I Maidə Surəsi 55-56

476 ......................................... əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

ovucuna düşmüş bir əşya kimi idi. Ona ağılına gələni edə bilərdi.

Satmaq, hədiyyə etmək, dəyişdirmək, kirayəyə götürmək kimi.

Daha əvvəlki araşdırmalarımızda tez-tez vurğulandığı kimi, insan

cəmiyyətində mülk əldə etmənin təməl dayağı, insanın mümkün

olan hər şeydən, mümkün olan hər şəkildə faydalanma iç motividir.

İstismarçılıq insanın təbiətində gizlidir. İnsan, həyatını davam

etdirmə yolunda gücünün çatdığı, istismar edə bildiyi, faydalana bildiyi

hər şeyi istifadə edər və istismar edər. Bu iş xammaldan başlar. Ardından

dəyişik maddi (cansız) təməl elementlər və mürəkkəblərdən

heyvana, heyvandan həmcinsi olan insana qədər hər şey bu istifadə etmə

və faydalanma iç motivinin hədəfidir.

Tək insanın həmrəyliyə və birlikdə yaşamağa möhtac olması

onu, digər həmcinslərinin işləri ilə meydana gələn

faydanı paylaşmağı qəbul etməyə məcbur etmişdir. Buna görə cəmiyyətdəki

hər fərdin ayrı bir işi, bir peşəs(n)i olur, sonra toplu olaraq bu

işlərin hamısından ortaq şəkildə faydalanırlar. Başqa bir deyişlə,

işlərin nəticələri fərdlər arasında bölüşdürülür və hər

fərd ictimai ağırlığı nisbətində bu işlərin nəticələrindən faydalanır.

İşdə bundan ötəri bunu görürük: Cəmiyyətin üzvü olan

fərdlər güclənib suveren olduqları nisbətdə təbii sivilizasiyas(n)ı ortadan

qaldırırlar və üstünlük qurma yolu ilə insanları istismar etməyə,

onları boyunduruqları altına almağa, şəxsləri, malları və ismətləri

üzərində canlarının istədiyi kimi hakimiyyət qərargaha başlayırlar.

Bundan ötəri cəmiyyətlərin insanı kölələşdirmə xüsusundakı

ənənələrini obyektiv və azad bir şəkildə qiymətləndirdiyimizdə bu

nəticəyə çatarıq: İnsanlar cəmiyyətlərinin içində iştirak etdikcə, cəmiyyətlərinin

bir parçası olduğu müddətcə insanı mülk əldə etməyi caiz

görmürlər. İnsanın mülk əldə edilməsi üçün ya cəmiyyət xaricində olmasına

hökm edilməsi lazımdır. Döyüşən düşmən kimi ki, belə bir

insanın cəmiyyəti yox etməkdən, fərdlərin varlıqlarını ortadan qaldırmaqdan

başqa bir məqsədi olmaz.

O halda belə bir insan, düşməni olan cəmiyyətin xaricindədir. Bu

yüzdən cəmiyyətin onu yox etməsi, onu dilədiyi kimi mülkiyyətinə

al/götürməsi mübahdır. Çünki heç bir toxunulmazlığı yoxdur, möhtərəmliyi

ortadan qalxmışdır. Kiçik uşaqları və özünə bağlı olanlar

qarşısında ata da belədir. O əli altındakıları, cəmiyyətin özü

Maidə Surəsi 116-120 .................................................... 477

nə bağlı fərdləri olaraq görər. Bu fərdləri özü ilə bərabər, bənzər və

bərabər/yoldaş ağırlıqlı saymaz. O halda onlar üzərində dilədiyi kimi qənaətdə

özünü səlahiyyətli qəbul edər. Öldürməyi, satmağı və başqa tətbiqləri

belə bu yetkinin daxilində görər.

Ya da kölə əldə edən kimsənin (malik insanın) imtiyazlı bir kimsə

olması lazımdır. Bu imtiyaz özünü cəmiyyətin üstündə görməsinə

gətirib çıxarar. Cəmiyyətin digər fərdlərini özünə bərabər/yoldaş ağırlıqda və ya ictimai

mənfəətlərdən bərabər pay alma haqqına sahib kəslər olma

haqqına sahib kəslər olaraq görməz. Tərsinə özünü sözü etibarlı

suveren olmağa, üstünlüklü seçimlərdən faydalanmağa, mülk əldə etmə

və kölələşdirmə də daxil olmaq üzrə cəmiyyətin digər fərdləri

üzərində qənaətdə ol/tapılmağa səlahiyyətli qəbul edər.

İzah etdiklərimizdən bu nəticə çıxır: İnsanoğlunun kölələşdirmə

ənənəsini söykədiyi təməl əsas, insanın özünün özü

üçün var olduğuna inandığı imtiyaz və mütləq mülk əldə etmə səlahiyyətidir.

İnsanoğlu bu səlahiyyətindən yalnız özü ilə bərabər ictimai ağırlıqda

olan, həmrəylik və əməkdaşlıq zirehinə bürünə bilən fərdləri müstəsna

sayar. Digər fərdləri mülkiyyətinə al/götürüb kölələşdirməsi qarşısında

heç bir maneə görməz.

Bu anlayışa görə, kölələşdirilməsi mübah görülən insanlar başlıca

bu üç zümrədən meydana gələr:

1- Döyüş halındakı düşmənlər. 2- Atalara nisbətlə gücsüz mövqedə

olan övladlar və vəlilərinə nisbətlə qadınlar. 3- Üstün mövqedəki

ga-liplere nisbətlə boyunduruq altına düşmüş məğlublar.

3- Tarix Boyunca Kölələşdirmə Müddəti

İnsan cəmiyyətində köləlik ənənəsinin nə vaxt yayılmağa

başladığı bilinməməklə birlikdə ilk kölələrin döyüşlərdəki qaliblər

tərəfindən alınmış olması çox olabiləcəkdir. Sonra bunlara kölələşdirilən

qadınlar və uşaqlar əlavə olundu. Bundan ötəri digər millətlərə

nisbətlə güclü döyüşçü millətlərin tarixlərində əsirlərin kölələşdirilməsi

ilə əlaqədar nağıllara, hekayələrə, qanunlara və hökmlərə

daha çox rast gələrik.

Kölələşdirmə ənənəs(n)i Hind, Yunan, Roma və İran kimi köhnə mədəni

millətlərdə məşhur idi. Tövratdan və İncildən əldə etdiyimiz məlumatlara

görə, köhnə dinlərin ümmətlərində də bu ənənə vardı. İslam ge

478.............................................. əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

lince, tətbiq sahəsini daraldaraq və hökmlərini düzəldərək əslini

qüvvədə tutdu. Bundan təxminən yetmiş il əvvəl isə Bruksel

konqresində köləliyin qaldırılmasına qərar verildi.

Ferdinand Tautal, Şərqin və Qərbin Məşhur Simaları adını daşıyan

ensiklopediyasında bu mövzuda belə deyir: "Köləlik köhnə millətlərdə

yay-gındı. Kölələr döyüş əsirlərindən və döyüşdə yenilən millətlərdən

alınar idi. Yəhudilərdə, Köhnə Yunanlarda, Romalılarda,

Cahiliyyə və İslam dövrü Ərəblərində köləliyin müəyyən bir qanuni nizamı

vardı."

"Köləlik nizamı tədrici bir şəkildə Hindistanda (1843), Fransız

Müstəmləkələrində (1848), vətəndaş müharibəsi hissəs(n)i sonrasında Amerikada

(1865) və Braziliyada (1888) ortadan qaldırıldıqdan sonra 1890-cı ildəki

Brüksel konqresində qəti olaraq lağv edildi. Lakin bəzi

Afrika və Asa qəbilələri arasında həqiqətən varlığını davam etdirməkdədir."

"Köləliyin kaldırılışının dayağı bütün insanların haqqlarda və

öhdəçiliklərdə bərabər olduqları qanunudur." (Götürmə burada sona çatdı.)

4- Köləlik Haqqında İslamın Fikiri

Daha əvvəl söylədiyimiz kimi İslam başlıca kölələşdirmə səbəblərini

üç olaraq təyin etdi. Döyüş, üstünlük qurma, atalıq və bənzəri

vəlilik. İslam bu üç səbəbin ikisi olan üstünlük qurma ilə vəliliyi

kökündən qadağan etdi.

Padşah-xalq, idarə edən-idarə olunan, komandir-ər, əfəndi-xidmətçi

ayrımı etmədən bütün insanların möhtərəmliyini qanuni təminata

bağladı. Belə ki: Həyati imtiyazları və fərqlilikləri ortadan qaldırdı.

Hər kəsə can, ismət və mal möhtərəmliyi barəsində bərabərlik təmin etdi. İnsanların

şüurlarına və iradələrinə diqqət göstərdi. Yəni hörmətli haqqlar

çərçivəsində hər kəsə əskiksiz bir seçim sərbəstisi tanıdı. Ayrıca

etdiklərinə və qazandıqlarına da diqqət göstərdi. Yəni [iş

və qazanma azadlığı gətirərək] insanları malları əldə etmə və mallarından

əldə edilən mənfəətləri üzərində səlahiyyətli etdi.

Buna görə, İslamda dövlət başçılarının xalqı rejissorun,

həddləri və hökmləri tətbiqin və cəmiyyətə istiqamətli ictimai mənfəəti

güdmənin xaricində bir səlahiyyəti yoxdur. Fərdi həyatı üçün canının

istədiyi və sevdiyi xüsuslarda isə digər fərdlər kimidir, hər hansı bir

imtiyazı yoxdur; şəxsi arzularının nə çoxu və nə azı ilə əlaqədar əmr

Maidə Surəsi 116-120 ........................................................ 479

leri tətbiq olunmaz. Beləcə üstünlük qurma ilə kölələşdirmə ənənəs(n)i,

mövzusu ortadan qaldırılmaq surətiylə ortadan qalxmış olur.

İslam, atalarının uşaqları üzərindəki vəlilik səlahiyyətinə də

balanslı bir nizam gətirdi. Uşaqlara qorunma və baxılma haqqı

tanıdı. Vəlilərə uşaqları yetişdirmə, öyrətmə, mallarında qənaət

etməkdən uzaq tutulduqları kiçiklik yaşlarında mallarını qoruma

vəzifəs(n)i verdi. Uşaqlar buluq və həddi-büluğ çağına çatınca da bütün ictimai

haqqlarda ana-ataları ilə bərabər olarlar. Həyatlarında azadlar, özləri

üçün istədikləri seçimi edə bilərlər.

Bəli; İslam, övladların ana-atalarına yaxşılıq etmələrini, böyüdülmələri

üçün verilən əməklərə hörmət ilə cavab vermələrini israrla

tövsiyə etmişdir. Bu ayələrdə buyurulduğu kimi: "Biz insana, anababasını

tövsiyə etdik. Anası onu zəiflik üstünə zəiflik dövründə

(qarınında) daşımışdır. Onun süddən kəsilməsi də iki il içində

olmuşdur. '(Elə isə:) Mənə və ana-atana şükr et, çevril banadır.'

Əgər onlar səni, haqqında bir məlumatın olmayan bir şeyi mənə

ortaq qaçmağın üçün məcbur edərlərsə, onlara itaət etmə. Onlarla dünyada

yaxşı dolan və mənə yönələn kimsənin yoluna uyğun gəl. Sonra çevrilin

banadır; (o zaman mən) sizə etdiklərinizi xəbər verəcəyəm."

(Loğman, 14-15) "Rəbbin, tək özünə tapınmanızı və ana-ataya

yaxşılıq etmənizi əmr etdi. İkisindən biri və ya hər ikisi, sənin yanında

qocalıq çağına çatsalar, əsla/çəkin onlara 'of' dəmə. Onları danlama,

onlara gözəl və hörmətli sözlər söylə. Onlara qarşı bəsləyəcəyin

ağrımadan ötəri kiçilmə qanadını endir (təvazökar ol)

və 'Rəbbim! Bunlar məni kiçikkən necə (ağrıyıb) yetişdirdilərsə,

sən də bunlara (elə) acı/ağrılı!' da." (İsra, 24) İslam şəriətində, anababaya

üsyankar olmaq məhvedici böyük günahlardan biri sayılmışdır.

Qadınlara gəlincə; İslam onlara cəmiyyətdə elə yüksək bir

mövqe verdi, özlərinə elə etibarlı ictimai ağırlıq tanıdı ki,

sağlam fikir gərəyi onun bir addım belə qabağına keçilməsi caiz deyil.

Beləcə qadınlar insan cəmiyyətinin iki (şərəfli) seqmentindən biri

oldu. Halbuki daha əvvəl dünyada bu mövqedən məhrum idilər. Evlənmə

və mal əldə etmə düzümünləri əllərinə verildi. Halbuki daha əvvəl bu

səlahiyyətlərdən ya məhrum idilər və ya o səlahiyyətləri tək başlarına

istifadə edə bilmirdilər.

Bəzi mövzularda kişilərə ortaq olarlarkən, bəzi mövzular onlara

və bəzi mövzular da kişilərə məxsus sayıldı. Bütün bu mövzularda

480 ............................................ əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

qadınların funksiyaları və strukturca xüsusiyyətləri güdüldü. Sonra bəzi

sahələrdə öhdəçilik kişilərin çiyinlərinə yüklənərək onlara

asanlıq tanındı. Dolanışıq təmini, döyüş sahələrində vəzifə al/götürmək və

bənzəri kimi.

Daha əvvəl ikinci dəridə Bəqərə surəsinin sonlarında və dördüncü

dəridə Nisa surəsinin başlarında bu mövzuda detallı şərhlər

etdik. Bu şərhlərdə, İslamda qadınlara kişilərdən daha

çox yumşaqlıqlar tanındığı və bu yumşaqlıqların bir bənzərinə

köhnə yeni heç bir ictimai sistemdə rast gəlinmədiyi ortaya qoyulmuşdu.

Necə ki uca Allah belə buyurur: "Kişilərə də öz qazandıqlarından

bir pay var, qadınlara da öz qazandıqlarından

bir pay vardır." (Nisa, 32) "Özləri haqqında etdikləri qanuni işlərdə

sizə bir günah yoxdur." (Bəqərə, 234) "Kişilərin qadınlar üzərindəki

haqqları kimi, qadınların da kişilər üzərində müəyyən haqqları

vardır." (Bəqərə, 228) "Mən, kişi olsun, qadın olsun, içinizdən

işlə/çalışan heç bir kimsənin etdiyini boşa çıxarmam." (Al/götürü İmran, 195)

Sonra bu qanunlar bir tək şərhdə belə dilə gətirilmişdir: "Hər kəsin

qazandığı (yaxşılıq) özünə və işlədiyi (pislik) də özünədir."

(Bəqərə, 286) "Hər kəsin qazanacağı özünə aiddir. Heç bir

günahkar başqasının cinayət/günahını yüklənməz." (Ən'am, 164)

Bu mənada Quranda daha başqa ayələr də vardır. Bu ayələr

mütləq ifadəlidir. Hər fərdi, cəmiyyətin əskiksiz bir-birimi olaraq

ələ alarlar və o fərdə davranışlarının nəticələri baxımından özünü

digər fərdlərdən ayıran tam bir müstəqillik tanıyarlar. Bu davranışların

nəticələri istər xeyr, istər şər, istər fayda, istər zərər olsun.

Bu mövzuda kiçik-böyük, kişi-qadın ayrımı edilməz və bunların

heç biri bu hökmün xaricində tutulmaz.

Arxasından İslam bütün fərdləri qürur və üstünlük baxımından

bərabər elan edərək təqva və yaxşı əməllə qazanılan dini üstünlük xaricindəki

hər cür üstünlüyü və qüruru ortadan qaldırdı. Bu ayələrdə

buyurulduğu kimi: "Halbuki əsl üstünlük, ancaq Allahın, Peyğəmbərin

və möminlərindir." (Munafiqun, 8) "Ey insanlar! Biz sizi bir kişi

ilə bir dişidən yaratdıq. Və bir-birinizlə tanış olmanız üçün sizi millətlərə

və qəbilələrə ayırdıq. Şübhəsiz ki Allah yolunda ən üstün

olanınız ən çox qorunanınızdır." (Hucurat, 13)

İslam kölələşdirmə səbəblərinin üçüncüsü olan döyüş səbəbini

Maidə Surəsi 116-120 .......................................................... 481

qüvvədə buraxdı. Bu da Allaha, Peyğəmbərə və möminlərə döyüş

açan kafirlərin əsir alınmasıdır. Möminlərin aralarında çıxan döyüşlərdə

əsir al/götürmək və kölələşdirmək yoxdur. Belə vəziyyətlərdə

təcavüzkar tərəflə Allahın əmrinə təslim olmağı qəbul edənə döyüşülməsi

əmr edilmişdir. Uca Allah belə buyurur: "Əgər möminlərdən

iki qrup bir-biriylə vuruşsalar, aralarını düzəldin. Əgər biri

digərinə hücum etsə, Allahın əmrinə dönənə qədər hücum edən

tərəflə döyüşün. Əgər dönsə (Allahın əmrinə təslim olsa), artıq

aralarını ədalətlə düzəldin və (hər işdə) ədalətli davranın. Şübhəsiz,

Allah ədalətli davrananları sevər. Möminlər ancaq qardaşdırlar.

Elə isə qardaşlarınızın arasını düzəldin." (Hucurat, 10)

Belə ki, insanlığı yox etməkdən, maddi və mənəvi hər şeyi

yandırıb yıxmaqdan başqa məqsədi olmayan bir təcavüzkar düşmən düşünək.

Belə bir düşmənin, həyatın nemətlərindən və ictimai

hüququn üstünlüklərindən faydalanmağa haqqı olan cəmiyyətin bir

parçası sayılmaması lazım olduğu, onun öldürülərək və ya başqa yollarla

ortadan qaldırılması lazım olduğu barəsində insan fitrətinin ən/en

kiçik bir şübhəsi ola bilməz. İnsanoğlunun yer üzünə yerləşdiyi gündən

bu günə qədər bu qayda etibarlı olmuşdur və gələcəkdə də etibarlı

olmağa davam edəcək.

İslam dini, bir cəmiyyət olaraq cəmiyyətinin təməlini tövhid əsasına

və İslam hökumətinə söykədiyi üçün tövhid inancını və dini

hökuməti rədd edən fərdləri dışlıyor, onları cəmiyyətin parçası

saymır. Onları ancaq zimmi və ya andlaşmalı olaraq cəmiyyətində

saxlamağı qəbul edir. Buna görə dinin, hökumətinin və andlaşmalarının

xaricində qalan kəslər, İslam nəzərində insan cəmiyyətinin

xaricindədirlər. İslam onlara insan deyillərmiş kimi davranar

ki, insan belələrini insanın haytta faydalandığı nemətlərdən

məhrum edə bilər, onu ortadan qaldırıb müstəkbirliyinin və fəsadının

pisliyindən yer üzünü təmizləyə bilər. Belə bir kimsənin can,

iş və işinin nəticələrinə sahib olma möhtərəmliyi,

toxunulmazlığı yoxdur. Bu səbəbdən İslam ordusu onu döyüşdə məğlub et/yeyildiyi

təqdirdə əsir al/götürüb kölələşdirməyə də səlahiyyətlidir.

5- İslamda Kölələşdirmənin Yolu

Müsəlmanlar sınırdaşları və qonşuları olan kafirlərə qarşı as