I nazariy materiallar

 
2-mavzu: Geologik tuzilishi, tektonik rivojlanishi va uning relefga ta’siri 
 
Farg‘ona vodiysining turli hududlarida olib borilgan geologik, geomorfologik, tektonik 
tadqiqotlar, fatsial yotqiziqlarni o‘rganish, turli geologik qidiruv ishlari va kesmalar tahlili 
natijasida to‘plangan ma’lumotlar asosida Farg‘ona vodiysining geologik tuzilishi, tektonikasi, 
relefi va uning hosil bo‘lishi haqida qimmatli ma’lumotlar to‘plangan. 
O.A.Rijkovning (1952-1954) bu sohadagi tadqiqotlari ham muhim ahamiyatga egadir. 
SHuningdek, S.S.SHuls (1934-1948), N.P.Vasilkovskiy (1935, 1951), N.M.Sinitsin (1948), 
V.I.Popov (1954) kabi tadqiqotchilarning ham O‘rta Osiyo jumladan, Farg‘ona vodiysining 
geomorfologik holati va uni yuzaga kelishidagi tektonik jarayonlarni o‘rgangan holda etarli ilmiy 
xulosalarni berdilar. Ko‘pchilik tadqiqotchilar Farg‘ona vodiysining tektonik sistemasida tog‘li 
hududlarda bir necha denudatsion jarayonlarni qayd etadilar. Bu denudatsion jarayonlar yuqori 
paleozoy, mezozoy va kaynozoy eralarida sodir bo‘lgan. 
B.L.Lichkovning fikriga ko‘ra O‘rta Osiyo va xususan Farg‘ona vodiysida relefning 2 
qavatli tuzilishi xosdir: har bir qavat esa ma’lum denudatsion yuzada joylashgan va ularning har 
biri ma’lum balandliklarni o‘z ichiga oladi. Muallif tomonidan Farg‘ona vodiysida 7 ta 
denudatsion yuza ajratiladi. Hozirgi zamon, Sekitma, CHong‘ara-okchagul, G‘aznov Oq tuproq 
yuzasi dengiz yotqiziqlaridan tashkil topgan. B.L.Lichkov Farg‘ona vodiysida ko‘p qavatli 
relefining hosil bo‘lishini vaqti-vaqti bilan sodir bo‘lgan ko‘tarilishlar bilan bog‘laydi. Umuman 
olganda Lichkovning O‘rta Osiyo tog‘lari relefining ko‘p yarusliligi g‘oyasi V.Penkning “Tog‘ 
oldi zinapoyasi” g‘oyasiga mos keladi. 
O.A.Rijkovning (1959) bu g‘oya haqidagi fikrlari esa Farg‘ona vodiysining turli qismlarida 
olib borilgan tadqiqotlarga asoslanadi. 
Farg‘ona vodiysi o‘zining geologik tuzilishi, tektonik rivojlanishi, paleogeografik 
xususiyatlari bilan O‘rta Osiyo va O‘zbekiston hududi uchun geologik tektonik harakatlarning 
umumiy mutanosibligiga ega bo‘lsa ham ayrim tadqiqotchilar Farg‘ona vodiysining tektonik 
strukturasida uning tubida qattiq fundament borligini qayd etadilar va buni alp tektonikasi 
natijasi deb qaraydilar. 
D.G.Rezva (1956) va ilgariroq V.I.Popov (1938) qayd etganidek N.P.Vasilkovskiy (1948) 
va boshqalar Farg‘ona depressiyasi birmuncha katta bo‘lgan yuqori paleozoy Qurama – Farg‘ona 
geosinklinali Oloy Farg‘ona depressiyasi zaminida vujudga kelgan deb fikr bildiradilar. SHu 
sababli Farg‘ona botig‘ini tektonik rivojlanishida 2 ta asosiy bosqich ajratiladi. 
Farg‘ona vodiysini pasayishi. N.P.Vasilkovskiy tadqiq etishicha D.V.Nalivkinning (1933, 
1937) Farg‘ona vodiysi paleogen davridan boshlab pasayish harakatlariga tortilmaganligi, 
tektonik harakatlar faqat ko‘tarilish harakatlaridan iborat bo‘lgan degan fikrini xatoliligini 
aniqlab berdi. 
Farg‘ona vodiysining orografik tuzilishi uning uzoq davom etgan geologik tektonik 
rivojlanishi bilan bog‘liq bo‘lib, uning shakllanishi aynan shu harakatlar natijasi hisoblanadi. 
Relefining hozirgi holatini olishi uchun Farg‘ona vodiysi bir qancha geologik tektonik 
jarayonlarni boshidan kechirdi. Hozirgi zamon geotektonik holatiga ko‘ra Farg‘ona vodiysi alp 
geosiklinali bo‘lib (V.E.Xain, 1954, V.V.Belousov, 1954) kotlovina, depressiya, cho‘kma 
nomini oladi. Bu erdagi tog‘ va tekkislik relefining davomli denudatsiyasida kaynozoy erasidagi 

---

7 
yangi tektonik harakatlarning navbatlashuvi juda muhim jarayonlar bo‘lib, geoparalar o‘rtasidagi 
munosabatlar u yoki bu hudud maydonining o‘zgarishi bilan bog‘liq bo‘ldi. 
Markaziy tekkislik qismlari butun jarayonlar davomida sinklinal struktura sifatida 
shakllanib, shuning bilan birga tog‘larning daryo va soyliklar keltirgan jinslarini to‘plovchi 
maydonga aylandi. Bu jarayonlar goh dengiz, goh kontinental rejimga o‘tdi. 
Paleozoy erasi davomida burmalanish harakatlari tufayli vodiy relefini shakllanishi uchun 
morfolitogen asos yuzaga keldi. Atrofdan ko‘tarilib turgan tog‘larni yirik dengizning bir bo‘lagi 
bo‘lgan suvlik o‘rab olib, orol shaklidagi ko‘tarilmalar qiyofasiga keltirdi. Markaziy qismi esa 
to‘liq suv ostida bo‘lib relefining kontinental ko‘rinishi uchun hech qanday shakl-shamoyil asos 
bo‘la olmas edi. 
Butun mezozoy erasida ham tektonik harakatlar denudatsiya jarayonlarini keltirib chiqardi. 
Mezozoy erasi davomidagi tektonik jarayonlar lokal holatda sodir bo‘la boshladi. Mezozoyning 
boshlarida (Trias davri) lokal tektonik harakatlar faqat g‘arbiy Farg‘onada sodir bo‘ldi. YUra 
davrida esa paleozoy jinslarini ustini yura davri jinslari qoplab oldi. 
Vodiyning janubiy qismida ham yura davrida nisbatan bir muncha ko‘tarilgan strukturalar 
hosil bo‘ldi. Mazkur davrlardagi tektonik qiyofa hozirgi holatiga nisbatan ancha yaqin 
bo‘lganligini ko‘rsatadi. Ayni vaqtda Farg‘ona tizmasi Talas – Farg‘ona yorig‘i yo‘nalishidagi 
bir yoqlama gorst (ko‘tarilma) shaklini oldi. YUra davrining yotqiziqlari bu burmali 
strukturaning asosiy tarkibini tashkil etadi va ular qizil rangli metomorfozalashgan jinslardan 
tashkil topgan. 
Quyi bor davrida Farg‘ona vodiysidagi yotqiziqlarning to‘planishi tufayli tekkislik qismi 
qiyofasi o‘zgardi. Butun bo‘r davri ham Farg‘ona vodiysining tekkislik qismi uchun atrofdan 
keltirilgan jinslarning yotqizilishi davri bo‘ldi. YUu jarayon sharqiy Farg‘onada yaqqol 
ifodalanib, Farg‘ona tizmasidan ko‘plab jinslarni olib ketilishi va tog‘ oldi allyuvial 
yotqiziqlaridan iborat shag‘alli dalalar hosil bo‘lishi yuz berdi. 
Tog‘ oldi yotqiziqlarining keyingi qayta yotqizilishi daryo va soyliklarning faoliyati bilan 
bog‘liq bo‘lib, L.B.Ruxin (1955) ning fikriga ko‘ra konus yoyilmalarining qadimgi ko‘rinishlari 
yuzaga keldi. Ayni paytda paleoso‘x, paleoisfayram va paleoshohimardon soylari dastlabki 
konus yoyilmalarini shakllantirdi. SHunday bo‘lishiga qaramasdan butun bo‘r davri davomida 
tektonik harakatlar yura davridagi ssenariylar asosida davom etdi. Quyi bo‘r davrida Farg‘ona 
vodiysining janubiy, sharqiy qismida tektonik harakatlar Qorachatir, G‘o‘zon va boshqa 
strukturalarni hosil qildi. Bo‘r davrining oxirlariga kelib Farg‘ona vodiysida 2 ta tektonik 
struktura yuzaga keldi. 
SHarqiy qismida tor va chuqur tog‘ oldi depressiyasi, g‘arbida keng va kam amplitudali 
depressiya. Bu depressiya sinklinal tipdagi botiqdan iborat edi.
SHunday qilib Farg‘ona vodiysining mezozoy erasidagi tektonik rivojlanishi bo‘yicha 
quyidagi xulosalarni qilishimiz mumkin: 
1.
Epigersen platformasidagi Farg‘ona sinklizatsiyasining shakllanishi yura davriga to‘g‘ri 
kelib YOrkent- Farg‘ona yoriq oldi cho‘kmasi intensiv bukila boshladi;