I Maidə Surəsi 55-56

Mən deyərəm ki: et-Dürr'ül-Mensur təfsirinin müəllifi bu rəvayəti

İbni Əbu Şeybedən, o da Abdullah b. Zevkandan, o da Peyğəmbərdən

nəql etmişdir. Ayrıca müəllif İbni Əbu Şeybedən, o da Əbu

Zenaddan, o da Aişədən, o da Peyğəmbərdən (s. a. a) nəql etmişdir.

Yenə et-Dürr'ül-Mensur təfsirində Əbu Mihzem kanalıyla Ebu'şŞeyh

və İbni Mürdeveyh Peyğəmbərdən (s. a. a) belə tahriç etmişlər:

"Dəvə quşu yumurtası qırmanın kəffarəs(n)i, onun dəyəridir."

Yenə et-Dürr'ül-Mensur təfsirində İbni Əbu Xatəm, Əbu Cəfər

Məhəmməd b. Əlidən [İmam Mis] (ə.s) belə rəvayət edər: "Adamın

biri Hz. Əliyə (ə.s) qurbanlıq heyvanların nələr olduğunu

soruşdu. Hz. Əli, 'Səkkiz cüt heyvan' dedi. Adam sanki şübhə etdi. Bunun

üzərinə Hz. Əli (ə.s) ona, 'Quran oxuyursanmu?' deyə soruşdu.

Adam, 'Bəli.' deyər kimi oldu. Hz. Əli (ə.s), 'Ey inananlar! Etdiyiniz

202 ........................................... əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

əqdləri yerinə yetirin... dörd ayaqlı heyvanlar sizə halal qılındı.'

[Maidə, 1] ayəsini eşitdinmi?' Adam, 'Bəli.' dedi. Hz. Əli (ə.s), 'Məqsəd,

Allahın insanlara ruzi olaraq təqdim etdiyi heyvanları kəsərkən

onun adını xatırlamaqdır.' [Həcc, 34] və 'Kimi yük daşıyan və kiminin yunundan

döşək edilən heyvanları yaradan Odur. Allahın sizə ruzi

olaraq təqdim etdiyi heyvanların ətini yeyin.' (Ən'am, 143) ayələrini eşitdin

mi?' deyə soruşdu. Adam, 'Bəli.' dedi."

"Hz. Əli '(Kişili dişili olmaq üzrə) səkkiz baş olan bu heyvanların

ikisi qoyun, ikisi keçidir. Geridə qalanların ikisi dəvə, ikisi

maldır.' [Ən'am, 144] ayələrini eşitdinmi?' deyə soruşdu. Adam 'bəli'

dedi. Hz. Əli 'Ey inananlar! Ehramlı ikən ov öldürməyin... Kəbəyə

çatacaq bir qurban olmaq üzrə cəzası vardır.' [Maidə, 95] ayələrini

eşitdinmi?' deyə soruşdu. Adam 'bəli' dedi."

"Bunun üzərinə Hz. Əli, 'Əgər bir maral öldürsəm kəffarə olaraq

nə verməm lazımdır?' deyə soruşdu. Adam, 'Bir qoyun.' dedi. 'Kəbəyə

çatdırmaq üzrə bir qurbanlıqdırmı?' deyə soruşdu. Adam, 'Bəli.'

dedi. Hz. Əli, 'Eşitdiyin kimi Allah qurbanlığın Kəbəyə çatdırılacağını

ifadə etmişdir.' dedi."

Yenə et-Dürr'ül-Mensur təfsirində İbni Əbu Xatəm, Atas(n)ı Xorasanıdan

Ömər, Osman, Hz. Əli, İbni Abbas, Zeyd b. Sabit və Müaviyənin

ehramlı ikən ov heyvanı öldürənin ödəyəcəyi kəffarələ əlaqədar

olaraq, öldürülən heyvana dəyər biçilməsinə və o dəyər qədər

yox-sullara yemək verilməsinə hökm etdilər, şəklində rəvayət edər.

Yenə eyni əsərdə İbni Cəririn, Əbu Hüreyrə yoluyla "Həm özünüzə,

həm də yola salara bir dolanışıqlıq olmaq üzrə dəniz ovu və

yeməyi sizə halal qılındı." ayəs(n)i ilə əlaqədar olaraq Peyğəmbərdən

(s. a. a), "Dənizin ölü olaraq sahilə atdığı heyvanlar dənizin yeməkləridir."

şəklində rəvayət etdiyi ifadə edilər.

Mən deyərəm ki: Bu mənada rəvayətlər səhabələrin bəzisindən də

nəql edilmişdir. Lakin yuxarıda toxunulduğu kimi Ehlibeyt İmamlarından

bu rəvayətin tərsi nəql edilmişdir.

Tefsir'ul-Ayyaşi'de Eban b. Tağlibdən belə rəvayət edilər: "İmam

Cəfər Sadiğə (ə.s) 'Allah, Kəbəni, o hörmətli evi insanlar

üçün bir dayaq etdi.' ayəsinin mənasını soruşdum. Mənə, 'Allah, oranı

insanların dinləri və dolanışıqları üçün dayaq etdi.' cavabını

verdi."

Maidə Surəsi 94-99 ............................................................... 203

Mən deyərəm ki: Bu rəvayətin nə demək istədiyinə ayənin mənasını

açıqlayarkən yer vermişdik.

204 ................................................... əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

204 ............................................... əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

100- De ki: Murdarın çoxluğu səni çaşdırsa belə, bulaşdır təmiz bir deyil.

O halda ey ağıl sahibləri, Allahdan qorxun. Ümid edilər ki, qurtuluşa

əriyərsiniz.

AYƏNİN ŞƏRHİ

Bu ayə, tək və müstəqil kimidir. Çünki əvvəli və sonrası ilə

əlaqəsi diqqətə çarpan deyil. Bu səbəbdən əvvəli ilə arasında əlaqə

qurma zəhmətinə girişmək gərəksizdir. Bu ayə haqq dinin digər

sözdə dinlər qarşısındakı imtiyazını və insanlığın ümumi gedişini

açıqlayan bir küllü məsəli ehtiva edir. Bu imtiyaz budur:

Etibar hər vaxt haqqa istiqamətlidir. Tərəfdarı nə qədər az və meydana gətirdikləri

birlik nə qədər kiçik olursa olsun, bu belədir.

Yöneliş xeyirə və xoşbəxtliyə doğru olmalıdır. İstədiyi qədər əksəriyyət

ondan üz çevirsin və güclülər onu unutmuş olsun. Çünki

haqqın qanunları sağlam fikirə söykən/dözər və ağlı başında, insanları cəmiyyətin

faydas(n)ı xaricində bir hədəfə yönəltməz, onun quruluşunu gücləndirəcək

həyat hökmlərindən və təmiz həyat yollarından başqa bir istiqaməti

göstərməz. Əksəriyyətin arzularına uyğun gəlsin və ya uyğun gəlməsin, fərq

etməz. Ümumiyyətlə sağlam fikirin istəkləri əksəriyyətin arzularına tərs

düşər. Bu universal nizamın özü, haqq düşüncələrin oxudur,

onların arzularının heç bir impulsuna uyğun gəlməz. Əgər haqq onların arzularına

uyğun gəlsəydi, göylərin və yer üzünün nizamı alt-üst olardı.

"Də ki: Murdarın çoxluğu səni çaşdırsa belə, bulaşdır təmiz bir deyil." Elə

aydın olur ki, murdarın təmiz ilə bərabər olmaması ilə təmizin murdardan daha

yaxşı olduğu nəzərdə tutulur. Bu isə açıq-aşkar bir gerçəkdir. O halda bu ifadədə

kinayə sənəti vardır. İzah edilmək istənən budur: Təmiz, təbiəti

etibarı ilə və fitrətin gərəyi olaraq murdardan daha yüksək dərəcəli və

daha üst mövqedədir. Əgər, keçici bir faktorun təsiri ilə vəziyyətin

tərsinə döndüyü və murdarın təmizdən daha yaxşı olduğu farzedilecek

olsa, o zaman murdarın mərhələ mərhələ irəliləyərək təmiz ilə

eyni səviyyəyə çıxması, ona bərabər mövqeyə gəlməsi, arxasından da

Maidə Surəsi 100 .................................................................. 205

təmizin səviyyəsini keçərək onun üstünə çıxması lazımdır. Buna görə

murdarın təmiz ilə bərabər olması rədd edilincə, onun təmizdən daha üstün

mövqeyə gəlmə ehtimalı haydı haydı rədd edilmiş olar.

Bu şərhlərimizlə, niyə/səbəb "habis=pis" sözünün

"tayyib=temiz" sözünün qabağına keçərildiyi ortaya çıxır. Çünki

ayənin məqsədi murdarın çox meydana gəlinin onu təmizdən daha yaxşı edə bilməyəcəyini

açıqlamaqdır. Belə bir şeyin ola bilməsi üçün murdarın alçaqlıq

və adilik çuxurundan üstünlük doruğuna çıxaraq təmizlə bərabər mövqeyə

gəlməsi və sonra onun səviyyəsinin üzərinə yüksəlməsi lazımdır.

Əgər "tayyib=temiz" sözü önə alınaraq "təmiz və murdar bərabər

deyil" deyilsəydi, ifadənin məqsədi, təmizin murdardan daha alt səviyyədə,

daha aşağıda ola bilməyəcəyini açıqlamaq olardı. O zaman da

bunun arxasından murdarın çox olduğunun yerinə təmizin az olduğunun

ifadə edilməsi lazım idi. Bu incəliyə diqqət yetirmək lazımdır.

Təmizlik və pislik, daşıdıqları məna etibarı ilə xarici dünyada konkret

varlığı olan gerçək obyektlərin gerçək sifətləri olaraq istifadə edilərlər.

Təmiz və murdar yemək ilə təmiz və murdar yer/yeyər kimi... Bu ayələrdə

buyurulduğu kimi: "Təmiz yer/yeyər, Allahın icazəs(n)i ilə məhsulunu comərdcə verər.

Murdar yer/yeyər isə cılız məhsul verər." (Ə'RAF, 58) "Təmiz ruziləri" (Ə'RAF, 32)

Əgər zaman zaman bu iki söz etibarı və vəzi sifətlərlə əlaqədar olaraq

istifadə edilərlər də məsələn təmiz və ya murdar hökm və ya təmiz və ya

murdar xasiyyət deyilirsə, bu bir növ məcazi ifadə olar.

Təqva bəzi hərəkətləri etmək və ya etməmək demək olduğu

halda və bu hərəkətlərin təmizliyi və çirkliliyi məcazi bir ifadə olduğu

halda, "bulaşdır təmiz bir deyil." ifadəsini "O halda ey ağıl sahibləri,

Allahdan qorxun. Ümid edilər ki, qurtuluşa əriyərsiniz." ifadəsiylə

detallan-dırılması və murdar ilə təmizin bərabər olmadığının hər kəs tərəfindən

qəbul edilən bir gerçək olaraq ələ alınması, təmiz ilə murdardan,

konkret və obyektiv varlıqların nəzərdə tutulduğunun ən güclü şahididir

və o təqdirdə bu, müvəffəqiyyətli və mübahisə/müzakirəsiz bir dəlil olar. Amma əgər

təmiz və murdar davranışlar və tutumlar nəzərdə tutulsaydı, bu o qədər açıq

bir dəlil olmazdı. Çünki hər qrup öz yolunu təmiz və nəfsinin

arzularına tərs düşən hər yolu da murdar görər.

Buna görə bu söz, uca Allahın Quranın bir çox yerində

vurğuladığı başqa bir gerçəyə söykən/dözür. Bu gerçək budur: Din,

fitrətə və yaradılışa söykən/dözər. Dinin mənimsəməyə çağırdığı həyat

tərzi, təmiz olan həyat tərzi, qadağan etdiyi həyat tərzi isə murdar olan

həyat tərzidir. Uca Allah yalnız təmiz şeyləri halal edərkən,

206 ..................................... əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

Uca Allah yalnız təmiz şeyləri halal edərkən, haram etdiyi şeylər

də yalnız murdar olan şeylərdir. Bu ayələrdə buyurulduğu kimi: "(Ey

Məhəmməd), yüzünü Allahı bir qəbul edici olaraq düz dinə

çevir. Fitrətə uyğun olaraq dinə dön ki, Allah insanları ona görə

yaratdı. Allahın yaratma qanunları dəyişdirilə bilməz. İşdə doğru din

budur." (Rum, 30) "Allah onlara təmiz şeyləri halal və murdar şeyləri

haram edir." (Ə'RAF, 157) "Də ki, Allahın qullarının faydasına təqdim etdiyi

gözəllikləri və təmiz ruziləri kim haram etdi?" (Ə'RAF, 32)

Bütün bu şərhlərdən çıxan nəticə budur: "Murdarın çoxluğu

səni çaşdırsa belə, bulaşdır təmiz bir deyil." ayəs(n)i bu gerçəyi açıqlayan

bir özdeyiştir: Din qaydaları, obyektlərdə olan tekvini=

varoluşsal təmizlik və pislik sifətlərinə söykən/dözərlər. Yaratma xüsusiyyətdə

olan bu sifətlər insanın xoşbəxtliyi və bədbəxtliyi üzərində təsirlidir.

Bu sifətlər üzərində azlığın və çoxluğun təsiri yoxdur. Yəni

təmiz az olsa da təmizdir və murdar da çox olsa da murdardır.

Buna görə, murdar ilə təmizi bir-birindən ayırt ədəbilən, təmizin murdardan

xeyirli olduğuna hökm edən, insanın həyatını xoşbəxt etməyə

səy et/ət-mesi və yaxşını pisə seçməsi lazım olduğuna inanan hər

ağıl sahibinin Allahdan qorxaraq onun yolundan getməsi, insanların

bir çoxunun murdar işlərə və məhvedici davranışlara dalmalarına

aldanmaması, nəfsi arzularına qapılaraq aldadılma və qorxudulma

yolu ilə haqqa bağlılıqdan imtina etməməsi lazımdır ki, xoşbəxtliyə

yönəlmək surətiylə qurtuluşa çatması ümid edilə bilsin.

"O halda ey ağıl sahibləri, Allahdan qorxun. Ümid edilər ki, qurtuluşa əriyərsiniz."

Bu ifadə, ayənin ilk hissəsini meydana gətirən özdeyişin əlaqəli

davamıdır. Mənasının özü budur: Təqva, ilahi qanunlarla əlaqəli

bir xüsusdur. İlahi qanunlar da insanın xoşbəxtliyi və qurtuluşunu

güdməkdə, yaratma təmizlik və pisliklər əsasına söykənəndir. Ağılı başında

olan kimsə bu mövzuda şübhə etməz. O halda ey ağıl sahibləri,

Allahdan qorxub ONun qanunlarına uyğun davranmalısınız ki,

qurtuluşa çata biləsiniz.

Maidə Surəsi 101-102 ....................................................... 207

101- Ey inananlar! Açıqlandığında sizi üzəcək olan, Qur-an endirildiyi

zaman soruşsanız sizə açıqlanacaq olan şeyləri soruşmayın.

(Çünki) Allah onlardan imtina etmişdir və Allah bağışlayandır, halım.

102- Sizdən əvvəlki bir cəmiyyət də onları soruşmuşdu; sonra onları

inkar etmişlər idi.

AYƏLƏRİN ŞƏRHİ

Bu iki ayənin əvvəlki ayələrlə diqqətə çarpan bir əlaqələri

görülmür. Məzmunları başqa bir sözlə əlaqəli olmağı tələb etməyəcək

dərəcədə zəngindir. Bu ayələr başqa bir sözə ehtiyac buraxmadan

məqsədlərini özləri ifadə edirlər. Buna görə bəzi

təfsirçilərin bu ayələri bəzən özlərindən əvvəlki ayələrlə,

bəzən surənin baş tərəfi ilə və bəzən surənin məqsədi ilə

əlaqəli göstərmək üçün xərclədikləri səylərə ehtiyac yoxdur. Bunları

göz ardı etmək ən doğru davranışdır.

"Ey inananlar! Açıqlandığında sizi üzəcək olan... şeyləri soruşmayın."

Ayədə keçən "tubde" hərəkətinin kökü olan "icad" açıqlamaq və yenə

ayədə iştirak edən "tesu'kum" hərəkətinin keçmiş zaman sıygası olan

"sae" hərəkəti, "sevindirdi"nin tərsi mənasını verər.

Ayə, açıqlanmaları halında möminlərin kədərlənmələrinə gətirib çıxaracaq

mövzuları soruşmağı onlara qadağan edir. Ayə suala həmsöhbət olanın

kim olduğunu açıqca ifadə etmir. Tək ayənin "Quran endirildiyi

zaman soruşsanız sizə açıqlanacaq" formasındakı davamından

və bir sonrakı ayənin "Sizdən əvvəlki bir cəmiyyət də onları soruşmuşdu;

sonra onları inkar etmişlər idi." şəklindəki ifadəsindən söz mövzusu

sualların həmsöhbətinin Peyğəmbər əfəndimiz (s. a. a) olduğu

aydın olur. Buna görə bu ayə mahiyyəti bu bu olan sualların Peyğəmbərimizə

(s. a. a) soruşulmasını qadağan etmə məqsədini daşıyır. Amma

qadağanın səbəbindən çıxan nəticə, bu qadağanın söz mövzusu amma