I Maidə Surəsi 55-56

Maidə Surəsi 90-93 ...................................................... 183

yaxşı araşdırsaq, xüsusilə "Artıq bunlardan imtina edəcəksinizmi?" ifadəsi

ilə "İnanıb yaxşı əməllər işləyənlərə... yedikləri və içdikləri

şeylər üzündən bir günah yoxdur." ifadəsi üzərində yaxşı düşünsək

anlarıq ki, Bəqərə surəsi ayəs(n)i ilə Maidə surəsi ayələri arasında

içki içən Müsəlmanların bu davranışı köhnə pis vərdişin bir

davamı olaraq ortaya çıxmışdı. Eynilə ramazan gecələrində qadınlara

yaxınlaşmalarındakı əmrlərə uyğun gəlməmə halı kimi ki, bunun üzərinə,

"Oruc gecəsində qadınlarınıza yaxınlaşmaq sizə halal qılındı.

Onlar sizin örtülərin, siz də onlara örtüsünüz. Allah sizin nəfslərinizə

xəyanət etməkdə olduğunuzu bildi. Bunun üçün rəhmətiylə sizə

dönüb tövbənizi qəbul etdi və sizi bağışladı." (Bəqərə, 187) ayəs(n)i

endi.

Aydın oldu ki, bu rəvayətlər haqqında iki baxımdan deyiləcək

söz vardır:

Birincisi: Bu rəvayətlərdəki içki qadağanının tarixi ilə əlaqədar fərqlilik

məsələsidir. Məsələn yuxarıda yer verdiyimiz rəvayətlərin birincisində,

içkinin Uhud Döyüşü əvvəlində qadağan edildiyi bildirilmişdi. Bəzi

rəvayətlərə görə bu qadağan Əhzab Döyüşündən əvvəl reallaşmışdır.

1 Lakin bu fərqliliyi açıqlamaq bir dərəcəyə qədər asandır.

Çünki bu rəvayətdə nəzərdə tutulan içki qadağanının Maidə surəsindəki

ayələrin qoyduğu qadağan olduğu qəbul edilə bilər. Hərçənd bəzi rəvayətlərin

ifadələri bu şərhə tam mənas(n)ı ilə uyğun gəlməz.

İkincisi: Bu rəvayətlərin Maidə ayələrinin enişinə qədər içkinin

qadağan edilmədiyinə və ya o günə qədər xalqın yanında və xüsusilə

səhabələrin yanında içkinin haram meydana gəlinin dəqiqlik qazanmadığına

dəlalət etmələridir. Halbuki hər cür günahın haram olduğunu açıqlayan

A-rəf surəsindəki ayə ilə içki içməyi dəqiq bir dillə günah

deyə adlandıran Bəqərə surəsindəki ayə, məsələni çox açıq bir

şəkildə işıqlandırırdı. Bu vəziyyət şərh qəbul etməz bir xüsusdur.

Bir də bunu düşünək: Hər cür günahın haram olduğu, Məkkə

dövründə enən və müəyyən haramları ehtiva edən "Də ki, Allah

yalnız açıq-gizli bütün iyrənclikləri, günahı, haqsız hücumu, Allah

tərəfindən haqqlarında heç bir dəlil endirilməmiş şeyləri, ONA

1- Bu yoldakı rəvayət, Taberi təfsirində və Sunu idinin et-Dürr'ül-Mensur təfsirində

Taberidən və İbni Münzirdən nəql edilərək və Katadeyə söykən/dözülərək yer/yeyər

verilmişdir.

184 .......................................... əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

ortaq qaçmanızı və Allah haqqında bilmədiklərinizi söyləmənizi

haram etdi." (Ə'RAF, 33) ayəs(n)i bir tərəfdə dayanacaq. Sonra bu ayə üzərindən

uzun bir müddət keçəcək də möminlər bu ayənin açıqlanmasını

Peyğəmbərlərindən istəməyəcək. Hətta ən böyük arzuları, tapdıqlarını

sandıqları hər fürsəti qiymətləndirərək Qurana etiraz etmək,

onu gözdən düşərmək olan müşriklər bu ayənin açıqlanmasında

israr etməyəcəklər. Bu, həqiqətən uzaq bir ehtimaldır. Tərsinə,

tarixin bizə verdiyi məlumata görə Peyğəmbərimizin (s. a. a) içkini

qadağan etməsi, bütpərəstliyi və zinanı qadağan etməsində olduğu kimi

müşriklər tərəfindən bilinirdi. İbni Hişamın es-Siretin-

Nəbəviyyə adlı əsərində Hallad b. Qurara və başqalarının Bəkir b.

Vail qəbiləsinin irəli gələn alimlərindən nəql etdiyinə görə,

"Kaysoğulları qəbiləsinin şairi AŞa, Müsəlman olmaq arzusu ilə

Peyğəmbərimizlə (s. a. a) görüşmək üzrə yola çıxmışdı. Bu vaxt

Peyğəmbərimizi (s. a. a) tərifləyən bir beyti belə olan bir şeir söyləmişdi:

"Göz ağrısı çəkdiyin gecələrdə gözlərini heç bağlamadınmı? /

İlan soxmuş biri kimi heç yatmadanmı gecəni keçirdin?"

"Şair AŞa, Məkkəyə və ya Məkkə yaxınlarına varın tərəfindən Qureyşli

bir müşriklə qarşılaşdı. Qureyşli ona hara getdiyini soruşdu. Şair də

Peyğəmbəri (s. a. a) görüb Müsəlman olmaq arzusu ilə Məkkəyə

gəldiyini söylədi. Qureyşli ona, 'Ey Əbu Basar, Məhəmməd zinanı

qadağan edir' dedi. AŞa 'Vallah mənim zina etmək kimi bir məqsədim

yox' dedi. Qureyşli müşrik, 'Ey Əbu Basar, Məhəmməd içkini də

qadağan edir' dedi. Bunun üzərinə AŞa, 'İçkiyə gəlincə ona qarşı içimdə

hələ arzu var. Elə isə indi geri dönüm və bu il içki ilə

əlaqədar arzumu təmin edim də sonra Məhəmmədə gəlib Müsəlman

olaram' dedi və geri döndü. Lakin o il içində öldüyü üçün

Peyğəmbər (s. a. a) ilə görüşməyə gələ bilmədi."

Buna görə, bu rəvayətlərdə söz mövzusu edilən görüşlərin səhabənin

ayələr haqqında içtihatlarına söykən/dözdüklərini və bunu edərkən

Ə'RAF surəsindəki ayənin mənasını göz ardı etdiklərini düşünməmiz

lazımdır. Təfsir alimləri bu rəvayətlərin mənalarını bir-birinə

Maidə Surəsi 90-93 ........................................................... 185

yaxınlaşdırmaq üçün çaşdırıcı şərhlərə girişmişlərdir. 1

Bu, bu, bir tərəfə buraxılacaq olsa görülər ki, Quran içki qadağanının

hicrətdən əvvəl reallaşdığını açıqca ifadə etmişdir. Maidə surəsində-

ki içki qadağanına bağlı ayələr yalnız insanların bu qadağana

uyğun gəlmə və onu tətbiqdə göstərdikləri səhlənkarlıq qarşısında bir

gücləndirmə məqsədi ilə enmişdir.

Tefsir'ul-Ayyaşi'de Hişamdan, o da güvəndiyi bir raviden, o da

ravilerin adını vermədən İmam Cəfər Sadiqdən (ə.s) belə nəql edilər:

"Ona 'Sizdən ayədəki içki, qumar və obelisklər ilə bəzi

şəxslər nəzərdə tutulduğu deyilir, doğrumu?' deyə soruşuldu. İmam bu

suala bu cavabı verdi: Allah, qullarına anlamadıqları şeylərlə xitab

etməz." [c. 1, s. 341, h: 188]

Yenə eyni əsərdə Abdullah b. Sinan kanalıyla İmam Cəfər Sadiq-

dan (ə.s) belə rəvayət edilər: "Bir gün Kudame b. Məzun, Ömər-

'en yanına gətirildi. İçki içmişdi və bu mövzu şahidlərlə sübut edilmişdi.

Ömər ona nə cəza verilməsi lazım olduğunu Hz. Əliyə (ə.s) soruşdu. Hz.

Əli də ona səksən qırmanc vurulması lazım olduğunu söylədi. Kudame,

'Ey Emirelimiminin, mənə hədd cəzası tətbiq olunmaması lazımdır.

Çünki mən, 'İnanıb yaxşı əməllər işləyənlərə... yedikləri və içdikləri

üzündən bir günah yoxdur.' ayəsinin əhatəsinə girirəm.' dedi

və bu ayəs(n)i sonuna qədər oxudu. Amma Hz. Əli (ə.s) ona bu cavabı

verdi: Xeyr, yalan danışırsan. Sən bu ayənin əhatəsinə

girmirsən. Bu ayənin nəzərdə tutduğu kəslərin yedikləri və içdikləri

özlərinə halal idi. [Çünki qadağan edilmədən əvvəl idi.] Onlar özlərinə

halal olan yeməkləri və içkiləri yeyib içirdilər." [c. 1,

s. 341, h: 189]

Mən deyərəm ki: Ayyaşi bu mənada bir rəvayəti Əbu Rəbi kanalıyla

İmam Sadiqdən (ə.s) nəql etmişdir. 2 Yenə belə bir rəvayəti Şeyx

Tusi, Tehzib'ül-Ahkam adlı əsərində İbni Sinan vasitəçiliyi ilə İmam

Cəfər Sadiqdən (ə.s) nəql etmişdir. 3 Yenə bu mənada rəvayətlər Eh-

1- Hətta bir təfsirçi, səhabələrin "Də ki: Onlarda böyük günah vardır..." şəklindəki

Bəqərə surəsində iştirak edən ayəs(n)i, buradakı günahdan, qatqısız günahın

nəzərdə tutulduğu şəklində şərh etdiklərini irəli sürmüşdür. Halbuki daha əvvəl içki içmənin

günah olduğunu Ə'RAF surəsindəki əlaqədar ayə açıq bir dillə bildirmişdir.

2- [Tefsir'ul-Ayyaşi, c. 1, s. 341, h: 190]

3- [Tehzib'ül-Ahkam, c. 1, s. 93, h: 17]

186 ....................................... əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

lisünnet kanalından da nəql edilmişdir.

Hz. Əlinin (ə.s) "Bu ayənin nəzərdə tutduğu kəslərin yedikləri və içdikləri

özlərinə halal idi..." sözü bizim yuxarıda ayənin mənas(n)ı

haqqında etdiyimiz şərh ilə uyğunlaşma halındadır. O şərhimizə

müraciət edilə bilər.

Taberi təfsirində Şa'bi'den belə nəql edilmişdir: "İçki haqqında

dörd ayə endi. İlki, 'Sənə içki və qumarı soruşarlar.' [Bəqərə, 219] ayəsidir.

Bu ayə enincə Müsəlmanlar içkini buraxdılar. Sonra 'Xurma

ağaclarının meyvələri ilə üzümlərdən içki ilə faydalı qida əldə

edərsiniz.' [Nəhl, 67] ayəs(n)i endi. Bu ayə üzərinə Müsəlmanlar təkrar

içki içməyə başladılar. Daha sonra Maidə surəsindəki bu iki ayə

yəni, 'İçki, qumar, bütlər (və ya abidə daşları) və şans oxları şeytan

işi pisliklərdir... Artıq bunlardan imtina edəcəksinizmi?' ayələri endi."

Mən deyərəm ki: Bu şərhdən, Nəhl surəsindəki ayənin Bəqərə

surəsindəki ayəs(n)i, arxasından da Maidə surəsindəki iki ayənin Nəhl

surəsindəki ayəs(n)i neshettiği aydın olur. Bu şərhin əsassız olduğuna

qərar vermək üçün daha çox şərh etmənin lazım olmadığı

qənaətindəyik.

əl-Kafi və et/ət-Tehzib adlı əsərlərdə müəlliflər öz isnad zəncirləriylə

İmam Misdən (ə.s) belə rəvayət edərlər: "Allah heç bir peyğəmbər

göndərmiş deyil ki, o peyğəmbərin dinini kamala çatdırdığında

içki qadağanını ehtiva edəcəyi onun məlumatı daxilində olmasın.

İçki hamı/həmişə haram olmuşdur. Tək hər peyğəmbər dövründə bu

qadağan mərhələ mərhələ reallaşdı. Əgər belə olmayıb bu qadağan insanlara

birdən yüklənsəydi, insanlar dinlə aralarındakı bağı kəsərdilər."

Ardından İmam (ə.s) bunları əlavə etdi: "Heç kim Allahdan daha

yu-muşak tutumlu deyil. Yumşaq tutumunun bir nəticəs(n)i olaraq

o insanları bu qadağana mərhələ mərhələ alışdırır. Əgər onlara bu

qadağanı

94- Ey inananlar! Allah, sizi əllərinizin və mizraqlarınızın çata biləcəyi

bir ovla mütləq sınayar ki, qeyb barəsində özündən

kimin qorxduğunu bilsin [özündən qorxanları ortaya çıxarsın].

Kim bundan sonra həddi aşsa, onun üçün acı/ağrılı bir əzab vardır.

95- Ey inananlar! Ehramlı ikən ov öldürməyin. Sizdən kim onu

bilərək öldürsə, etdiyi işin günahını dadması üçün üzərinə içinizdən

iki ədalətli adamın qərar verəcəyi dəvə, mal və davar cinsindən,

öldürdüyü heyvana bərabər, Kəbəyə çatacaq bir qurban olmaq üzrə

cəza və ya yoxsullara yedirmə şəklində bir kəffarə ya da buna

bərabər oruc vardır. Allah keçmişdəkini bağışlamışdır. Lakin kim təkrarlasa,

Allah ondan qisas alar. Allah şübhəsiz güclü və qisas alıcıdır.

Maidə Surəsi 94-99 .............................................................................................. 189

96- Həm özünüzə, həm də (ehramlı olmayan) yola salara bir

dolanışıqlıq olmaq üzrə dəniz ovu və yeməyi sizə halal qılındı. Ehramlı

olduğunuz müddətcə sizə quru ovu haram qılındı. Hüzur/dincliyinə toplanacağınız

Allahdan qorxun.

97- Allah Kəbəni, o hörmətli evi insanlar üçün bir dayaq

etdi; haram ayı, (işarəsiz) qurbanı və boyunbağı(lı qurban)ları da.

Bu, Allahın göylərdə və yerdə nə varsa bildiyini və Allahın hər şeyi

bilən olduğunu anlamanız üçündür.

98- Bilin ki, Allah şübhəsiz əzabı ağır olandır və Allah heç şübhəsiz

bağışlayıcı və mərhəmətlidir.

99- Elçiyə düşən, eşitdirməkdən başqa bir şey deyil. Allah

gizlədiyinizi və aşkar etdiyinizi bilər.

AYƏLƏRİN ŞƏRHİ

Bu ayələrdə ehramlı ikən quru və dəniz heyvanlarını ovlamaqla

əlaqədar hökmlər açıqlanır.

"Ey inananlar! Allah, sizi əllərinizin və mizraqlarınızın çata biləcəyi

bir ovla mütləq sınayar" Ayədə keçən "yebluvenne" hərəkətinin kökü olan

"bəla", imtahan və sınaq deməkdir. Bu hərəkətin başında gələn və adına

lamı kassam deyilən lam hərfi və hərəkətin sonunda gələn şeddeli

nun hərfi, hər ikisi təkid məqsədlidir.

Ayədəki "bi-şeyin min'es-sayd=bir ovla, ovdan bir şey vasitəçiliyi

ilə" ifadəsi, kiçik hesab etmə məqsədini daşıyar. Bununla həmsöhbətlərə edilən

təlqin, bir sonrakı ayədə qarşılaşacaqları qadağana uyğun gəlmələrinə

köməkçi olsun diyedir.

"Əllərinizin və mizraqlarınızın çata biləcəyi bir ovla" ifadəsi,

ovlanma asanlığı və çətinliyi baxımından ov heyvanlarına dönük

bir ümumiləşdirmədir. Məsələn, quş balaları, kiçik vəhşi heyvanlar və

quş yumurtaları asanca ovlana bilər. Böyük vəhşi heyvanlar isə

normal olaraq ancaq silahla ovlana bilər.

Ayədən, onun bir sonrakı ayədə ifadə edilən şiddətli hökmə

keçiş kimi bir xüsusiyyət daşıdığı aydın olur. Bundan ötəri bu girişin

arxasından, "ki, qeyb barəsində özündən kimin qorxduğunu

bilsin." ifadəsinə yer verildi. Çünki bu ifadədə ortada qadağan etmə,

məhrum etmə xüsusiyyətli bir əmr olduğuna dair işarə vardır. Yenə bu girişi,

"Artıq kim bundan sonra həddi aşsa, onun üçün acı/ağrılı bir əzab

190 .......................................... əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

vardır." ifadəsi izlədi.

"qeyb barəsində özündən kimin qorxduğunu bilsin." Bu ifadə

kinayəli bir ifadə olub izah edilmək istənən bu ola bilər: Allah sizi bunu

bunu bilmək üçün sınayır. Yəni elə bir mühit meydana gətirəcək

ki, bu mühit vasitəçiliyi ilə görmədən özündən qorxanları,

ondan qorxmayanlardan ayırt edəcək. Çünki Allah üçün bilməmək

söz mövzusu ola bilməz ki, bu məlumatsızlığı elm ilə xərcsən. Al/götürü İmran surəsindəki

"Cənnətə girəcəyinizimi sandınız?" (Al/götürü İmran, 142) ayəsinin

təfsiri əsnasında imtahanın nə mənanı verdiyini hərtərəfli

araşdırmışdıq. Ayrıca buradakı elmin başqa bir mənasına da daha

əvvəl toxunmuşduq.

"Qeyb barəsində özündən kimin qorxduğu" ifadəsinə gəlincə;

buradakı qeybdən qorxmaq, insanın Rəbbindən qorxaraq

özünü köz-kuttuğu axirət əzabından və acı/ağrılı cəzasından çəkinməsidir.

Bunlar bütünü ilə insanın məlumatı və qəbulu xaricində qalan şeylərdir.

Zahiri duyğu orqanları ilə onları müşahidə edə bilməz. Bu ayələrdə

buyurulduğu kimi:

"Sən ancaq Qurana uyğun gələn və qeyblə əlaqədar Rəhmandan qorxan

kimsəni xəbərdar edə bilərsən." (Yasin, 11) "Cənnət, təqva sahiblərinə

uzaq ol-mayacak bir şəkildə yaxınlaşdırılar. İşdə sizə vəd edilən budur.

Davamlı Allaha yönələn və ONun buyruqlarını qoruyanlar üçün

hazırlandı. Qeyb barəsində Rəhmandan qorxan və haqqa yönəlmiş

bir ürəklə gələn hər kəsin mükafatı budur." (Qaf, 33) "Onlar

görmədən Rəblərindən qorxarlar və qiyamət gününün dəhşətindən

üryərlər." (Ənbiya, 49)"kım bundan sonra həddi aşsa" yəni kim bu imtahandan sonra

Allahın çəkdiyi sərhədləri aşsa, "Onun üçün acı/ağrılı bir əzab vardır."