I. N. Ismanov, J. X. Kambarov, M. M. Turdaliyeva korxonalarda inqirozga qarshi boshqaruvni tashkil etish

Uzun inqiroz. 1873 yilning may oyida birjadagi tartibsizliklar natijasida Venada tarixdagi eng katta inqiroz boshlandi. Inqirozning sababi Avstro-Vengriya va Germaniyada mulkchilik bozorining tezkorlik bilan o‘sishi bo‘ldi. Uy solayotganlarga katta miqdorda kreditlar berilgan lekin ular oxir oqibatda qaytara olmagan. Evropa birjalarida boshlangan vahima AQSH va keyinchalik Rossiya birjalariga ham ko‘chib o‘tdi. Ya’ni 19-asrning oxirlarida Avstro-Vengriya, Fransiya va Germaniya hukumatlari poytaxt qurilishlari uchun mablag‘ ajratishdi. Shu davrdan boshlab qurilish ishlari uchun alohida banklar loyihaga jalb qilindi va ipoteka qimmatli qog‘ozlari birinchi marta emissiya qilinib sotuvga qo‘yildi. Qurilish kompaniyalarining qarzlari tezkorlik bilan ortib bordi, unga qo‘shilib ko‘chmas mulkning bozor baholari ham ko‘tarilib bordi. 1873 yil 9 mayda (chyornaya pyatnitsa) “qora juma” kuni fond birjasida narxlar keskin tushib ketdi. 1873 yilning kuziga borib Evropa va AQSHda ishsizlik darajasi 25-30%gacha ortib ketdi. Aholi o‘rtasida vahima boshlandi.
Mazkur moliyaviy inqirozning bartaraf qilinishida Amerikalik taniqli bankirlardan biri Dj. P. Morganning o‘rni katta bo‘lgan. U hukumatga 62 mln.dollarlik oltin topshirgan. Natijada bu inqirozni yumshatdi va yangi korporatsiyalar tashkil topdi. Masalan, 1876 yilda Tomas Edison o‘z laboratoriyasini ochdi. Bir qancha yil o‘tgandan so‘ng esa 1896 yilda tarixga birinchi katirovka sifatida kirgan Dou Jons indeksi (Dow Jones Industrial Average) sifatida kirgan Edison Jeneral Elektrik Kompani tashkil topdi (Edison General Electric Company).
Buyuk inqiroz. Buyuk inqirozning sabablari haqida yagona fik mavjud emas. Asosiy sabablar etib: pul va tovar massasi o‘rtasidagi disprporsiya; birja “ko‘piklari” (ishlab chiqarishga keragidan ortiqcha investitsiya kiritish); import uchun bojxona bojini oshirib yuborilishi va natijada aholining to‘lov qobiliyatini pasayib ketishi kabilar ko‘rsatiladi. Inqirozdan eng katta talofat ko‘rgan davlatlar AQSH, Buyuk Britaniya, Germaniya, Fransiya va Kanadadir.
Inqiroz shu darajada kuchayib ketganki, 1933 yilda har oltinchi odamning bittasi ishsiz qolgan. Sanoatda ishlab chiqarish 3-4 barobarga pasayib ketgan. Buyuk inqiroz 1929-1933 yillarini qamrab olgan.
Inqirozdan chiqish uchun asosiy choralar sifatida sanoat davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlangan, banklar soni qisqartirilgan va dollar kursi pasayitirilgan.