I Maidə Surəsi 55-56

482......................................... əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

keri hazırlıq edərlər. Arxasından o kafirləri hikmətlə, şirin öyüdlərlə

və ən gözəl ifadəli mübahisə/müzakirələrlə haqqa çağıraraq onlara hücceti

tamamlayarlar [və təqdimat işlərini əskiksiz bir şəkildə reallaşdırarlar].

Əgər bu çağırışları qəbul etsələr, din qardaşları olarlar;

onların da Müsəlmanlar kimi haqqları və məsuliyyətləri olar. Yox,

əgər haqq çağırışını rədd etsələr, əgər Ehlikitap dirlərsə və cizyə

verməyi qəbul etsələr, zimmi olaraq öz hallarına buraxılarlar.

Əgər özləri ilə bir müqavilə bağlanılsa, Ehlikitap olsunlar, olmasınlar

edilən andlaşmağa uyğun gəlilər. Əgər bunların heç biri söz mövzusu

deyilsə, özlərinə döyüş elan edilərək öldürülərlər.

Döyüşdə onların yalnız qılınc çəkib döyüşə qatılanları öldürülər.

Barış təklif edənləri öldürülməz. Gücsüz vəziyyətdəki kişiləri, qadınları

və uşaqları öldürülməz. Onlara qarşı pusqu və sui-qəsd

təşkil edilməz. Suları kəsilməz. Özlərinə işgəncə və müsle

edilməz. Fitnə ortadan qalxıb Allahın dini qətiliklə suveren olana

qədər onlarla döyüşülər. Əgər düşmənliyə son versələr,

zalımlardan başqasına hücum edilməz.

Döyüş sahəsində uduzmaya uğradıldıqlarında və döyüş sona çatdığında,

Müsəlmanlar onlardan ələ keçərdikləri insanlara və mallara

sahib olarlar. Peyğəmbərimizin (s. a. a) etdiyi döyüşləri izah edən tarix

kitablarının səhifələri parlaq və ədalətli tətbiqlərlə doludur. Bu

tətbiqlərdə, ən gözəl mərdlik və kişilik nümunələri ilə ən/en duyğulandırıcı

yaxşılıq və mərhəmət nümunələri vardır.

6- İslamın Kölələrə Və Nökərlərə Qarşı Tutumu

Kölə olanların köləliyi dəqiqləşincə əfəndilərinin mülkü olarlar.

Artıq onların qazancları başqalarının olar və dolanışıqlarını təmin etmək

əfəndilərinə düşər.

İslam əfəndilərə, kölələrinə ailələrinin bir fərdi kimi davranmağı

tövsiyə etmişdir. Kölə ailədən biridir; bu səbəbdən həyati gərəklərdə

və ehtiyaclarda ailə fərdləri ilə bərabərdirlər. Necə ki Peyğəmbərimiz

(s. a. a) kölələri və xidmətçiləri ilə birlikdə yemək yeyər, onlarla bir yerdə

oturar idi; yemək, paltar kimi mövzularda özünü onlardan üstün

tutmazdı.

Bunların yanında İslam kölələrin biyarlara qaçılmamasını,

işgəncə edilməməsini, söyülməməsini və zülm edilməməsini də

Maidə Surəsi 116-120 ................................................... 483

tövsiyə etmişdir. Kölələrin ailələrinin icazəs(n)i ilə bir-birləri ilə evlənmələrini,

azad kəslərlə də evlilik etmələrini, həm kölə ikən, həm azat

edildikdən sonra şahidlik etmələrini və ortaq işlər etmələrini sərbəst

buraxmışdır.

İslamda onlara göstərilən yumşaqlıq, cəmiyyət vəzifələrinə qatılmalarına,

bütün işlərdə azad insanların yanında yer/yeyər almalrına

çatmışdır. Sadrı İslam tarixinin bildirdiyinə görə, aralarında bir çoxları

qubernator, əmr və ordu komandiri ola bilmişlər. Böyük

səhabələr arasında Selman və Bilal kimi az hesab edilməyəcək ədəddə

kölələr vardır.

İşdə Peyğəmbərimiz (s. a. a) nökəri Safiyye binti Hayy b.

Ahtabı azat edib onunla evlənmişdir. Yenə Peyğəmbərimiz (s. a. a)

Məni Musta-lak hadisəsindən sonra bu döyüşün əsirləri arasında olan

Cüveyriye binti Həris ilə evlənmişdir. Bu əsirlər, qadınlar və

uşaqlar da daxil iki yüz/üz ailədən meydana gəlirdi. Peyğəmbərimizin

(s. a. a) Cüveyriye ilə evlənməsi bu əsirlərin hamısının sərbəst buraxılmasına

səbəb oldu. Bu kitabın dördüncü dərisində bu hadisəs(n)i qısaca

izah etmişdik.

İslamın qaçınılmaz bir rəftarı da budur: Bu din təqva sahibi bir

köləni, azad lakin fasiq bir əfəndiyə seçər. Ailəsinin icazəs(n)i ilə kölənin

mülk əldə etməsini və həyatın hər cür nemətindən faydalanmasını

sərbəst buraxar. Bunlar İslamın kölələr haqqındakı tutumunun

xülasəsidir.

Ayrıca İslam israrla və ən gözəl üsullarla kölələri azat etməyə,

onları köləlik çevrəsindən azadlıq sahəsinə çıxarmağa çağırmışdır.

Bu çağırışın nəticəs(n)i olaraq kölələrin sayı davamlı şəkildə

azalmış və bir çox kölə Allah rizası üçün köləlikdən xilas olaraq əfəndi

və azad insan mövqesinə qovuşmuşdur.

Bununla da kifayətlənməyərək kölə azat etməyi adam öldürmə və

oruc yemə kəffarələri kimi kəffarələrin bir ünsürü etmiş və onlara

iştirat [=efendinin köləsinə şərt qaçması, azadlığını müəyyən bir

işi etməsinə bağlaması; məsələn, evimi quruluşun tərəfindən sən artıq azadsan,

deməsi], kitabet [=efendinin yazılı müqavilə bağlayaraq hər ay

müəyyən miqdarda ödəyəcəyi bir əvəz qarşılığında köləsinin yavaş yavaş

azad qılınması] və ya tədbir [=efendinin, köləsinin azadlığını

ölümünə bağlaması və nəticədə əfəndinin ölməsiylə köləsinin azat

484 .......................................... əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

olması] haqqı tanımışdır.

Bütün bunların məqsədi, onlarla yaxından maraqlanmaq, xilas olmalarını

istəmək, onları bir daha zillətə düşməyəcək şəkildə sağlam

bir cəmiyyətin bünyəsinə tam olaraq qatmaqdır.

7- Araşdırmamızın Nəticələri

İndiyə qədər söylədiklərimizdən bu üç nəticə çıxar:

a) İslam, köləlik səbəblərini ortadan qaldırmağa, azaltmağa və

təsirsizləşdirməyə böyük əhəmiyyət vermişdir. Bu səylərin nəticəs(n)i olaraq

köləlik səbəblərini birə endirmişdir ki, fitrətin qəti hökmü gərəyi

olan bu səbəbi etibarlı saymaq qaçınılmazdır. Bu da dinə qarşı

döyüş açan, insani cəmiyyətə düşmən, heç bir şəkildə haqqa boyun

əyməyə yanaşmayan kəslərin kölələşdirilmələrinin caiz olmasıdır.

b) İslam, azad cəmiyyətin normal üzvləri kimi olmasalar da onlara

yaxın mövqedə olmaları üçün kölələrə və nökərlərə yaxşı davranıb

həyat standartlarını cəmiyyətin o biri fərdlərinin həyat standartına

yaxınlaşdırmaq barəsində mümkün olan bütün vasitələri istifadə etmişdir.

Deyilə bilər ki, onların üzərində yalnız tül bir pərdə qalmışdır.

O da budur: Ortalama bir həyatın zəruri ehtiyaclarından artacaq

olan qazancları onların deyil, əfəndilərinin olacaq. Başqa

bir deyişlə İslamda azad kimsə ilə kölə arasındakı tək fərq, kölə

üçün əfəndisinin icazəsinin lazımlı olmasıdır.

c) İslam, kölələri azadların cəmiyyətinə qatmaq üçün bütün təsirli

çarələrə müraciət etmişdir. Bunun üçün bəzi vəziyyətlərdə təşviq üsulunu

istifadə etmiş, kəffarələr kimi digər bəzi vəziyyətlərdə zərurət

üsuluna müraciət etmiş, iştirat, tədbir və kitabet kimi vəziyyətlərdə də

bu razılaşmaları caiz edərək etibarlılıq qazandırma yoluna getmişdir.

8- Köləliyin Tarixi Müddəti

Tarixçilərə göre1 köləlik hər şeydən əvvəl döyüş əsirləri alınması ilə or-

-----

1- Qaynaqlar: 1- Dairet'ul-Mearif, Din və əxlaq maddəsi, Jhon Hysining, İng.

nəşr/təzyiqi. 2- Mücmel'üt-Tarih, (Qısa Dünya Tarixi), H. G. Wels, İngiltərə nəşr/təzyiqi. 3-

Ruh'ul-Kavanin (Qanunların Ruhu), Montesqiu, Tahran nəşr/təzyiqi..

Maidə Surəsi 116-120 .................................................... 485

taya çıxdı. Daha əvvəl qəbilələr döyüşlərdə qalib gəldiklərində al/götürdükləri

əsirləri dərhal öldürürdülər. Sonra onları sağ buraxıb digər

döyüş qənimətləri kimi mülkiyyətlərinə keçirmələrini uyğun hesab etdilər.

Bunu onların əməklərindən faydalanmaq üçün etmədilər. Əksinə,

əsirlərə yaxşılıq etmək üçün, insan növünə qıymaqdan qaçındıqları

üçün və sivilizasiya yolundakı addım-addım irəliləmələrinin nəticəsində

ortaya çıxan əxlaq qaydalarını güdmək üçün bu yolu seçmişlər.

Bu ənənənin qəbilələr arasında ortaya çıxması, ovçuluqla dolanma

dövrünün sona çatması ilə olmuşdur. Çünki ovçuluq dövründə

kölələri və nökərləri bəsləmə imkanı yox idi. Qəbilələr ovçuluq

dövrünü aşıb məskun nizama keçdikdən sonra kölə bəsləyəcək

iqtisadi imkanlara qovuşa bildilər.

Hansı müddəti izləyərək olursa olsun qəbilələr və millətlər arasında

köləliyin yayılması ilə insanların ictimai həyatı dəyişdi.

Birinci olaraq cəmiyyətlərdə müəyyən bir nizam və intizam mühiti meydana

gəldi. İkinci olaraq işbölümü nizamı meydana gəldi.

O dövrdə köləlik dünyanın hər tərəfində eyni müddəti izləmədi.

Məsələn Avstraliya, Orta Mərkəzi Asiya, Sibirya, Şimal Amerika,

Ku-tup, Nil Çayının şimalında və Rambizin cənubunda qalan bəzi

Afrika bölgələrində bu tətbiq ənənələşmədi.

Bunun tərsinə köləlik Ərəb Yarımadasında, primitiv Afrika qəbilələri

arasında, Avropada, Cənub Amerikada və Yəhudilər arasında

məşhur idi. Tövratda kölələrin əfəndilərinə itaət etmələri ilə əlaqədar bir

çağırış vardır. Xristianlar arasında köləlik məşhur idi. Necə ki

Polsun Wil-menə yazdığı məktubda Efsimosun qaçaq bir kölə olduğu

və Pols tərəfindən əfəndisinə geri verildiyi bildirirdi.

Kölələrinə qarşı ən yumşaq davranan millət Yəhudilər idi.

Bunun göstəricilərindən biri budur: Yəhudilərdə Misirdə tikilən

piramidalara və tarixi Aşar strukturlarına bənzər görkəmli strukturlara

rast gəlmirik. Çünki bu strukturlar kölələrin ağır işləri ilə meydana

gətirilirdi. Kölələrə qarşı ən sərt davranan millətlər isə,

Romalılar və Yunanlılar idi.

Şərq Romada İmperator Konstantindən sonra kölələri azat

etmə axını məşhurluq qazandı. Bu axının nəticəs(n)i olaraq Miladi on

üçüncü yüz/üz ildə orada köləlik qaldırıldı. Qərb Romada isə şəkil

486 ........................................ əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

dəyişdirərək davam etdi. Bu yeni şəklə görə tarla cütçülər ilə birlikdə

alınıb satılırdı. Tarla qrup biçmək isə kölələr tərəfindən edilən

bir iş idi. Lakin Qərb Romada da kölələrin zorla/məcbur et işlədilməsinə

son verilmişdi.

Köləlik, Avropa ölkələrinin çoxunda Miladi 1772-ci ilə qədər

tətbiqdə idi. Bu tarixdən əvvəl İngiltərə ilə İspaniya arasında

edilən bir razılaşmağa görə, otuz il boyunca hər il İngiltərə dörd

min səkkiz yüz/üz Afrika mənşəli köləni yüklü bir ödəniş qarşılığında İspaniyaya

satmağı təəhhüd etmişdi.

İngilis ictimaiyyət Miladi 1761-ci ildə köləliyə qarşı çıxdı. Bu

qarşı çıxışın başını Quaker adlı bir dini təriqət çəkirdi. Xalqın bu

reaksiyasının davam etməsi üzərinə Miladi 1772-ci ildə Britanya torpaqlarına

ayaq basan hər kəsin azad olacağını ön görən bir qanun

çıxarıldı.

Lakin vasvası araşdırmalardan sonra Miladi 1788-ci ildə ortaya

çıxdı ki, İngiltərə ildə iki yüz min kölə al/götürüb satır və bunların yüz/üz

min dənəsi Afrikadan alınıb Amerikaya göndərilir.

Bu vəziyyət Miladi 1833-cü ilə qədər davam etdi. Bu tarixdə İngiltərədə

köləlik tamamilə qaldırıldı. Dövlət kölə ticarəti edən

kumpanyalara əllərindəki kölələri və nökərləri azat etmələri qarşılığında

iyirmi milyon İngilis Lirəsi təzminat ödədi. Bu tətbiq ilə

İngiltərədə 770380 (yeddi yüz yetmiş min üç yüz səksən) kölə azadlığa

qovuşdu.

Amerikada köləlik xalqın böyük mübarizələri nəticəsində Miladi

1862-ci ildə qaldırıldı. Kölə əldə etmə mövzusunda Amerikanın

şimalı ilə cənubu arasında tutum fərqliliyi vardı. Şimal Amerikalılar

yalnız lüks olsun deyə kölə al/götürərkən, Cənub Amerikada iqtisadi

fəaliyyətlər əkinçiliyə söykənən olduğu üçün əl əməyinə şiddətlə ehtiyac

vardı. Buna görə onlar əməklərini istismar etmək üçün kölə al/götürürdülər.

Bundan ötəri ümumi kölə qadağanını qəbul etmək

istəmirdilər.

Beləcə kölə qadağanı kampaniyası ölkədən ölkəyə yayılaraq davam

etdi. Nəhayət Miladi 1890-cı ildə Brukseldə imzalanan bir razılaşma

ilə köləlik ənənəs(n)i tamamilə qaldırıldı. Bu razılaşmağı bütün

dövlətlər imzalayıb ölkələrində qüvvəyə qoydular. Beləcə

dünyada köləlik tətbiqi sona çatdı və bu qərarla milyonlarla

Maidə Surəsi 116-120 .................................................. 487

kölə azadlığa qovuşdu. (Qısaca götürməsini etdiyimiz sözlər burada

sona çatdı.)

Bu nöqtə diqqətli bir oxucunun gözündən qaçmaz: Bu şərhlərdə

uzun və çətin mübarizələrdən sonra çıxarılan qanunlardan

və bu qanunların qüvvəyə qon/qoyulmasından danışılır. Bunların

hamısı vəlilik və ya üstünlük qurma yolu ilə edilən kölələşdirmələr

ilə əlaqədardır. Bunun belə olduğu, alınan kölələrin əksəriyyətinin və ya

bütününün bu tətbiqlərin rəvacda olduğu Afrika mənşəli oluşlarından

aydın olur. İslamın qüvvədə tutduğu döyüşdə əsir al/götürmə

yolu ilə meydana gələn köləliyə gəlincə, oxuduğumuz şərhlərdə

ondan heç danışılmır.

9- Kölələşdirmənin Qaldırılması İstiqamətindəki Dünyagörüşləri

Nə Ölçüdə Doğrudur?

Doğuşdan azadlığın yalnız insana bağışlanmış bir imtiyaz

olduğu deyilər. Halbuki (bu azadlığın digər heyvan növləri üçün söz

mövzusu ola bilməyəcəyinin hansı səbəbə söykənildiyini

bilmirik. Halbuki o heyvan növlərində də insanda olduğu kimi

psixoloji şüur və hərəkətə keçirici iradə vardır. Yalnız bunu söyləyə bilərik

ki: İnsan sırf özü ondan faydalansın deyə bu azadlığı

heyvanların əlindən alır.) İşdə bu doğuşdan (fitri) azadlığın

təməl dayağı budur: İnsan qərbi bir şüur ilə və hərəkətə keçirici

bir iradə ilə təchiz edilmişdir. Qərbi şüuru sayəsində özünə həzz

verən şeylər ilə acı/ağrılı verən şeyləri bir-birindən ayırt edir; iradəsi

sayəsində də həzz verən şeyləri özünə çəkərkən, acı/ağrılı verən şeyləri

özündən uzaqlaşdırır. Buna görə istədiyi şeyləri seçmə haqqı

vardır.

İnsan şüuru, bir şeylə əlaqə qurub digər bir şeylə əlaqə

qur-mayacak şəkildə qeydli deyil. Yəni zəif və əzilən bir insan,

güclü və üstün mövqeli bir insanın hiss etdiklərini hiss etməz deyə

bir şey yoxdur. Eyni şəkildə insan iradəsi, xoşlandığı bəzi şeylərlə

əlaqə qurmasını maneə törədən və ya başqasının iradəsinin əlaqə

qurduğu şeylərdə özünü unudub başqasının faydasına kənara çəkilərək

o şeylərlə əlaqə yaratmamağa məcbur edən bir məhdudlaşdır məhdudlaşdırılmış

deyil.

Başqa bir deyişlə məğlub olmuş zəif bir insan da, özünü