I Maidə Surəsi 55-56

150 ............................. əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

mesinin halı olub nekire (naməlum) olduğu üçün "halal" sözünün

qabağına keçdiyini ya da "halal" sözünün hazfedilmiş bir məsdərin

sifəti olduğunu və ifadənin mənasının "xoşuna gələn halal ruzi" şəklində

olduğunu söyləmişlər. Bu ifadələr ilə əlaqədar daha başqa görüşlər

də vardır.

Ayədəki "halal" sözünün varlığını dəlil göstərərək ruzinin halalı

və haramı olduğunu, əks halda bu qeydin boşuna olacağını irəli

sürən də olmuşdur.

Buna verəcəyimiz cavab budur: Bu qeyd halal və xoş olmayan

rız-kı çöldə buraxmaq üçün qon/qoyulan ihtirazi bir qeyd deyil, qeydləndirilən

anlayışla bərabər məna daşıyan bir şərh qeydidir. İfadədə

iştirak etməsindəki incəlik, daha əvvəl toxunduğumuz kimi, bu ruzinin

halal və xoş olmasının onu istifadə etməkdən qaçınmağa heç bir

bəhanə buraxmadığını vurğulamaqdır. Bu kitabın üçüncü dərisindəki

Al/götürü İmran surəsinin iyirmi yeddinci ayəsinin təfsiri əsnasında ruzi

sözünün nə mənanı verdiyini izah etmişdik.

"Allah sizi (ağız vərdişi ilə etdiyiniz) boş andlarınızdan ötəri

məsul tutmaz; lakin gücləndirdiyiniz (bilərək etdiyiniz) andlardan

ötəri sizi məsul məbləğ." Ayədə keçən "lağv=boş" sözü əməli

bir nəticəs(n)i tələb etməyən davranış deməkdir. Yenə ayədəki

"eyman" sözü "and"ın çoxluğudur. And da and və əhd deməkdir.

Ragıp İsfahani bu söz haqqında bu şərhi edir:

"And sözü, [and və əhd mənas(n)ı üçün] 'əl' sözündən istiare

edilmişdir. Bu istiarede əhd edənin, and içənin etdiyi hərəkət göz

önünə alınmışdır. Uca Allah belə buyurur: 'Yoxsa sizin lehinizə

qiyamət gününə qədər sürəcək andlarmı üzərimizdə?' (Qələm,

39) 'Andlarının bütün gücüylə Allah adına and içənlər...' (Maidə,

53) 'Allahın sizi (ağız vərdişi ilə etdiyiniz) boş andlarınızdan

ötəri məsul tutmaz." (Maidə, 89) (Ragıpdan alınan götürmə burada

sona çatdı.)

"(Ağız vərdişi ilə etdiyiniz) boş andlar" ifadəsinin, "gücləndirdiyiniz

andlar" ifadəsinin əleyhdarı olaraq istifadə edilməsindən,

boş and deməklə and içənin and içmə məqsədi ilə etmədiyi,

fərdi və ya ictimai bir vərdiş nəticəs(n)i ağızdan qaçan

andın qəsd-edildiyi aydın olur. Bu da xüsusilə alış-veriş əsnasında

deyilən "xeyr, vallah; bəli, vallah" kimi andlardır. Gücləndirilən

and isə, and içənin bir işi edəcəyi və ya etməyəcəyi yolun

Maidə Surəsi 87-89 ................................................................. 151

də qərarlı bir şəkildə özünü bağlayaraq etdiyi and növüdür.

"Vallah bunu edəcəyəm, vallah bunu etməyəcəyəm" demək kimi.

Ayədən aydın olan, budur. Bu məna, şəriətin "Vallah, bu haram

işi edəcəyəm; vallah bu fərzi tərk edəcəyəm" kimi andları,

rüçhan ünsürü ehtiva etməməsi səbəbiylə etibarsız andlardan

saymasıyla ziddiyyət təşkil etməz. Çünki bu cür andlar sünnə tərəfindən boş andlara

ilhak edilmişdir və sünnədə təyin olunan hər hökm haqqında

Quranda dəlil ol/tapılması şərt deyil.

"Lakin gücləndirdiyiniz andlardan ötəri sizi məsul məbləğ."

ifadəsi, yalnız şəriət baxımından etibarlı olan andları əhatə edər.

Çünki bu ifadənin davamında "andlarınızı yapış." buyurulur. Bu

ifadə, hər nə qədər ləfzi mütləq olduğu üçün hər cür andı əhatə etsə

də, ancaq uca Allah etibarsız saydığı andları tutmağı əmr etməyəcəyinə

görə ayədəki boş andlardan məqsəd, bərkiməyən,

bağlayıcı olmayan andlardır. Gücləndirilən anddan məqsəd

də etibarlı sayılan andlardır.

"(Belə bir andı pozsanız,) cəzası (kəffarəs(n)i), ya ... on yoxsulu

doyurmaq ya onları geydirmək və ya bir kölə azat etməkdir." Ayədə keçən

"kəffarə" sözü, örtmə mənasındakı "küfr" kökündən gəlir.

Şəri bir termin olaraq günahın pisliyinin bir şəkildə örtülməsini

təmin edən davranış mənasını daşıyar. Uca Allah belə buyurur:

"...kiçik günahlarınızı örtərik (bağışlayarıq)." (Nisa, 31) Ragıp

İsfahani, "Kəffarə, günahı örtən davranışdır. And kəffarəs(n)i də bu

kateqoriyaya girər." deyir.

Ayədəki "keffaretuhu=keffareti" ibaresi, gizli bir ifadə fərziyyəs(n)i

ilə andın nəticəsidir. O fərz edilən ifadə ilə birlikdə belə bir

məna çı-kar: "Əgər andınızı pozsanız, bunun kəffarəs(n)i budur."

Çünki "kef-faret" sözündə, kəffarə tələb edən bir günaha dəlalət

vardır. Söz mövzusu günah andın özü deyil. Əgər belə

olsaydı, ayənin davamında "andlarınızı yapış" ifadəsi yer/yeyər

al/götürməzdi. Çünki günah olan bir şeyi tutmaq mənasız olar. Buna

görə kəffarə andın özü ilə deyil, andı pozmaqla əlaqəlidir.

Bundan aydın olur ki, "Lakin gücləndirdiyiniz andlardan ötəri

sizi məsul məbləğ." ifadəsində haqqında danışılan məsul tutma,

and içmənin özü qarşılığında deyil, andı pozma qarşılı

152............................................ əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

ğındadır. Məsul tutmanın anda izafə edilməsi, məsul tutmağa

mövzu olan yemini pozmanın and ilə əlaqədar olmasından ötəridir.

Buna görə "kef-faretuhu" ibaresi əslində ayənin mətnində

ol/tapılmayan, lakin fərz edilən "andı pozma"nın nəticəsidir.

Çünki "məsul məbləğ." ifadəsi buna dəlalət edər. Ayənin davamında

iştirak edən "İşdə and içdiyiniz zaman andlarınızın

kəffarəs(n)i budur." ifadəsində də eyni şey etibarlıdır. Buna görə bu

ifadənin də bucaqlımı belədir: "And içib də andınızı pozduğunuz

zaman andlarınızın kəffarəs(n)i budur."

"...ya ailənizə yedirdiyiniz yeməyin ortalaması üzərindən on

yoxsulu doyurmaq ya onları geydirmək və ya bir kölə azat etməkdir."

Bu ifadə tərzi, and pozulduğunda bu üç maddədən birinin

təyin olunmasına dəlalət edər. Arxadan gələn "Bunların heç birini tapa bilməyən

(edə bilməyən) kimsə üç gün oruc tutar." ifadəsi, söz mövzusu

üç maddənin ayədəki sıralamağı güdmədən seçməyə açıq

olduğunu dəlillər/sübut edər. Elə olmasaydı, "bunların heç birini tapa bilməyən"

ifadəsindəki nəticə mənas(n)ı etibarsız olar və ayənin axışı uyğun olaraq

"və ya üç gün oruc tutar" deyilmiş olması lazım idi. Bu ayədən

çıxan bir çox feri məsələlər var ki, onlar üçün fiqh elminə müraciət etmək

lazımdır.

"İşdə and içdiyiniz (və pozduğunuz) zaman andlarınızın cəzası

(kəffarəs(n)i) budur." Daha əvvəl söylədiyimiz kimi bu ifadənin bucaqlımı,

"And içib də andınızı pozduğunuz zaman'" şəklindədir. "İşdə...

andlarınızın cəzası (kəffarəs(n)i) budur" və "İşdə Allah, ...sizə

ayələrini belə açıqlayır." cümlələrində bir növ həmsöhbət dəyişdirmə,

möminlərə istiqamətli xitabı Peyğəmbərimizə (s. a. a) istiqamətli xitaba

çevirmə vardır. Bu dəyişiklikdəki olabiləcək nöqtə bu ola bilər:

Bu iki cümlə Allahın insanlara istiqamətli şərhidir və Allahın

şərhi Peyğəmbər (s. a. a) vasitəçiliyi ilə edilməkdədir.

Beləcə Peyğəmbərimizin (s. a. a) özünə vəhy edilən mesajı insanlara

şərhdəki funksiyanın əhəmiyyəti vurğulanır kimidir. Bu

ayədə buyurulduğu kimi: "Sənə də Zikri (Quranı) endirdik ki, insanlara

endirilən şeyi onlara açıklayasın..." (Nəhl, 44)

"İşdə Allah, şükr edəsiniz deyə, sizə ayələrini belə açıqlayır." Yəni

Allah, Peyğəmbəri vasitəçiliyi ilə sizə hökmlərini açıqlayır ki, o hökmləri

öyrənib tətbiq etmək surətiylə ONA şükr edəsiniz.

Maidə Surəsi 87-89 ...................................................... 153

AYƏLƏRİN HƏDİSLƏR İŞIĞINDA ŞƏRHİ

Tefsir'ul-Kummi'de "Ey iman edənlər, Allahın sizə halal etdiyi

xoşuna gələn şeyləri haram etməyin..." ayəs(n)i haqqında belə deyilir:

Atam mənə, ona da İbni Əbu Ümeyr, ona da səhabələrindən biri

izah etdi ki: İmam Sadiq (ə.s) belə buyurdu: "Bu ayə Hz. Əli, Bilal və

Osman b. Mazın haqqında endi. Hz. Əli gecələri heç yatmamağa,

Bilal heç bir günü orucsuz keçirməməyə və Osman b. Mazın da heç

bərabər/yoldaşı ilə cinsi əlaqədə ol/tapılmamağa and içmişlər idi."

"Gözəl bir qadın olan Osman b. Maz'un'un bərabər/yoldaşı bir gün Aişənin

yanına gəldi. Aişə ona, 'Sənin qılığını-paltarını diqqətsiz görürəm.

Səbəbi nədir?' deyə soruşdu. Qadın da Aişəyə bu cavabı verdi:

Kimə bəzənim ki? Vallah bərabər/yoldaşım mənə bu qədər zamandan bəri

heç yaxınlaşmadı. Ruhanilərliyə yönəlmiş, keçi tükündən bir paltara

bürünmüş və dünyadan əlini ətəyini çəkmişdir."

"Peyğəmbər (s. a. a) evə gəlincə Aişə ona bu vəziyyəti izah etdi.

Bunun üzərinə Peyğəmbər çölə çıxaraq insanları namaza çağırdı.

İnsanlar toplanınca minbərə çıxdı. Allaha həmd və sənadan sonra

bunları söylədi: Bəzilərinə nə olur da xoşuna gələn şeyləri özlərinə

haram edirlər?! Xəbəriniz olsun ki, mən gecələri yataram, bərabər/yoldaşımla

yatıb qalxaram və gündüzləri yer/yeyər-içərim. Kim mənim sünnəmdən

üz çevirsə məndən deyil."

"Adı çəkilən şəxslər ayağa qalxaraq, 'Ey Allahın Elçisi, biz bu

mövzularda and içdik.' dedilər. Bunun üzərinə, 'Allah sizi (ağız vərdişi

ilə etdiyiniz) boş andlarınızdan ötəri məsul

tutmaz; lakin gücləndirdiyiniz (bilərək etdiyiniz) andlardan ötəri

sizi məsul məbləğ. (Belə bir andı pozsanız,) cəzası

(kəffarəs(n)i), ya ailənizə yedirdiyiniz yeməyin ortalaması üzərindən

on yoxsulu doyurmaq ya onları geydirmək və ya bir kölə azat etməkdir.

Bunların heç birini tapa bilməyən (edə bilməyən) kimsə üç gün

oruc tutar. İşdə and içdiyiniz (və pozduğunuz) zaman andlarınızın

cəzası (kəffarəs(n)i) budur.' ayəs(n)i endi."

Mən deyərəm ki: "Allah sizi (ağız vərdişi ilə etdiyiniz) boş

andlarınızdan ötəri məsul tutmaz; lakin gücləndirdiyiniz (bilərək

etdiyiniz) andlardan ötəri sizi məsul məbləğ..." ayəsinin

adı çəkilən şəxslərin andları ilə üst-üstə düşməsi açıq və dəqiq deyil.

Daha əvvəl bu mövzuya qısaca toxunmuşduq. Tabersi, Mecma'ul

154....................................... əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

Bəyan adlı təfsirində bu hadisəs(n)i İmam Sadiqdən (ə.s) nəql etmiş, lakin

son hissəsinə yer verməmişdir. Bu səbəbdən bunun üzərində

düşünmək lazımdır.

əl-İhticac adlı əsərdə İmam Həsən b. Əlidən (ə.s) nəql edilən

bir hədisdə İmamın Müaviyə və yandaşlarına belə dediyi yazılar:

"Allah xatirinə söyləyin, Peyğəmbərin (s. a. a) səhabələri içində Hz.

Əlinin, nəfsinin arzularını özünə haram edən ilk adam olduğunu

və bunun üzərinə, 'Ey iman edənlər, Allahın sizə halal etdiyi xoşa

gedən şeyləri haram etməyin.' ayəsinin endiyini bilirsinizmi?"

[c. 1, s. 407]

Mecma'ul-Beyan adlı təfsirdə bu ayə haqqında belə deyilir:

"Təfsirçilərin verdikləri məlumata görə, Peyğəmbərimiz (s. a. a) bir gün

yerə oturdu və insanlara öyüd verib qiyaməti izah etdi. Bunun üzərinə

dinləyənlər duyğulanıb ağlamaya başladılar. Arxasından səhabələrdən

on adam Osman b. Mazın el-Cumahinin evində toplandı.

Bunlar Əli, Əbu Bəkir, Abdullah b. Məsud, Ebuzer Gıfari, Əbu

Huzeyfenin köləsi Salam, Abdullah b. Ömər, Mikdad b. Esved əl-

Kin idi, Selmanı Farasısı və Malik b. Mukrin idi. Bunlar gündüzləri oruc

tutmağa, gecələri ibadət etməyə, döşək üzərində yatmamağa,

et/ət və yağ yeməməyə, qadınlara yaxınlaşmamağa, gözəl qoxu sürünməməyə,

keçi tükündən hörülmüş kobud paltarlar geyməyə, dünya

ilə maraqlanmamağa, yer üzündə gəzintilər tənzimləməyə və bəziləri kişilik

orqanlarını kəsməyə qərar verdilər."

"Bu xəbər Peyğəmbərimizə (s. a. a) çatınca, Osman b.

Maz'un'un evinə getdi. Lakin onunla qarşılaşa bilmədi. Köçür olan bərabər/yoldaşı

Əbu Ümeyye qızı Hür Ümmü Həkimə, 'Ərin və yoldaşları

haqqında eşitdiklərim doğrumu?' deyə soruşdu. Qadın həm Peyğəmbəri

yalanlamaq istəmədiyi və həm də bərabər/yoldaşının vəziyyətini açıqlamaqdan

çəkindiyi üçün, 'Ey Allahın Elçisi, əgər bu vəziyyəti sənə

Osman xəbər verdisə, doğru söyləmişdir.' dedi. Peyğəmbər oradan

ayrıldı. Osman evə gəlincə bərabər/yoldaşı olub bitəni ona xəbər verdi."

"Bunun üzərinə Osman və yoldaşları Peyğəmbərə (s. a. a) getdilər.

Peyğəmbər onlara, 'Bu bu qərarları al/götürdüyünüzü sizə xəbər vermədim

mi?' dedi. Onlar, 'Bəli, lakin məqsədimiz yalnız yaxşılıq idi.'

dedilər. Peyğəmbər, 'Mənə belə şeylər əmr edilmədi.' dedikdən

sonra sözlərinə belə davam etdi: Nəfslərinizin sizin üzərinizdə

haqqı var. Həm oruc tutun, həm yeyiniçin. Gecələri həm ibadət e