafi bir qüsurdur. Peyğəmbər (s. a. a) yerdə yemək yeyər,

kölələr kimi otururdu. Ayaqqabısını öz əli ilə təmir edərdi. Çılpaq

kürəkli eşşəyə minər və birini də arxasına mindirərdi."

Maidə Surəsi 116-120 .............................. 431

"Evinin qapısında asılı pərdədə bir şəkil görüncə, bərabər/yoldaşlarından

birinə, 'O rəsmi qaldır. Çünki ona baxdığımda dünya və onun cazibələri

ağılıma gəlir.' dərdi/deyərdi. Ürəyi ilə dünyadan üz çevirmişdi. Onun

nəfsindəki xatirəsini öldürmüşdü. Buna görə onun bəzəklərinin gözündən

uzaq olmasını istəyirdi. Beləcə dünyanın bəzəkli paltarlarını

həvəs etmək, dünyada yerləşməyi düşünmək və dünyadan

mövqe ümid etmək istəmirdi. Dünyanı könülündən çıxarmış, ürəyindən

sıyırmış və gözündən uzaqlaşdırmışdı. Bu belədir; insan bir

şeydən nifrət edincə, ona baxmaqdan və onun yanında xatırlanmasından

də nifrət edər."

7- əl-İhticac adlı əsərdə Musa b. Cəfərin (ə.s) atasından, onun

də babalarından, onların da İmam Həsəndən (ə.s) nəql edərək

verdikləri məlumata görə İmam Əli (ə.s) uzun bir rəvayətin bir yerində

belə buyurmuşdur: "Peyğəmbərimiz (s. a. a) elə çox şəbəkələr idi

ki, namaz qıldığı yer/yeyər islanardı. Heç bir günahı olmadığı halda Allah'-

dan qorxduğu üçün şəbəkələr idi..." [c. 1, s. 331, ən/en-Numan Nəşriyyat]

8- əl-Menakıb adlı əsərdə belə deyilir: "Peyğəmbərimiz

(s. a. a) huşsuz düşənə qədər şəbəkələr idi. Özünə, 'Sənin əvvəlki və

sonrakı bütün günahların bağışlanılmış deyilmi?' deyə soruşulduğunda,

'Mən şükr edən bir qul olmayımmı?' qarşılığını verərdi. Peyğəmbərimizin

(s. a. a) qəyyumu olan Hz. Əli (ə.s) də ibadətləri əsnasında belə

huşsuz düşərdi."

Mən deyərəm ki: Peyğəmbərimizə (s. a. a) bu sualı soruşan kimsə,

ibadətin məqsədinin əzabdan xilas olmaq olduğu fərziyyəsinə söykən/dözürdü.

Rəvayətlərə görə bu cür ibadət kölələrin ibadətidir. Peyğəmbərimizin

(s. a. a) verdiyi cavab isə, ibadətin Allaha şükr etmək

məqsədi ilə edilməsi lazım olduğu qanununa söykən/dözür ki, bu da seçmələrin

ibadətidir və ibadətlərin başqa və fərqli bir növüdür. Ehlibeyt

İmamlarından (Allahın salamı onlara olsun) gələn rəvayətə

görə, elə ibadətlər var ki, əzab qorxusu ilə edilər. Bu ibadətlər

kölələrin ibadətidir. Elə ibadətlər var ki, savab arzusu ilə edilər.

Bu ibadətlər tacirlərin ibadətidir. Elə ibadətlər də var ki, Allaha

şükr etmək üçün, bəzi rəvayətlərə görə isə Allah sevgisinin təsiri ilə,

digər bəzi rəvayətlərə görə də Allah buna layiq olduğu üçün edilər.

[baxın. Bihar'ul-Envar, c. 70, s. 255, h: 7]

Bu rəvayətlərin mənasını dördüncü dəridə, "Şükr edənləri isə Allah

mükafatlandıracaq." (Al/götürü İmran, 144) ayəsinin təfsiri əsnasında

432.......................... əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

uzun uzun açıqladıq. Orada bu gerçəyi vurğuladıq: Allaha ibadət əsnasında

ONA şükr etmək, ONA ixlasla yönəlmək deməkdir. Şükr edən

qullar, "Haşa Allah, onların taxdıqları sifətlərdən münəzzəhdir.

Lakin Alahın xalis qulları xaric." (Saffat, 159-160) kimi ayələrdə

nəzərdə tutulan xalis edilmiş seçmə qullardır.

9- İrşadı Deylemi adlı əsərdə belə iştirak edər: "İbrahim Peyğəmbər

(ə.s) namaz qılarkən Allah qorxusunun təsiri ilə, qorxuya qapılmış

kəslərin səslərinə bənzər bir səs çıxarardı. Peyğəmbər

(s. a. a) da elə edərdi."" [c. 1, s. 105]

10- Əbul-Futuh təfsirində Əbu Səid Hudridən belə nəql edilər:

"Uca Allah, 'Ey inananlar! Allahı çox zikr edin.' (Əhzab, 41) ayəsini

endirdiyində, Peyğəmbərimiz (s. a. a) o qədər çox Allahı zikr etməyə

budaq idi ki, kafirlər, 'Bu adamı cinlər çarpdı' dedilər."

11- əl-Kafi adlı əsərdə, müəllif öz rəvayət zənciriylə Zeyd

Şeh-hamdan İmam Cəfər Sadiğin (ə.s) belə buyurduğunu nəql edər:

"Depozit-gamberimiz (s. a. a) hər gün yetmiş dəfə Allaha tövbə

edərdi." Özünə, "Peyğəmbərimiz (s. a. a) 'estağfirullahe və

etubu ileyhi (Allahdan üzr istəyər, ona tövbə edərəm)' deyərəkmi tövbə

edərdi?" deyə soruşdum. İmam mənə, "Xeyr, etubu ilellah (Allaha

tövbə edərəm) dərdi/deyərdi" qarşılığını verdi. Özünə, "O tövbə etdikdən

sonra günah işləməzdi. Biz isə tövbə edir, lakin arxasından yenə

günah işləyirik" dedim. Buyurdu ki: "Allah köməkçimiz olsun." [Üsul-

i Kafi, c. 2, s. 432]

12- Mekarim'ul-Ahlak adlı əsərdə Kitabın-Peyğəmbərlik adlı əsərdən

köçürülərək verilən məlumata görə İmam Əli (ə.s) Peyğəmbərimizi

(s. a. a) tanıdarkən belə dərdi/deyərdi: "O insanların ən/en cömerdi, ən cəsuru,

ən doğru şifahi/sözlüsü, ən/en əhdinə sadiq olanı və ən yumşaq xasiyyətlisi

idi. Yaxınları da ən hörmətli yaxınlar idi. Onu ilk görənlər, ondan qorxub

çəkinərdilər. Onunla oturub qalxaraq onu tanıyanlar onu sevərdilər.

Mən, nə ondan əvvəl və nə ondan sonra onun kimi birini görmədim.

Allahın salam və rəhməti onun üzərinə olsun." [s. 18]

13- əl-Kafi adlı əsərdə Ömər b. Əliyə söykən/dözülərək verilən məlumata

görə İmam Əli (ə.s) belə dedi: "Peyğəmbərimizin (s. a. a) andlarından

biri 'La ve's-teğfirullahe (Xeyr, Allahdan üzr istəyərəm.)' şəklində

idi." [Fürus(n)u Kafi, c. 7, s. 140]

14- İhyaululum adlı əsərdə verilən məlumata görə, Peyğəmbəri

Maidə Surəsi 116-120 ................................ 433

miz (s. a. a) şiddətli vəcdə gəldiyi zaman tez-tez mübarək saqqalını

sıvazlardı. [c. 7, s. 140]

15- Yenə eyni əsərdə belə deyilir: "Peyğəmbərimiz (s. a. a) insanların

ən/en cömerdi idi. Yanında dayanar və dirhəm deyə heç pul qalmazdı.

Əgər əlində bir şey qalar da onu birinə vermədən axşam

olardısa, onu ehtiyacı olan birinə vermədən evinə getməzdi. Allah-

'ın özünə verdiklərindən yalnız illik dolanışığını qarşılayacaq

qədərini al/götürərdi. Bunlar da ən ucuzundan bir miqdar arpa və xurma

olardı. Digərlərini Allah yolunda xərcləyərdi."

"Özündən nə istənsə verərdi. Sonra illik dolanışığı üçün saxladığı

azuqəyə dönər, onu da möhtaclara verərək onları özündən

önə keçirərdi. Belə ki, bir çox zaman dünya malından özünə bir

şeylər gəlməmiş olardısa, il sonu gəlmədən möhtac vəziyyətə

düşərdi. Özünə və dostlarına zərəri toxunsa da haqqı yerinə

gətirərdi. Düşmənləri arasında korumasız gəzərdi. Dünyanın heç bir

işi onu qorxutmazdı."

"Kasıblarla oturub qalxar, yoxsullarla birlikdə yemək yeyərdi. Fəzilətli

kəsləri əxlaqları üzündən üstün məbləğ, şərəfli kəslərə

yaxşılıq edərək onlarla yaxınlıq qurardı. Yaxınları ilə tez-tez görüşər,

lakin onları özlərindən daha fəzilətli olan kəslərə seçim

etməzdi. Heç kimə zülm etməz, haqqını tapdalamazdı. Üzr bəyan

edənlərin bəhanələrini qəbul edərdi."

"Kölələri və nökərləri vardı. Lakin yeməkdə və geyimdə özünü

onlardan üstün tutmazdı. Bütün zamanını ya Allah üçün bir əməl işləyərək

və ya öz üçün faydalı olan bir iş edərək keçirərdi. Dostlarının

bağçalarında gəzintilərə çıxardı. Heç kimi kasıb və xəstəlikli

olduğu üçün kiçik hesab etməzdi. Heç bir padşahdan da padşah olduğu

üçün qorxmazdı. Hər ikisini (padşahı da, kasıbı da) eyni üslubla Allaha

çağırardı." [c. 7, s. 120]

16- Yenə eyni əsərdə belə deyilir: "Peyğəmbərimiz (s. a. a) insanların

ən çətin hirslənəni və ən tez məmnun olanı idi. İnsanlara

insanlarn ən şəfqətlisi, insanlar üçün insanların ən xeyirlisi və insanlara

insanların ən faydalı olanı idi." [c. 7, s. 115]

17- Yenə eyni əsərdə belə deyilir: "Peyğəmbərimiz (s. a. a)

sevinincə və məmnun olunca, insanların ən gözəl məmnun olanı idi. Öyüd

verərkən ciddi idi. Hirsləndiyində -ki tək Allah üçün hirslənər

434...................... əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

de- hirsinə heç bir şey qarşı qoya bilməzdi. Bütün işlərində belə idi.

Başına bir dərd gəldiyində, işi Allaha həvalə edər, özündə güçkuvvet

olmadığını ifadə edər və Allahdan qurtuluş yolu göstərməsini

istəyərdi."

Mən deyərəm ki: Allaha təvəkkül etmək, işləri ONA həvalə etmək

və insanın güc-qüvvətdən uzaq olduğunu ifadə edərək Allahdan çıxış

yolu göstərməsini istəmək, bir-birinə bağlı qanunlardır və hamısı birlikdə

eyni təməl inancdan qaynaqlanarlar. Bu təməl inanc, bütün inkişafların

Allahın məğlub olmaz iradəsinə, sonsuz və əzici gücünə söykən/dözdüyü

gerçəyidir. Quranda və sünnədə bu gerçəyə istiqamətli çağırış

tez-tez vurğulanmaqdadır. Bu ayələrdə olduğu kimi, "Təvəkkül edənlər

tək Allaha təvəkkül etsinlər." (İbrahim, 12) "Mən işimi Allaha

həvalə edirəm." (Mömin, 44) "Kim Allaha təvəkkül etsə,

O ona yetər." (Talaq, 3) "Bilin ki, yaratmaq da, əmr etmək də, Oya

məxsusdur." (Ə'RAF, 54) "Və şübhəsiz son çatış Rəbbinədir." (Nəcm,

42) Quranda bu mənada daha bir çox ayə olduğu kimi bu mövzudakı

rəvayətlər də sayıla bilməyəcək qədər çoxdur.

Bu əxlaqla əxlaqlanmaq və bu ədəb qaydalarını güdmək, insana

gerçəklərin məcrasını izləmə və reallıqlarla uyğun işlər

etmə imkanı verər, onu fitrət dininə bağlı saxlayar. Çünki bütün işlərin

Allahın iradəsinə söykən/dözdüyü qanunu, qəti bir gerçəkdir. Necə ki

uca Allah, "Yaxşı bilin ki, bütün işlər Allaha dönər." (Şura, 53) buyurur.

Ayrıca bu düşüncənin başqa əhəmiyyətli bir faydası da vardır ki,

o da budur: İnsanın sonsuz bir gücün və məğlub olmaz bir iradənin sahibi

olduğuna inandığı Rəbbinə söykən/dözməsi, onun iradəsini gücləndirər

və əzminin dayaqlarını gücləndirər. O zaman, insan önünə

çıxan heç bir maneə üzündən tökezlemez, heç bir çətinlik və yorğunluq

üzündən əzmi boşalmaz, heç bir eqoist impulsun və heç bir

şeytanı vəsvəsənin, içində oyandırdığı qorxular üzündən yolundan

dönməz.

Hz. Məhəmmədin (s. a. a) Gündəlik Həyatındakı Bəzi

Sünnələr və Ədəb Qaydaları

18- İrşadı Deylemi adlı əsərdə belə deyilir: "Peyğəmbərimiz

(s. a. a) paltarlarını özü yamaqlar, başmaqlarını özü tikər, kölələrlə

birlikdə yemək yeyər, yerdə oturar, eşşəyə minər və arxasına biri

Maidə Surəsi 116-120 ...................................... 435

ni mindirərdi. Ailəsinin ehtiyaclarını evə daşımaqdan utanmazdı.

Zənginlərlə də, kasıblarla da əl sıxışar, əl sıxışdığında qarşı tərəf əlini

buraxmadıqca özü qarşı tərəfin əlini buraxmazdı. Zenginfakir,

böyük-kiçik qarşılaşdığı hər kəsə salam verərdi. Çürük xurma

olsa belə özünə edilən ikramı kiçik hesab etməzdi."

"Peyğəmbərimiz (s. a. a) az bahalı dolanar, uca karekterli,

gözəl dolanışıqlı və gülər üzlü idi. Təbəssüm edər, lakin gülməzdi.

Qəmli görünüşlü idi, amma asıq sifətli deyildi. Təvazökar idi,

amma zillət görünüşü verməzdi. Comərd idi; lakin israfa qaçmazdı.

İncə ürəkli idi. Bütün Müsəlmanlara qarşı mərhəmətli idi. Çox yemək

yediyi üçün gəyirdiyi heç eşidilməmiş, heç bir zaman heç bir şeyə

qarşı tamahkarlık göstərməmişdir." [c. 1, s. 115, Beyrut nəşr/təzyiqi]

19- Mekarim'ul-Ahlak adlı əsərdə belə deyilir: "Peyğəmbərimiz

(s. a. a) aynaya baxar, saçını və saqqalını darayardı. Bəzən

[ayna tapa bilmədiyində] suya baxaraq saçını düzəldərdi. Ailə fərdlərinə

qarşı etdiyindən daha çox səhabələri üçün bəzənərdi və 'Allah, qulunun

yoldaşlarının yanına gedərkən hazırlanıb bəzənməsini sevər.'

dərdi/deyərdi." [s. 34]

20- İlel'uş-Şerayi, Yatılı Ahbar'ir-Rıza və əl-Mecalis adlı əsərlərin

İmam Razılığa (ə.s), onun da babalarına (hamısına salam olsun)

söykən/dözərək verdiyi məlumata görə, Peyğəmbərimiz (s. a. a) belə

dedi: "Bu beş şeyi ölənə qədər buraxmam: Kölələrlə birlikdə yer/yeyər

süfrəsində yemək yemək, çılpaq kürəkli eşşəyə minmək, əlimlə keçi

sağmaq, yundan toxunmuş paltar geymək və uşaqlara salam

vermək. Bunları, məndən sonra sünnəm olsun deyə edirəm."

[İlel'üş-Şerayi, s. 130, bab: 108, h: 1]

21- Məhrum La Yahzuruh'ul-Fakih adlı əsərdə verilən məlumata görə

İmam Əli (ə.s), Məni Sad qəbiləsindən birinə belə dedi: "Sənə

özüm və bərabər/yoldaşım Fatimə haqqında bir məlumat verim istəməzsənmi?...

Bir səhər biz hələ yataqdaykən Peyğəmbər (s. a. a) bizə

gəldi və 'əssələmi əleykum' dedi. Biz içində olduğumuz vəziyyətdən

utandığımız üçün səs çıxarmadıq. Arxasından yenə, 'əs-

Salamı əleykum' dedi. Biz yenə səs çıxarmadıq. Arxasından bir

daha 'əssələmi əleykum' dəyincə, əgər cavab verməzsək geri

dönər deyə qorxduq. Çünki hamı/həmişə belə edərdi. Bir evə varın tərəfindən, qapıda

üç dəfə salam verər və əgər girməsinə icazə verilməzsə geri

dönərdi. İşdə bu narahatlıq ilə, 'Və aleykessələm, ey Allahın Elçisi,