I Maidə Surəsi 55-56

Maidə Surəsi 90-93 ................................................... 161

se, bu ayə də öyüd üslubu ilə xüsusi içki qadağanını dilə gətirmiş olur.

Arxasından israrlı və ağır ifadəli bir başqa xüsusi qadağan etmə gəlir.

Bu qəti qadağan etməyi, "İçki, qumar, bütlər (və ya obeliskləri)

və şans oxları, şeytan işi pisliklərdir... Artıq bunlardan imtina edəcək

sinizmi?" ayələri sübut edir.

Bu iki ayə içki qadağanı haqqında enmiş son ayələrdir. Buna, bu

ayələrdə iştirak edən müxtəlif gücləndirmə üsulları dəlalət edir. Birincisi

"innema=ancak" ibaresidir. Sonra içkinin və onunla eyni kateqoriyada

sayılan günahların "iyrənclik, pislik" olaraq adlandırılmaları

gəlir. Arxasından bu günahların şeytana izafə edilmiş olmaları

gəlir. Sonra bunlardan qaçınılması yolundakı açıq əmr qarşımıza

çıxır. Arxasından qurtuluşun bu günahlardan qaçınmaqda axtarılması

təlqin edilir. Sonra içki içməkdən doğulacaq pis nəticələndirərə

barmaq basılır. Sonra bunlara son verilib verilməyəcəyi soruşulur.

Arxasından Allaha və Peyğəmbərə (s. a. a) itaət edilməsi,

onlara qarşı çıxmaqdan çəkinilməsi və əgər qarşı çıxma olsa, Allahın

və Peyğəmbərinin (s. a. a) bunlardan müstağni olduğu və bu

itaətsizliyi edənlərin zərər görəcəyi vurğulanır.

Oxuduğumuz ayələrin sonuncusu olan "İnanıb yaxşı əməllər işləyənlərə,

təqvanı güdüb inandıqları... təqdirdə bir günah yoxdur."

ayəsində də irəlidə açıqlanacağı üzrə bu ayələrin içki qadağanı

haqqında enmiş son ayələr olduğuna dair müəyyən nisbətdə dəlalət

vardır.

"Ey inananlar! İçki, qumar... Ümid edilər ki qurtuluşa əriyərsiniz." Bu surənin

başında, bu ayədə sayılan "hamr, meysir, ensab və ezlam" sözlərinin

nə mənanı verdikləri haqqında məlumat verilmişdi. "Hamr",

ağılı bulandıran və fermantasyon əməliyyatı ilə çıxarılan hər cür sərxoş

edici mayedir. "Meysir" sözü, mütləq mənada qumar deməkdir.

"Ensab" sözü, bütlər və ya üzərində qurban kəsmək üçün

qon/qoyulmuş olan daşlardır. Bu daşlar hörmətli və müqəddəs qəbul edilirdi.

"Ezlam" sözü, heyvan edinin bölünüb payların təyin olunmasında

vasitə olaraq istifadə edilən şans oxları deməkdir. Bu söz,

bir işə girişərkən və ya qərar verərkən məsələn bir səfərə çıxarkən

və ya bənzəri bir işi etmək istəyərkən işin xeyrmi, şərmi olduğunu

təyin etmək məqsədiylə çəkilən fal oxları üçün də istifadə edilmişdir;

lakin bu söz surənin başlarında birinci mənada istifadə edilmişdir.

Çünki qadağan yeməklər izah edilərkən gündəmə gəlmişdi. Bu

162............................................... əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

na söykən/dözərək burada da eyni mənada istifadə edilmiş olması ehtimalı

gücləndirilmiş olar.

Əgər naxış/desən ki: "Meysir" sözü ümumi mənas(n)ı ilə heyvanın ətini

paylaşdırmada istifadə edilən şans oxları mənasında alınacaq

"ezlam" sözünün mənasını da əhatə edər. Açıq bir nöqtə və incəlik

olmadan ümumi bir ifadədən sonra xüsusi bir ifadəyə yer vermənin

mənas(n)ı yoxdur. O halda "ezlam" sözünün cahiliyyə dövrü Ərəbləri

arasında işin xeyrmi, şərmi olduğunu təyin etmək məqsədiylə

çox geniş şəkildə istifadə edilən fal oxları mənasında olduğunu qəbul

etmək lazımdır. Necə ki bir şair belə deyir:

"Əgər Cezime qəbiləsinin irəli gələnlərinin bir çoxu öldürüldü

isə də, / Qadınları fal oxları ilə fal baxarlar."

Rəvayətlərə görə bu fal əməliyyatı belə edilərdi: Ox formasında üç

dənə incə taxta parçası hazırlanardı. Birinin üzərinə "Bu işi et.",

o birisinin üzərinə "Bu işi etmə." yazılar, üçüncüsünün üzərinə isə

heç bir şey yazılmazdı. Fal baxacaq olan kimsə bu oxları yanında

daşıdığı dəri torbaya təyin edərdi. Bu oxlar bir-birinin bənzəri olardı. Adam

səfər kimi əhəmiyyət verdiyi bir işə girişəcəyi zaman əlini dəri

torbaya salıb bu oxlardan birini çıxarardı. Əgər çıxardığı ox üzərində

"Bu işi et." yazısı olan ox olsa, niyyətləndiyi işə girişərdi.

Yox əgər üzərində "Bu işi etmə." yazısı olan ox əlinə gəldi isə,

o işdən imtina edərdi. Əgər əlinə gələn ox, üzərində yazı ol/tapılmayan

ox olsa, onu təkrar torbaya təyin edər və ox çəkmə əməliyyatını yazılı

bir ox çıxarana qədər təkrarlayardı. Bu əməliyyata/işləmə "paylaşdırma, pay

axtarış/arama" adının verilməsinin səbəbi, bu əməliyyat ilə özünə aid ruzinin

və ya bir başqa yaxşılığın istənməsidir.

Bu ayə bu əməliyyatın qadağan olduğuna dəlalət edir. Çünki bu

əməliyyat, qeybi bilmə iddiasını xatırladır. Buna bənzəyən digər bütün

əməliyyatlar da belədir. Təsbeh dənələri ilə istihare etmək və

buna bənzər şeylər kimi.

Buna qarşılıq olaraq belə deyərəm: Bilindiyi kimi bu surənin başındakı

"fal oxları ilə bölməniz" (Maidə, 3) ifadəsi açıqca heyvanın

ətini oxlarla bölməklə əlaqədar bir növ qumardan danışır. Çünki

məğlub et/yeyilməsi haram şeylər arasında sayılmışdır. Bundan ötəri "ezlam"

sözünün bu ayədə də eyni mənanı verdiyi ehtimalı güc qazanır.

Maidə Surəsi 90-93 .............................................................. 163

Əgər surənin baş tərəfindəki mövqes(n)i ilə sözün bu anlama

inkişaf edinin qüvvətli ehtimal halına gəldiyi qəbul edilməz isə, o zaman

məqsədi barəsində açıqlayıcı xüsusiyyəti olacaq heç bir qar/qazancına daşımayan

iki mənalı bir söz ilə qarşı-qarşıya gəlirik ki, o təqdirdə

sözün anlamını təyin etmək, sünnə qaynaqlı şərhə qalar.

Necə ki qərarsızlıq vəziyyətlərində təsbeh dənələri ilə və ya başqa bir

göndər xeyr tələb etmənin caiz olduğu yolunda Ehlibeyt İmamlarından

gələn bir çox rəvayət vardır.

Bu məsələnin mahiyyəti budur: İnsan bir işə girişmək istədiyində,

nəyin özü üçün faydalı olduğunu öyrənmək istəyə bilər. Bunun

qorxusu yoxdur. Bu məlumatı ya Allahın özünə bağışladığı

düşünmə qabiliyyəti ilə əldə etməyə çalışar və ya doğru ilə əyrini ayırt

edəcək səviyyədə olan kəslərə məsləhətləşər. Əgər bu yollardan doğru şıkkın

hansı olduğunu öyrənə bilməz də qarışıqlıq içində, tərəddüddə

qalsa, hansı şıkkı seçəcəyini təyin etmək üçün hər hansı bir göndər

Rəbbinə yönəlməsində heç bir qorxu yoxdur.

İnsanın bu cür bir istihare ilə bir seçimdə ol/tapılmasında, nə

qeybi bilmə iddiası, nə uca Allahın ilahlıq səlahiyyətinə təcavüz cəhdi,

nə işləri planlamasında başqalarını Allaha ortaq etmə kimi

bir şirk hərəkəti və nə başqa bir dini qorxu vardır. O işi fərz etmək,

haram etmək və ya başqa bir öhdəçilik hökmünə bağlamaq

söz mövzusu deyil. Ayrıca bu işdə qeyb pərdəsini açıb yaxşılığı

və pisliyi qətiliklə təyin etmə tələbi də yoxdur. Yalnız adamın

xeyirinin girişiləcək işi etməkdəmi, yoxsa etməməkdəmi olduğuna

dair bir axtarış və beləcə qarışıqlıqdan və qərarsızlıqdan qurtuluş

vardır.

İstihareden sonra bir işi etməyi və ya etməməyi izləyəcək

olan inkişaflar yaxşı da ola bilər, pis də ola bilər. Bu ehtimal, düşünərək

və ya məsləhətləşərək çatılacaq olan qərarın nəticələri ilə eyni səviyyədədir.

Buna görə istihare, eynilə düşünmək və məsləhətləşmək kimi təşəbbüs

mərhələsində qarışıqlığı və qərarsızlığı aradan qaldıran bir yoldur. İstihareye

uyğun gəlilərək edilən işin lazımlı etdiyi nəticə, düşünərək və ya

məsləhətləşərək edilən işin lazımlı etdiyi nəticə kimidir.

Bəli, Quranla və ya başqa bir göndər istihare edildiyində, qeybi

bilmə iddiasına bulaşıldığı sanıla bilər. Bəlkə də insanın içindən bu

tətbiq mövzusunda bir uğurluluq və ya uğursuzluq duyğusu keçə bilər.

İnsan bu tətbiqdən xeyr və ya şər, fayda və ya zərər

164 ................................................ əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

gözləyə bilər. Lakin hər iki məzhəb kanalı ilə rəvayət edilən hədislərə

görə, Peyğəmbərimiz (s. a. a) xeyirə yorar və ona əmr edərdi. Buna

qarşılıq uğursuzluq duyğusuna batmağı məhrum edər və belə

bir pessimistlik ortaya çıxınca onu əhəmiyyətsiz hesab etməyi və Allaha təvəkkül

etməyi tövsiyə edərdi.

Buna görə Quranla və ya bənzər bir göndər istihare faktorun/etmənin qarşısında

heç bir maneə yoxdur. Əgər bu yolla yaxşıya istiqamətli bir işarə alınsa,

məsələ yoxdur. Əks halda Allaha təvəkkül edilərək düşünülən

işə girişilər. Belə bir istiharenin təmin edəcəyi fayda, xoşbəxtlik və

fayda verəcəyi hissiyyatlan işlərdə insanın əhvalını düzəltməkdən

başqa bir şey deyil. Yeri gəldiyində bu məsələnin haqqında geniş

bir araşdırma ediləcək.

Bu söylədiklərimizdən ortaya çıxdı ki, bəzi təfsirlərdə edildiyi

kimi bu ayədəki "ezlam" sözünü, fal və şans oxu mənasına al/götürmək

və buna söykən/dözərək istiharenin haram olduğu nəticəsini çıxarmaq,

doğru bir şərh tərzi deyil.

"Şeytan işi pisliklərdir." ifadəsinin orijinalında keçən "rics" sözü,

Ragıp İsfahaninin əl-Tədris planı adlı əsərindəki şərhə

görə "murdar və iyrənc şey" deməkdir. Bu səbəbdən "recaset", "necaset

və qəza-rədd" sözləri kimi, insan təbiətinin iyrəndiyi üçün özündən

uzaq durulan və iyrənilən şeyin daşıdığı xüsusiyyət mənasına

gəlir.

Ayədə sayılan içki, qumar, bütlər və fal oxlarının pislik olaraq

xarakterizə edilmələri, insan təbiətinin bunlara yaxınlaşmağı istəməməsinə

gətirib çıxaran bir xüsusiyyət daşımaları yüzündəndir. Bu da bunların insana

xoşbəxtlik verəcək bütün ünsürlərdən məhrum olmaları vəziyyətidir.

Hər hansı bir zamanda qatqısız və saf olması mümkün olan bir

xoşbəxtlikdən bəhs edirik. Uca Allah da bu ayədə bu gerçəyə işarə

edir:

"Sənə içkini və qumarı soruşarlar. Də ki: Onlarda həm böyük

günah, həm insanlar üçün faydalar var; amma günahları faydalarından

daha böyükdür." (Bəqərə, 219) Belə ki, uca Allah bunların günahlarının

faydalarına basqın olduğunu ifadə edir və bu vəziyyət

üçün istisna ifadəsi istifadə etmir. [Hər vaxt üçün günahı faydasından

daha böyükdür deyilir.]

Hər halda bu səbəblə bu pisliklər şeytana isnad edilmiş və bu

Maidə Surəsi 90-93 .......................................................... 165

mövzuda ona heç kim ortaq edilməmişdir. [Belə ki əgər bunlarda

bir xeyr istiqamət olsaydı, bu mütləq şeytandan qaynaqlanmır olacaqdı.

Bu da bir başqasının şeytana ortaq olması demək olardı.]

Bir sonrakı ayədə də belə buyurulur: "Şeytan içki və qumarla

yalnız aranıza düşmənlik və kin soxmaq, sizi Allahı xatırlamaqdan

və namaz qılmaqdan saxlamaq istər."

Bunu belə açıqlaya bilərik: Uca Allah, şeytanı Quranda insanın

düşməni, onun üçün əsla yaxşılıq istəməyən biri olaraq tanıtmışdır.

Bu ayələrdə buyurulduğu kimi: "Şeytan, insanın açıq-aşkar bir düşmənidir."

(Yusuf, 5) "Bu şeytana bağlı, dəqiqləşmiş hökmə görə kim

onun arxasından gedərsə özünü doğru yoldan çıxarar." (Həcc, 4)

"Onlar heç bir xeyrlə əlaqəsi olmayan şeytandan başqasına tapınmazlar.

Allah onu lənətləmiş..." (Nisa, 117-118) Bu səbəbdən Allah

onu lənətinə uğratdı və onu hər cür xeyrdən məhrum etmişdir.

Uca Allah, şeytanın insana soxulmasının, insana istiqamətli işinin

qışqırtma, vəsvəsə vermə, ayartma üsulları ilə ürəyə

sızma olduğunu açıqladı. Necə ki şeytanın sözlərini bizə köçürərək

belə buyurur: "İblis dedi ki: 'Ey Rəbbim, məni qışqırdıb pozğunluğa

saldığın üçün dünyada pisliyi onlara cazibədar göstərərək hamısını

yoldan çıxaracağam. Yalnız onların arasındakı seçmə qılınan

qulların xaric.' Allah dedi ki: İşdə mənə çatdıran doğru yolum

budur. Sənə uyğun gələn pozğunlar xaricində qullarım üzərində sənin heç bir

nüfuzun yoxdur." (Hicr, 42)

Görülür ki, İblis insanları təhdid edir. Lakin əlindəki yeganə

silah qışqırtmadıyar. Uca Allah isə onun yoldan çıxmış bağlıları

xaricindəki insanlar üzərindəki heç bir fəaliyyəti olmayacağını

vurğulayır. Uca Allah, şeytanın qiyamət günü insanlara nə söyləyəcəyini

nəql edərək belə buyurur: "Mənim sizi məcbur edəcək bir

gücüm yox idi. Yalnız sizi yoluma çağırdım, siz də çağırışıma uyğun gəldiniz."

(İbrahim, 22)

Allah, şeytanın çağırışının xüsusiyyətini belə ifadə edir: "Ey Adəmoğulları,

əsla/çəkin şeytan sizi çaşdırıb bir bəlaya salmasın... Sizin

şeytanı və adamlarını görə bilməyəcəyiniz yerlərdən onlar sizi görərlər."

[Ə'RAF, 27] Ayədə açıqlanır ki, şeytanın çağırışı bir insanın

başqa bir insanı qarşılıqlı razısalma yolu ilə bir şeyə çağırması kimi deyil.

Onun çağırışında çağırılan, çağıranın tək yanlı qarovulu altındadır.

Bunun tərsinə döndüyü heç görülməz.

166 ......................................... əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

Bu mövzuya nöqtə qoyan söz, "İnsanların sinələrinə (pis düşüncələr)

pıçıldayan o hiyləgər vəsvəsəçinin şərindən... insanların

Rəbbinə... sığınaram." (Nas, 4) ayələridir. Bu ayələrdə açıqlanır

ki, şeydənin insana istiqamətli çalışması insanın ürəyinə pis duyğular

pıçıldayaraq onu bu yolla pozğunluğa çağırmasıdır.

Bütün bunlardan aydın olur ki, içkinin və onunla birlikdə ayədə

sayılan pisliklərin şeytan işi olmaları demək, bu pisliklərin

şeytana xas işlərə söykən/dözür olmalarıdır. Bu pisliklərə dəvətnamə

çıxaran tək şey, insanı pozğunluğa çağıran şeytanı pıçıltılar və hiyləgər

təlqinlərdir. Bundan ötəri Allah bu pisliklərə pislik və iyrənclik

adını verdi. Uca Allah onsuz da/zatən pozğunluğa pislik adını vermişdir. Bu

ayədə olduğu kimi: "Allah kimi sapdırmaq istəsə, sinəsini sanki

göyə çıxırmış kimi dar və tıkanık edər. Allah, inanmayanların

üstünə işdə belə pislik çökdürər. Bu sənin Rəbbinin dümdüz yoludur."

(Ən'am, 125-126)

Arxasından bir sonrakı ayədə bu pisliklərin şeytan işindən

qaynaqlanan bir iyrənclik olmalarının mənas(n)ı belə izah edilir:

"Şeytan içki və qumarla yalnız aranıza düşmənlik və kin soxmaq,

sizi Allahı xatırlamaqdan və namaz qılmaqdan saxlamaq istər."

Yəni şeytan sizi bu pisliklərə çağırarkən istədiyi tək şey şərdir.

Buna görə bu pisliklər ona xas hərəkətlərin bir parçası olan iyrəncliklər

olmuşlar.

Belə deyilə bilər: Bu deyilənlərin xülasəs(n)i budur: İçkinin və onunla

bir yerdə sayılan pisliklərin iyrənclik olmalarının mənas(n)ı, bunları

etmənin və məsələn içki içmənin şeytanın yalnız ürəklərə pıçıltı

peyvənd etməsinə və insanı sapdırmasına gətirib çıxarmasıdır. Halbuki bir çox rəvayətdən

aydın olduğuna görə şeytan, insan qılığında ortaya çıxaraq

ilk dəfə içki çıxarmış və onu hazırlamağı insana öyrətmişdir.

Buna verəcəyimiz cavab budur: Bəli, bu rəvayətlər hər nə qədər

mütevatir və dolayısilə dəlil qəbul ediləcək xüsusiyyətdə deyildirlər

isə də, əlimizdə bu xüsusiyyətdə dəyişik sahələrlə əlaqədar bir çox rəvayət

vardır. Bu rəvayətlər şeytanın, peyğəmbərlər, vəlilər və digər insanlara

göründüyünə dəlalət edir.

Başqa bəzi rəvayətlərdən də mələklərin konkret qılıqlarda göründüklərini,

digər bəzi rəvayətlərdən isə dünyanın, insan davranışlarının

və ya başqa şeylərin konkret qılıqlara büründüklərini övərəni