I Maidə Surəsi 55-56

Maidə Surəsi 105 ................................................ 231

Bu tərbiyə, uca Allahın insan xaricindəki şeylərin hamısını özünə

doğru olan irəliləyişlərindəki tərbiyəsi kimi yaratma bir tərbiyədir.

Necə ki O, "Xəbəriniz olsun ki, bütün işlər sonunda yalnız

Allaha dönər." (Şura, 53) buyurur. Bu tərbiyə müddətində varlıqlar

arasında xüsusiyyət fərqliliyi və vəziyyət dəyişikliyi görülməz. Çünki yol

dümdüzdür və vəziyyətdə bənzərlik və eynilik vardır. Necə ki uca

Allah, "Sən Rəhman olan Allahın yaradışında heç bir əlverişsizlik

görə bilməzsən." (Mülk, 3) buyurur.

Uca Allah, insanın məqsədini, çatış nöqtəsini və mutlulukmutsuz-

luk, müvəffəqiyyət-xəyal qırıqlığı baxımından aqibətinin dayanacaq yerini,

nəfsinin vəziyyətlərinə və əxlaqına söykənən etmişdir. Nəfsin əxlaqı və

halları da yaxşıya və pisə, təqvaya və günahkarlığa ayrılan insan

davranışlarına söykən/dözər. Bu ayədə buyurulduğu kimi: "Nəfsə və ona

forma verənə, ona pozuqluğunu və qorunmasını ilham edənə and

olsun ki, nəfsini təmizləyən xilas olmuş, onu çirklədib örtən ziyana

uğramışdır." (Şəms, 6-10)

Görüldüyü kimi bu ayələr formalandırılmış nəfsi bir tərəfə qoyur

ki, bura inkişaf müddətinin başlanğıc nöqtəsidir. Sonra müvəffəqiyyəti

və ha-yal qırıqlığını o biri yana qoyur ki, bura da məqsəd və inkişaf

müddətinin son nöqtəsidir. Sonra müvəffəqiyyət ilə xəyal qırıqlığını

nəfsi təmizləməyə və ya çirklətməyə söykəyir ki, bu əxlaq mərhələsidir.

Arxasından da fəziləti və alçaqlığı təqva ilə günahkarlığa,

yəni yaxşı və pis əməllərə söykəyir və yaxşı əməllər ilə pis əməllərin

insana Allah tərəfindən ilham edildiyini dilə gətirir.

Bu ayələr nəfs mərhələsinin kənarına keçmir. Bunu bu mənada

söyləyirik: Bu ayələr nəfsi formalandırılmış bir varlıq sayır.

Günahkarlıq və təqva ona izafə edilir. Təmizlənən və çirklənən

də odur. İnsanın müvəffəqiyyətinə və xəyal qırıqlığına yataqlıq edən də

odur. Bilindiyi kimi bu müddət yaratmanın gərəyinə uyğun bir axışdır.

İnsanın həyatı boyunca nəfsinin çəkdiyi istiqamətdə yol al/götürdüyü,

bu istiqamətdən bir addım belə sapmasının söz mövzusu olmadığı, bir

an belə onu tərk etməsinin və çığrından çıxmasının mümkün olmadığı

şəklindəki yaratma gerçək qarşısında insanoğlunun tutumu

eyni deyil. Kimi insan bu gerçəyin şüurundadır, onu hamı/həmişə xatirində

canlı məbləğ, heç unutmaz. Kimi insan da bu qaçınılmaz reallıqdan

qafildir, onu unutqanlığa tərk etmişdir. Bu ayələrdə

buyurulduğu kimi:

232 .................................... əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

"Heç bilənlər ilə bilməyənlər bir olarmı? Bunu ancaq ağıl sahibləri

düşünə bilər." (Zumər, 9) "Kim mənim doğru yola çağıran mesa-

jıma xəbərdar etsə, o nə havalanar və nə çətinliyə düşər. Amma kim

mənim xəbərdarlıqçı mesajıma arxa çevirsə, o, həyatda çətinliyə uğrayar

və qiyamət günü də onu kor olaraq yığıncaq yerinə sürərik. O deyər

ki, ya Rəbbi, məni niyə yığıncaq yerinə kor olaraq sürüyürsən? Halbuki

daha əvvəl mənim gözlərəm görürdü. Allah da ona deyər ki: İşdə

belə, vaxtilə sənə ayələrim gəldi də sən onları unutmuşdunul.

Bu gün də belə tərəfimdən unudulursan." (Taha, 124-126)

Bunu belə açıqlaya bilərik: Bu gerçəyin şüurunda olan kimsə,

Rəbbi ilə arasındakı vəziyyətini və kainatın digər hissələri ilə arasındakı

əlaqəni nəzərdən keçirdiyində, daha əvvəlinin tərsinə nəfsinin

öz xaricindəki hər şeydən qopuq olduğunu, qarşısında pərdələr

və maneələr/mane olar olduğunu fərq edər. Bu vəziyyətdə nəfsini, təsir əhatəsinə

yalnız Rəb-minin ala biləcəyini bilər. Çünki nəfsinin bütün işlərini

çəkib çevirən, gücü ilə və istiqamətləndirməsi ilə onu arxasından

itələyib qarşısından çəkən yalnız Odur. Bu kimsə bir də baxar ki, nəfsi

tək güdücüsü və tək qoruyucusu olan Allahdan yana boşdur. Qoruyucusu

yalnız Odur.

İşdə o zaman, "Siz özünüzü güdün. Siz doğru yolda olduğunuz

təqdirdə, sapan kimsə sizə zərər verməz." ifadəsini izləyən

"Hamınızın dönüşü yalnız Allahadır. Artıq O sizə etmiş olduqlarınızı

xəbər verəcək." ifadəsinin və "Ölü ikən diriltdiyimiz və

özünə insanlar arasında gedərkən faydalandığı bir işıq verdiyimiz

kimsə qaranlıqlar içində tərəddüd edib oradan heç cür çıxa bilməyən

kimsə kimidirmi?" (Ən'am, 122) ayəsinin mənasını anlar. İşdə

o zaman nəfsin idrakı və şüuru dəyişər. Müşriklikdən qulluğa və

tövhidə keçiş edər. Əgər Allahın köməyi əlindən tutub onu müvəffəqiyyətə

yönəltsə, yavaş yavaş davamlı şiryi tövhid ilə, qorxuları gerçəklərlə,

uzaqlığı yaxınlıqla, şeytanı qüruru rəhmanı təvazö ilə, əsassız

istiğnayı qulluğun möhtaclığı ilə dəyişdirər.

Biz bu incəlikləri gerçək mənada qavraya bilmərik. Çünki yerə,

torpağa çaxılmışıq. Uca Allahın Quranda oyun və əyləncə deyərək

təyin etməklə kifayətləndiyi bizə faydas(n)ı olmayan bu fani həyatın lazımsızlıqlarına

daldığımız üçün açıqladığı və Quranın işarə etdiyi

bu gerçəklərin dərinliklərinə dalmağa fürsət tapa bilmirik. Necə ki

uca Allah belə buyurmuşdur: "Dünya həyatı yalnız bir oyundan

Maidə Surəsi 105 .................................................................. 233

və əyləncədən ibarətdir." (Ən'am, 32) "Onların məlumatlarının son nöqtəsi

dünya həyatıdır." (Nəcm, 30)

Tək sağlam bir qiymətləndirmə, kafi bir araşdırma və lazımlı

miqdardakı bir baş yorma, bizi bu gerçəkləri bir bütün olaraq

xülasə halında təsdiq etməyə çatdıra bilər. Hərçənd onların detallarına

girməkdən acizik. Hidayət Allahdandır.

Yəqin sözü uzatdıq. Artıq sözün başına dönək. Belə də deyə bilərik:

Bu ayədəki xitab cəmiyyətə istiqamətlidir. Yəni "Ey inananlar!"

ifadəsinə möminlərin cəmiyyəti həmsöhbətdir. Bu səbəbdən, "Siz özünüzü

gö-zetin." ifadəsi ilə möminlərin cəmiyyət olaraq islahı nəzərdə tutulmuşdur.

Bunun üçün ilahi hidayətin istiqamətindən ayrılmamaları

və bunun üçün də dini qanunlarını qorumaları, saleh əməllər işləmələri

və ümumi İslami şüarları güdmələri istənmişdir. Necə ki uca Allah

belə buyurmuşdur: "Birlikdə Allahın ipinə sarılın və əsla/çəkin ayrılığa

düşməyin." (Al/götürü İmran, 103) Bu ayənin təfsiri əsnasında oradakı

toplu halda Allahın ipinə sarılmaqla Qurana və sünnəyə bağlılığın

nəzərdə tutulduğunu ifadə etmişdik.

Bu şərhə görə, "Siz doğru yolda olduğunuz təqdirdə, sapan

kimsə sizə zərər verməz." ifadəsindən məqsəd, Müsəlmanların

müsəlman olmayan cəmiyyətlərin zərərlərindən zəmanətdə olduqlarını ifadə etməkdir.

Buna görə daha əvvəl söylədiyimiz kimi, Müsəlmanların

Müsəlman olmayanlar arasında İslamı yaymaq üçün normal çağırış

işlərini aşacaq şəkildə həddindən artıq gayretkeşlik göstərmələri lazımlı

deyil.

Bu cümlənin mənas(n)ı bu da ola bilər: Müsəlmanlar pozğun cəmiyyətlərin

həddindən artıq arzulara və dünya nemətlərindən batil şəkildə faydalanmağa

budaqdıqlarını görərək öz əllərindəki hidayətdən sıyrılmağa

yönələ bilərlər.

Bu ifadə ilə onlara belə bir davranışın caiz olmadığı mesajı

verilmək istənmişdir. Çünki bütün insanların son çatış nöqtəsi Allahın

hüzur/dincliyidir və O, etdiklərini xəbər verəcək. O zaman bu

ayə, bu ayələrlə paralel bir mənanı verir deməkdir: "Kafirlərin

(zövq içində) diyar diyar gəzib gəzmələri əsla/çəkin səni aldatmasın.

Azca bir faydalanmadıyar bu. Sonra çatacaqları yer/yeyər, cəhənnəmdir.

Ora nə pis bir yurddur, sığınacaqdır." (Al/götürü İmran, 196-197) "Bəzi kafirlərə

imtahan məqsədi ilə verdiyimiz dünya həyatının cazibədar ni

234..................................... əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

metlerine əsla/çəkin göz tikmə." (Taha, 131)

"Siz doğru yolda olduğunuz təqdirdə, sapan kimsə sizə zərər

verməz." ifadəsində zərər vermə rəddinin, pozğunların müəyyən bir xüsusiyyətinə

və ya davranışlarına deyil də birbaşa özlərinə

isnad edilməsi və beləcə zərər verməyə mütləq bir məna yüklənmiş

olması cəhəti ilə ifadənin başqa bir anlama gələ biləcəyi də

düşünülə bilər.

Bu anlama görə, burada kafirlərin İslam cəmiyyətini məcburedici

bir güc istifadə edərək qeyri İslami bir cəmiyyətə çevirə bilməyəcəkləri

ifadə edilməkdə, belə bir zərər vermə ehtimalları rədd edilməkdədir. O

zaman bu ayə, bu ayələrlə eyni mənanı vermiş olar: "Bu gün inkar

edənlər, dininizdən ümidi kəsmişlər. Artıq onlardan

qorxmayın, məndən qorxun." (Maidə, 3) "Onlar sizə əziyyətdən başqa

bir zərər verə bilməzlər. Sizinlə döyüşsələr belə, sizə arxalarını dönüb

qaçarlar." (Al/götürü İmran, 111)

Bir qrup keçmiş dövr təfsirçi bu ayənin dini dəvət etməyi və

yaxşılığı əmr edib pislikdən çəkindirməyi tərk etməyə sənəd verdiyini,

mənasından bu nəticənin çıxdığını qarşıya qoymuşlar. Onlara

görə ayə, dinə dəvət etmənin və yaxşılığı əmr edərək pislikdən çəkindirmənin

şar idinin ol/tapılmadığı zamana və ya vəziyyətə məxsusdur.

Söz mövzusu şərt zərərdən əmin olma zəmanətidir. Onlar bu

mövzuda bəzi rəvayətləri dəlil göstərmişlər ki, rəvayətlərlə əlaqədar araşdırma

hissəsində onlara də-ğineceğiz.

Bu mənanın doğru ola bilməsi üçün, "Siz doğru yolda olduğunuz

taxdırda, sapan kimsə sizə zərər verməz." ifadəsinin kinayə yolu

ilə öhdəçiliyin rədd edilməsini nəzərdə tutması lazımdır. Başqa bir

deyişlə, bu ifadənin, "Bu mövzuda sizə heç bir öhdəçilik düşməz."

mənasını verməsi lazımdır. Yoxsa İslam cəmiyyətinin küfr və

fasiqlik formalarındakı pozğunluqdan zərər görəcəyi şübhəsizdir.

Lakin bu şərh, ayənin məzmununun ehtimal tanımadığı uzaq bir

mənadır. Çünki bu ayə Allaha çağırma və yaxşılığı əmr edib pislikdən

çəkindirmə gərəyini dilə gətirən ümumi hökmləri məhdudlaşdırıcı

olaraq qəbul edilsə, dili və üslubu məhdudlaşdırma üslubu deyil.

Əgər neshedici bir ayə olduğu fərz edilsə, Allaha çağırma və

yaxşılığı əmr edib pislikdən çəkindirmə ilə əlaqədar ayələrin üslubu

nəsh qəbul etməz bir üslubdur; onların neshedilmeleri

Maidə Surəsi 105 ...................................................... 235

düşünülə bilməz. irəlidə bu mövzuda tamamlayıcı şərh ediləcək. AYƏNİN HƏDİSLƏR İŞIĞINDA ŞƏRHİ

Amidinin, Gurer'ül-Hikem və Dürer'ül-Kelim adlı əsərində Hz. Əlidən

(ə.s) belə rəvayət edilər: "Kim özünü (nəfsini) bilsə, Rəbbini

bilər."

Mən deyərəm ki: Bu hədis hər iki məzhəb kanalların tərəfindən Peyğəmbərimizdən

(s. a. a) da nəql edilmişdir. Bu, məşhur bir hədisdir. Bəzi

alimlər, bu sözdə muhale talik (işi qeyri-mümkünə indeksləmə) olduğunu

irəli sürmüşlər. Yəni Allahı məlumat əhatəsinə al/götürmək qeyri-mümkün

olduğu üçün nəfsi bilmək də qeyri-mümkündür. Bu iddianı əvvəl

Peyğəmbərimizin (s. a. a) başqa bir rəvayətdəki, "Nəfsini (özünü)

ən yaxşı biləniniz, Rəb-mini ən yaxşı biləninizdir." sözü çürüdər. İddianın

əsassızlığını sübut edən ikinci dəlil isə, bu hədisin "Allahı unutduqları

üçün özlərinə özlərini unutdurduğu kəslər kimi olmayın."

(Həşr, 20) ayəsinin tərsinə çevrilmiş əleyhdarı mənasını daşıyır

olmasıdır.

Yenə eyni əsərdə Hz. Əlidən (ə.s), "Ağıllı insan, nəfsini (özünü)

bilən və əməllərini ixlasla edən kimsədir." buyurduğu rəvayət edilər.

Mən deyərəm ki: Yuxarıda nəfsi bilmək ilə ixlas arasındakı möhkəm

bağlılıq və hətta ixlasın onun davamı olduğu məsələsi açıqlanmışdı.

Yenə eyni əsərdə Hz. Əlidən (ə.s) belə rəvayət edilər: "Nəfsi

bilmək, iki məlumatın ən faydalı olanıdır."

Mən deyərəm ki: İki məlumat növündən məqsəd, insanın iç aləmindəki

ilahi ayələr ilə xarici dünyadakı ilahi ayələri bilməkdir. Bu ayələrdə

buy-rulduğu kimi: "Biz xarici dünyadakı və insanın iç dünyasındakı ayələri-

mizi onlara göstərəcəyik. Beləcə ONun haqq olduğunu qətiliklə

anlasanlar. Rəbbinin hər şeyi qarovul altında saxlaması,

onlar üçün kafi deyilmi?" (Fussilət, 53) "Qəti inanclılar üçün yer üzündə

və öz nəfsinizdə bir çox ayələr vardır. Görmürsünüzmü?"

(Zariyat, 20-21)

İnsanın iç dünyasına dönük səfərinin xarici dünyaya istiqamətli

yolçuluqdan daha faydalı olmasının səbəbi, hərhalda iç aləmlə el

236...................................... əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

gili məlumatın nəfsin sifətlərini və əməllərini düzəltməkdən ayrılmaz

olmasıdır. Halbuki xarici dünya ilə əlaqədar məlumatda bu ayrılmazlıq yoxdur.

Bunu belə açıqlaya bilərik: Ayələri bilmənin faydalı olması, bu ayələrin

Allahı, ONun adlarını, sifətlərini və hərəkətlərini bilməyə çatdırıcı

olmalarından ötəridir. Məsələn Allah diridir, ONA heç ölüm

arıq olmaz. Qadirdir, acizliyin kölgəsi üzərinə düşməz. Alimdir, elminə

cəhalətin qırıntısı qarışmaz. Hər şeyin yaradıcısıdır. Hər şeyin

mülkü, suverenliyi əlindədir. Hər kəsin etdikləri onun qarovulu və

yoxlamas(n)ı altındadır. Varlıqlarını yaratması onlara ehtiyacı olduğu

üçün deyil, onlara layiq olduqları nemətləri bağışlamaq üçündür. Sonra

onları gələcəyi şübhəsiz olan gün bir araya gətirəcək. Məqsədi

pis işlər edənləri cəzalandırmaq və yaxşı işlər edənləri mükafatlandırmaqdır.

Bunlar və bənzərləri gerçək məlumatlardır. İnsan bu məlumatları əldə edib

yaxşıca qavrayınca həyatının özünün şüuruna çatar. O zaman anlar

ki, bu həyat sonsuzdur, ya davamlı xoşbəxtlik və ya bitməz-tükənməz

bədbəxtlik ehtiva edər. Bu gəlib keçici həvəslərdən, oyunlardan və əyləncələrdən

ibarət deyil. Bu, elmi bir dünyagörüşüdür. İnsanı dünyada

və axirətdə Rəbbinə və həmcinslərinə qarşı öhdəçiliklərə

və vəzifələrə çatdırar. Biz bu şüura, bu dünyagörüşünə din deyirik. İnsanın

həyatında mütləq bağlı olduğu bir yol, bir sistem vardır.

Bədəvilər və primitivlər də daxil olmaq üzrə bu qanun bütün insanlar üçün

etibarlıdır. İnsan özü üçün bir həyata formas(n)ı təyin etdiyi üçün

belə bir yolu ortaya qoyub mənimsəyər və ya al/götürüb mənimsəyər; bu həyata

formas(n)ı necə olursa olsun, fərq etməz. Sonra bu həyatı xoşbəxt

etmək üçün bəyəndiyi yola, sistemə görə işlər edər. Bu, açıq bir

gerçəkdir.

İnsanın özü üçün təyin etdiyi həyat tərzi, o həyat tərzinə uyğun

ehtiyacları ortaya qoyar. O zaman mənimsənən sistem və ya

din, bu ehtiyacların normal olaraq qarşılanmasını təmin edəcək davranışlara

çatdırar. Buna görə insan, davranışlarını o sistemə, o dinə

uyğun şəkildə reallaşdırar.

Söylədiklərimizin xülasəs(n)i budur: İnsanın iç aləmindəki və xarici

dünyadakı ayələri irdələməsi və bu ayələr vasitəçiliyi ilə uca Allah-

'ı tanıması, onu haqq dinə və ilahi şəriətə sarılmağa sövq edər.

Çünki söz mövzusu məlumat insanın zehinində sonsuz bir həyatı konkretləşdirər

və bu həyatı tövhidlə, axirətlə və peyğəmbərliklə möhkəm forma