I mavzu. «Ilmiy tadqiqot metodologiyasi» fanining maqsadi va vazifalari

Yana bir marta qaytaramiz!
1. Bilish inson bajaradigan har qanday faoliyatni tarkibiy qismini tashkil qiladi.

2. Soha va faoliyat mazmuniga qarab, bilish ko‘p turlarga bo‘linadi.

3. Aniqlik, chuqur va har tomonlama asoslanganlik hislatlarini mavjud bo‘lishiga qarab ixtisoslashmagan va ixtisoslashgan bilish turlarini farqlaydilar.
4. Ilmiy bilishni hosil qiladigan tadqiqot ilmiylik mezonlariga javob beradigan yangi bilim va texnologiyalarni ishlab chiqarish faoliyatidir.
5. Tadqiqot mezonlari (ob’ektivlik, aniqlik, isbotlanganlik, mantiqan asoslanganlik, yangi bilimga yo‘naltirilganlik va boshqalar) izlanishga ilmiylik sifatini beradigan hislatlardir.
6. Maqsadi, predmeti, qo‘llaniladigan usullari va tatbiq qilish sohalariga qarab fundamental-nazariy, , empirik, eksperimental, texnologik, kompleks, amaliy-tajribaviy tadqiqot turlarini farqlaydilar.
7. Ilmiy bilishni boshqa turdagi bilimlardan farq qiladigan ilmiylik mezonlari (ob’ektivlik, aniqlik, isbotlanganlik va boshqalar) mavjud. 
8. Ilmiy tadqiqot tarkibi va bajariladigan vazifalarni ketma-ketligi jihatidan ma’lum strukturaga ega.
9. Tabiiy va ijtimoiy gumanitar fanlarda tadqiqotni birinchi bosqichida empirik izlanish (kuzatish, o‘lchash, taqqoslash va boshqalar) olib borilib, ob’ektning tashqi, o‘zgaruvchan xossalari haqida birlamchi ma’lumot to‘planadi, tasniflanadi, faktlar qayta ishlab chiqiladi. Nazariy bilim darajasida olingan ma’lumotlar tahlil qilinadi, umumlashtiriladi, ob’ektdagi bevosita kuzatilmagan xossalar (masalan, atom strukturasida zarrachalarning orbitalarini mavjud bo‘lishi) va qonuniyatlar kashf etiladi.
10. Tadqiqotda materiallar, faktlar, konseptual unsurlar (tushunchalar, aksiomalar, tamoyillar va boshqalar) bilish shakllari bo‘lgan muammo, g‘oya, gipoteza va nazariyalar doirajasida tahlil qilinadi va yangi muammo qo‘yiladi, yangi g‘oyalar, gipotezalar olg‘a suriladi, yangi nazariyalar ishlab chiqiladi.
Savollar va vazifalar
1. Bilish insonni faoliyatida qanday o‘rinni egallaydi?
2. Bilishni turlarga bo‘linishini sababi nimada?
3. Ilmiy bilish qanday hislatlari bilan ajralib turadi?
4. Ilmiy tadqiqot nima?
5. Ilmiy tadqiqotni kelib chiqishini sababi nimada?
6. Ilmiy tadqiqot ilk bor qayerlarda vujudga kelgan?
7. Ilmiylik mezonlari qanday hislatlardan tashkil topgan va ular nima uchun kerak?
8. Ilmiy tadqiqot qanday turlarga bo‘linadi va bo‘linishni asosida nima yotadi?
9. Ilmiy tadqiqot strukturaga egami? Bu qanday struktura?
10. Ilmiy bilishni qanday darajalari mavjud?
11. Empirik bilish qanaqa daraja, uning xususiyati nimadan iborat?
12. Nazariy bilish qanday amalga oshadi, qanday natija qo‘lga kiritiladi?
13. «Ilmiy bilish shakllari» tushunchasi nimani bildiradi?
14. Muammo nima, ijodiy tomoni nimadan iborat?
15. Tadqiqotda g‘oya qanday funksiyani bajaradi?
16. Qanday vaziyatda va nima maqsadda gipoteza ishlab chiqiladi?
17. Ilmiy gipoteza rivoyatdan nima bilan farq qiladi?
18. Tadqiqotda nazariya qanday vaziyatlarni bajaradi?
19. Nazariyani tarkibiga nimalar kiradi?

1 Abu Ali ibn Sino. Izbrannim filosofisiya proizvedeniya. Dushanbe: «Donish», 1980, 551 b.