I Maidə Surəsi 55-56

208................................................. əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

cını aşan bir əhatə genişliyinə sahib olduğunu ortaya qoyur.

Uca Allahın göz ardı etdiyi, normal səbəblərlə və tanış yollarla

insan məlumatı xaricində buraxdığı mövzuları soruşmaq və qurdalamaq da

bu qadağanın əhatəsinə girər. Çünki bu məsələlərin iç üzünü öyrənmək

insanın məhvinə, bədbəxtliyinə gətirib çıxarar. Bir adamın nə

gün öləcəyini, həlak olma səbəbini, sevdiklərinin və saydıqlarının

nə qədər yaşayacaqlarını, mülkünü və üstünlüyünü nə vaxt

itirəcəyini soruşub qurdalaması kimi. Çox vaxt insanın bu

mövzularda əldə edə biləcəyi məlumatlar onu yox olmağa sürüyər və ya

bədbəxtliklə təhdid edər.

Uca Allahın planlayıb ortaya qoyduğu həyat nizamı kainatda

qüvvədədir. O, bəzi mövzuları açıqlayarkən kimi mövzuları insan

məlumatına bağlamışdır. Allah açıqladığı hər şeyi bir hikmətə söykəyərək

açıqladığı kimi, gizli tutduğu hər şeyi də bir hikmətə söykənən olaraq

gizli tutmuşdur. Buna görə açıqlanan şeylərin gizli qalmasına

və gizli buraxılan şeylərin açıqlanmasına səbəb olmağa cəhd etmək,

kainata yayılan həyat nizamının pozulmasına gətirib çıxarar.

Məsələn insan həyatı güclərdən, orqanlardan və sistemlərdən

ibarət olan/yaranan orqanik bir nizama söykən/dözər. Bunlardan biri azalsa və ya birinə

bir şey əlavə olunsa bu vəziyyət, həyatın bəzi əhəmiyyətli ünsürlərinin

yox olmasına səbəb olar. Arxasından bu yox olma digər güclərə və

orqanlara sirayət edər və bəlkə də ya gerçək mənada və ya kamal

və olması lazım olan mənasında həyatın ortadan qalxmasına gətirib çıxarar.

Sonra bu ayə, soruşulması qadağan edilən şeylərin nələr olduğunu

də muphem buraxmış, bunları açıqlamamışdır. Tək bunların açıqlanmaları

halında insanları üzəcək şeylər olduqlarını söyləməklə

kifayətlənmişdir.

Şübhə edilməyəcək bir nöqtə, "açıqlandığında sizi üzəcək olan"

ifadəsinin soruşula biləcək şeylərin sifəti olduğudur. Bu bir şərt

cümləsidir. Şərt reallaşdığı təqdirdə nəticənin (cəzanın) reallaşacağına

də-lalet edər. Bunun gərəyi, bu şeylərin açıqlanmaları

halında insanların kədərlənmələrinə səbəb olmalarıdır. Buna görə sual

soruşaraq onların açıqlanmasını istəmək, əslində kədərlənməyi, çətin vəziyyətə

düşməyi istəməkdir.

Burada bu problemlə qarşılaşırıq. Heç bir ağılı başında insan

Maidə Surəsi 101-102 ................................................... 209

özünü üzəcək bir şeyi istəməz. Halbuki əgər ayədə "aralarında

açıqlandıqları təqdirdə çətininizə gedəcək mövzuların ol/tapıldığı

məsələləri soruş-mina." və ya "açıqlandıqları təqdirdə çətin gəlməyəcəklərindən

əmin olmadığınız məsələləri soruşmayın" deyilsəydi,

heç bir qorxu ilə qarşılaşmazdıq.

Bu problemə verilən əcaib cavablardan biri budur: "Ərəb dilinin

qaydalarına görə 'en' şərt ədatı meydana gəlmədə qətilik ifadə

etməz və nəticə də reallaşıb reallaşmama baxımından

şərtə bağlıdır. Buna görə 'izə ubdiyet lekum

tesu'kum=açıklandığında sizi üzər' ifadəsi yerinə, 'en tubde lekum

tesu'kum=eğer açıqlansa sizi üzər' ifadəsinin istifadə edilməsi, açıqlanma

və açıqlanacaq şeyin kədərli olması ehtimalının onu soruşmaqdan

imtina etmənin lazımlı olması üçün kafi olduğuna dəlalət edər.

Amma əgər 'izə' şərt ədatı istifadə edilmiş olsaydı, ayə bu anlama

gəlməzdi." (Lazımlı götürmə burada sona çatdı.)

Bu cavab səhvdir. Ərəbcənin hansı qaydas(n)ı, şərtin reallaşma

qətiliyi ifadə etməməsini və şərtin varlığına bağlı olan nəticənin

də beləcə reallaşma qətiliyi ifadə etməyəcəyini ortaya qoyur.

Bizim "En cidəni ekramtuke=eğer mənə gəlirsənsə sənə ikramda

ol/tapılaram" şəklindəki sözümüzün, gəlmənin reallaşması halında

ikramın qətiliklə reallaşacağından başqa bir mənas(n)ı var

mı?

Bu cavabı verən təfsirçinin, buna görə "açıqlandığında sizi üzəcək"

ifadəsi, açıqlanma ehtimalının və açıqlanacaq şeyin kədərli

meydana gəlinin onu soruşmaqdan imtina etmənin lazımlı olması üçün kafi

olduğuna dəlalət etdiyi şəklindəki fikiri, ayədəki şərtin açıqlanmaları

halında kədərli olması mümkün olan şeyləri soruşmağı qadağan etməyi

ifadə etsəydi, doğru olardı. Halbuki bildiyiniz kimi şərt bunu

ifadə etmir. Qadağanın ifadə etdiyi məna, açıqlanmaları halında

kədərli olacaqları qəti olan şeyləri qadağan etməkdir. Buna görə problem

həllsiz olaraq olduğu kimi qalmış olur.

Zəiflikdə bu cavabın bir bənzəri, bir təfsirçinin bəzi rəvayətlərdə

də iştirak etdiyi kimi bu fikiridir: "açıqlandığında sizi üzəcək olan...

şeylər"dən məqsəd, bəzilərinin arzu etdikləri qeybə bağlı

məlumatlardır. Əcəllər, işlərin aqibətləri, xeyr və şərin cərəyanı və insanı

mütləq üzəcək bir istiqaməti təbii olaraq ehtiva edən digər gizli şeylərin

açıqlanması kimi. Məsələn insanın nə qədər ömürünün qaldığını,

210 ...................................... əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

ölümünə nəyin səbəb olacağını, aqibətinin yaxşı olub olmayacağını

və gerçək atasının kim olduğunu soruşması kimi. Bu cür sualları

soruşmaq cahiliyyə dövründə Ərəblər arasında məşhur idi.

Buna görə "açıqlandığında sizi üzəcək olan... şeyləri soruşmayın."

ayəs(n)i ilə əksəriyyətlə açıqlanmaları insanı üzəcək və kədərləndirəcək

xəbərləri ehtiva edən bu cür məsələləri soruşmağı qadağan etmək

nəzərdə tutulmuşdur. Məsələn bu suallar sonunda adamın yaxında öləcəyi,

dəhşətli bir aqibətə uğrayacağı və ya gerçək atasının bilinən

atasından başqası olduğu ortaya çıxa bilər.

Bunlar əksəriyyətlə insanın kədərlənməsinə, kədərlənməsinə yol

açacaq məsələlərdir. Bunlar Peyğəmbərdən (s. a. a) soruşulduqları

təqdirdə sual sahibinin xoşuna gəlməyəcək bir cavab almayacağından

və bu adamın cavablar qarşısında nəfsinin ərköyünlüyünə və

əsəbiliyə qapılaraq Peyğəmbərimizin (s. a. a) cavabını yalan sayaraq

bir sonrakı "Sizdən əvvəlki bir cəmiyyət də onları soruşmuşdu;

sonra onları inkar etmişlər idi." ayəsində işarə edildiyi üzrə kafir

olmayacağından əmin oluna bilməz.

Bu şərh ilk baxışda doğru görünsə də, "Quran endirildiyi

zaman soruşsanız, sizə açıqlanacaq" ifadəsi ilə uyğunlaşmaz. Bunu

belə açıqlaya bilərik: Bu ifadənin mənas(n)ı ya Quran enərkən bu məsələləri

soruşmanın caiz olduğunu ifadə etməkdir və ya Quran enərkən

də bunları soruşmağı şiddətlə qadağan etməkdir. Şiddətlə qadağan etmə

məqsədi daşıya biləcəyi nəticəsinə belə vara bilərik: Bu sualların həmsöhbəti

olan Peyğəmbər (s. a. a), Quranın enişi xaricindəki zamanlarda

sual soruşanın mənfəətini düşünərək bu cür sualları cavablandırmama

imkanına və asanlığına malikdir. Lakin sual mövzusu şeylər

əslində açıqdır və qətiliklə üzərlərini örtən bir pərdə yoxdur. Bu

yüzdən onları Quran enərkən qətiliklə soruşmayın.

İfadənin mənas(n)ı bu iki şərhdən hansı olursa olsun, az əvvəlki

tezis ilə bu ayə arasında uyğunlaşmazlıq vardır. Bu şərh ilk mənala

uyğunlaşmaz. Çünki bu mövzular təbii olaraq təhlükəli olduqları

üçün Quran enərkən bunları sərbəst buraxmanın mənas(n)ı yoxdur.

Çünki qorxu eyni qorxudur.

Şərh ayənin ikinci mənas(n)ı ilə də uyğunlaşmaz. Çünki Quranın eniş

zamanı hərçənd məlumatlandırma və açıqlanması lazım olan məsələləri

şərh zamanıdır, amma Quranın bu funksiyas(n)ı təməl məlumatlarla,

Maidə Surəsi 101-102 ................................................ 211

şəriətin hökmləri ilə və bunlarla eyni kateqoriyaya girəcək məsələlərlə

əlaqədardır. Əhmədin nə vaxt öləcəyinə, Məmmədin necə öləcəyinə

və filanın gerçək atasının kim olduğuna və buna

bənzər detallara gəlincə, bunlar Quranın məlumat vermə funksiyas(n)ı

ilə əlaqədar şeylər deyil. Belə olunca belə belə şeyləri soruşmağı

qadağan edən ifadənin arxasından "Quran endirildiyi zaman soruşsanız,

sizə açıqlanacaq." ifadəsinə yer vermənin mənas(n)ı və səbəbi

olmaz. Bu açıqdır.

Bu problemlə əlaqədar ən gözəl cavab, digər alimlərin verdiyi cavabdır.

O da budur: Gərək "Sizdən əvvəlki bir cəmiyyət də onları

soruşmuşdu" ifadəsi, gərək "Quran endirildiyi zaman soruşsanız, sizə

açıqlanacaq." ifadəsi, bu məsələlərin şəri hökmlərlə əlaqədar olduqlarına

dəlalət edər. Şəri hökmlərin kimi dəfə uzun uzandıya araşdırılan

və israrla araşdırılan əlaqələri ilə əlaqədar detallar kimi. Bu

israrlı araşdırmaların nəticəs(n)i sual soruşmada detallara enildikcə və

araşdırmada israr edildikcə hökmlərin ağırlaşdırılması və çətinləşdirilməsinin

gündəmə gəlməsi olar. İsrailoğullarının inək hekayəsində

olduğu kimi. Bilindiyi kimi İsra-iloğulları boğazlamaqla əmr edildikləri

inəyin xüsusiyyətləri ilə əlaqədar suallarında israr etdikcə, uca Allah

onların vəzifələrini ağırlaşdıracaq yeni şərtlər ortaya qoymuşdur.

Sonra ayədəki "Afallahı anha=Allah onlardan imtina etmişdir."

ifadəsi, "açıqlandığında sizi üzəcək olan... şeyləri soruşmayın." ifadəsinin

səbəbi, səbəbidir. Bəzilərinin dediyi kimi "əşya" sözünün

sifəti olub ifadədə önə al/götürmə və arxaya buraxma (təqdim, təxir)

kimi bir vəziyyət söz mövzusu deyil. Bunu göz önünə al/götürdüyümüzdə

ayənin təqdiri bucaqlımı belə olar: "La tes'elu an əşyaya afallahı

ənhə en tubde lekum tesu'kum" yəni, Allahın söz mövzusu etmədən

keçdiyi və açıqlanmaları halında kədərlənəcəyiniz məsələləri soruşmayın.

Ayənin bu ifadə tərzi -yəni "əfvə" hərəkətinin "an" ədatı ilə mutaaddi

(ge-çişli) edilməsi- ayədəki sual mövzusu olacaq olan məsələlərdən

şəri hökmlərlə əlaqədar mövzuların nəzərdə tutulduğunun ən gözəl şahididir.

Çünki əgər bu mövzular şəriət hökmləri xaricində qalan yaratma

mövzular olsaydı, "afahallahu" ibaresinin istifadə edilməsi lazımlı kimi

olardı.

Hər nədirsə. Bu sual qadağanının Allahın o mövzulara toxunmamış

olmasıyla səbəbləndirilməsi, bunu ifadə edər: Sual mövzusu şeylər,

şəri hökmlərlə əlaqədar detallar və bu hökmlərlə əlaqəli ka

212............................................. əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

yıtlar və şərtlərdir. Bunlara toxunulmamış olması da onların unudulduqlarından

və ya laqeydlik edildiklərindən qaynaqlanmır. Doğrudan

doğruya Allahın bir yüngülləşdirməsi, qullarına istiqamətli bir asanlaşdırmadıyar.

Ayənin sonundakı "Allah bağışlayandır, halım."

cümləsi də bunu sübut edir. İnsanların şəriət hökmlərinin detalları

ilə əlaqədar sualları onlardan gələn bir sıxışdırma, bir çətinləşdirmə

cəhdidir. Bu cəhd onları üzən və kədərləndirən nəticələndirər gətirər.

Bu cəhd Allahın əfvini, asanlaşdırmasını və toxunmamasını rədd etmə

mənasını daşıyır. Halbuki bu toxunmadan keçmənin tək məqsədi

asanlaşdırma, yüngülləşdirmə, bağışlayıcılıq və yumşaq tutumluluq sifətlərini

perçinlemektir.

Buna görə bu ayənin mənas(n)ı belə olar: Ey möminlər, şəriətdə

gündəmə gətirilməmiş mövzuları Peyğəmbərə (s. a. a) soruşmayın.

Çünki Allah onlara toxunmamışdır; yüngülləşdirmə və asanlaşdırma

adına açıqlamamışdır. Bu məsələlər əgər Quran enərkən soruşsanız

sizə izah ediləcək və açıqlanmaları halında çətininizə gedəcək

məsələlərdir.

Etdiyimiz şərhlərdən bu nəticələndirər ortaya çıxır:

1- "Quran endirildiyi zaman soruşsanız sizə açıqlanacaq" ifadəsi,

daha əvvəl ifadə edildiyi kimi sual soruşma qadağanını gücləndirən bir

ifadədir. Yoxsa bəzilərinin söylədikləri kimi Quranın enişi əsnasında

sual soruşmağı sərbəst buraxan bir ifadə deyil.

2- "Allah onlardan imtina etmişdir." ifadəsi sual soruşma qadağanının

səbəbini bildirən müstəqil bir cümlədir. Ayə içindəki funksiyas(n)ı

sifət mənas(n)ı daşımaqdır. Lakin söz silsilə/serialmı etibarı ilə sifət deyil.

3- Ayə qadağan məzmunlu olmasına və bu məzmunun bağışlayıcılıq və

yumşaq tutumluluq sifətləri ilə uyğunlaşmamasına baxmayaraq, "Allah,

bağışlayandır, halım." cümləsi ilə bitməsinin səbəbi açıqlıq qazanmış

oldu. Bu səbəbdən uca Allahın bu iki adı ayənin mövzusu

olan qadağan et deyil, "Allah onlardan imtina etmişdir." cümləsində toxunulan

xoş görü ilə əlaqəlidir.

"Sizdən əvvəlki bir cəmiyyət də onları soruşmuşdu, sonra onları inkar

etmişlər idi." Ərəbcədə "seelehu və seele ənhi" [yəni ken idiliyindən

keçişli qılınma şəkliylə ədat vasitəsilə keçişli qılınma şəkli] bir

mənanı verər. Həm özbaşına keçişli qılınaraq, "o mövzunu soruşdu"

deyilir, həm də ədat vasitəsilə keçişli qılınaraq, "o mövzudan

Maidə Surəsi 101-102 ........................................................... 213

soruşdu" deyilir.

Ayədə istifadə edilən "sümme" ədatı, zaman baxımından deyil də

söz sırası baxımından sonralığı ifadə edər. Ayədə keçən "biha" sözü,

ayənin hökm qanuniləşdirilərkən toxunulmamış sərhədlərinə aid

sualları soruşmağı qadağan etmə məqsədi daşıyır olmasından aydın olduğuna

görə, "kafirinə" sözüylə elin idilidir. Bu səbəbdən bu ayədəki kafirlik,

şəri hökmlərə istiqamətli bir kafirlikdir. Çünki bu hökmlər

nəfslərin çətinlik çək/məcbur edilməsini və ürəklərin onları qəbul etməkdə sıxışmasını

tələb edir. "Ba" hərfi cerrinin burada səbəbiyyət mənasını verməsi

də uzaq bir ehtimal deyil. [Yəni bu mövzular üzündən kafir

oldular.]

Ayədə haqqında danışılan qövm muphem buraxıldı, tanıdılmadı. Lakin

Qur-anda bu ayənin uyğunlaşdırıla biləcəyi bir çox hekayə izah edilmişdir.

Maidə su-resindeki Xristianlara bağlı hekayələr ilə Musanın

qövmünün və digər bəzi qövmlərin hekayələri kimi.