I oliy va o`rta

Nazorat topshiriqlari: 
1. Alpomish dostonida uzbek Xalqining qanday kunlari tasvirlangan?. 
A) Qabilachilikdan feodalizmga kuchishi, 
B) Feodalizmning dastlabki kunlari, 
V) Utmish Xalqlarning orzu xavaslari, 
G) A va B javoblar tugri. 
2. Alpomish qalmoq yurtiga nima uchun boradi? 
A) Boysariga madad berish uchun, 
B) Boysarini Boysunga olib kelish uchun, 
V) Qalmoq shoxidan kutilish uchun. 
G) A va B javoblar tugri. 
2-asosiy masala buyicha ukituvchining maqsadi: «Alpomish» dostoni va 
uning tarbiyaviy axamiyatini yoritib,uning boshqa dostonlardan axamiyatli 
tomonini aytib berish, dostonlardan foydalanishning pedagogik shart-sharoitlari, 
usullarixaqida suzlab berish. 
Identiv o‘quv maqsadlari: 
1. Alpomish dostoni va uning tarbiyaviy axamiyatini yoritadilar. 
2. Alpomish dostonini boshka dostonlar bilan takkoslaydilar. 

---

57 
2-asosiy savolning bayoni: 
 
Alpomishdagi chinakam insoniy fazilatlar, uning zulm va razolatga qarshi 
kurashi, jasur va jismoniy baquvvatligi qalmoq paxlavonlaridan biri Qorajon bilan 
dustlashishga sabab buldi. Masalan: Qorajon, Alpomish bilan dustlashib, o`z uyida 
mehmon qilib turganida onasi Surxaylning mehmonni yoqtirmay, aytgan gaplariga 
javoban shunday deydi:o ulguncha yaratganga rost buldim,Uz fe‘limdan chupu 
xasdan past buldim,udoni urtaga solib dust buldim,
Shu suzlarning uziyoq Korajonning Alpomishga samimiy va sodik 
dustligidan, unga xech qachon xiyonat qilmasligidan dalolatdir. Xaqiqatdan xam 
dostonda tasvirlangan voqealar shaxodatiga ko`ra, Alpomish bilan Qorajon dustligi 
adolat va xaqiqat, ozodlik va tenglik, inson xo`quqi va nomusi uchun kurashda 
borgan sari mustaxkamlanib, Barchin shartlarini bajarishga, qalmoqlarning tuqson 
alpini yengishga, Barchin yorini olib, uz yurtiga keltirishga madad beradi. 
Masalan: Barchin kuygan shartlarning ikkitasini Alpomish nomidan Qorajon 
bajaradi: qirq besh kunlik poygada qatnashib qalmoq alplarining jabru-zulmiga 
karamay birichi bulib yetib keladi, bir kam tuqson alp bilan kurash tushib, barini 
yengadi. 
Dostonda anashu kurash lavxalari goyat jonli va jozibali tas‘virlangan. 
Chunonchi, Qorajon bilan alplar kurash tushib, barini yengadi. 
Doston ana shu kurash lavxalari g`oyat jonli va jozibali tasvirlangan. 
Chunonchi, Qorajon bilan alplar kurashidan bir lavxani kuzdan kechiradi: 
…Achchiqlanib tag`i qalmoq keladi , 
Qorajoning ishin bari kuradi . 
Qaxrlansa toshni yorar qaxri, 
Tuqson norning go`shti bulmas naxori. 
Xar iziga ketar ancha bahori, 
Shunday qalmoq kelib kirdi maydonga, 
Jafolar solgandir, tandagi jonga, 
Xazon bulsa zog`lar qo`nar gulshanga, 
Dusor buldi Qorajonday polvonga, 
Ushlagandan buni otdi osmonga.
Tag`i ham bir qalmoq keldi maydonga,
Oltmish qari olachadan bir qari,
Tuqson kuyning terisidan telpagi. 
Shunday qalmoq kelib kirdi maydonga
Qorajonbek juda g`ayrat qiladi. 
Qaysarday bub, bul olishib turadi. 
Keyniga qayirib yerga uradi,
Kelgan qalmoq armon bilan uladi.
Dusti uchun juda xizmat qiladi.
Qorajondan bekning kungli tuladi.
Kelgan qalmoq sira omon qolmadi. 
Qorajonbek uzi tanxo turibdi. 
Qorajonbek yolgiz kiladi ishni, 
Qalmoq tarafidan tagi yetishdi,
Qalmoqlarning bunda xolin biladi.

---

58 
Maydonga kelgani Qolmay uladi. 
Xullas, dostonda Alpomish bilan Qorajon urtasidagi dustlik xaqqoniy va 
xayajonli lavxalarda zur mahorat bilan tasvirlangan bulib. Qorajon obrazi orqali 
turli elatlar urtasidagi insoniy fazilatlar – sadokat, shiori edi, samimiyat, mexr-vafo 
bilan janbozlik, qat‘iylik uluglanadi.
Doston Alpomishning qahramonlik ishlarida. Yori Barchin va singlisi 
Qaldirgoch kabi yetakchi obrazlar ham madadkorlik qiladi. O`z eliga va yurtiga 
muxabbat, o`z oilasi, yori va jon – jigarlariga sadoqat, mustaqilliq va jasorat bu 
obrazlarning ichki moxiyatini tashkil etadi. 
Ular yuksak insoniy fazilatlari, akq-farosat, urinli va keskin xatti-xarakati, 
jasur va qurqmasligi, tadbirkorligi bilan Alpomish va Qorajonni qaxramonlikka 
undaydi. Chunonchi, Barchin g`oyat yoshlik chog`dayok, erkin fikr yuritadigan, 
ota-onasining xatti-xarakatiga, norozilik bildirishga uzida jur‘at topadigan obraz 
sifatida nomoyon buladi. Un ming uyli Qngirot urugining Kashal yurtiga kuchishini 
kupchilik ma‘qllab turgan bir paytda, Barchin bunga karshi chiqdi . Bu xarakati 
bilan u Alpomish g`oyasini qllab-qvatlaydi. Chunki, Boysari boshliqun mingli 
Qngirot urugi Boyburiga zakot tulashdan bosh tovlab, Kashal yurtiga ketayotgan 
edi, ular zakotga karshi edi. Barchin esa, elni kuchmaslikka targib kilar ekan, u 
Boysariga zakot tulatib, shu yerda tarafdori. U qlmoq yurtiga kuchish yomon 
oqibatlarga olib kelishini oldindan sezib, bu ishda onasini ayblaydi va undan madad 
suraydi: 
Uyilmay kuymasin kulbayi xonam, 
Ox urib, yig`laydi mendayin sanam, 
Qalmoqqa qolarda, guldayin tanam
Xuja kelsa chiqar murid nazari, 
Xotin bulmasmikan erning vaziri. 
Er deganning aqli o`lmas bulurmi. 
Aldab-suldab yulga solmas bulurmi. 
Boy otamman biy boboma ne buldi. 
Ena, eshit meni aytgan suzimni . 
Zafaronday suldirmagil yuzimni, 
Qalmoq bulib, quldan berma kizingni. 
Bu epizotdan shu xaqiqat aniq kurinib turibdiki, qadim-qadimdan uzbek 
oilasida ayol ering ung kuli, maslaxatguyi, yarim pir, jufti xalol degan milliy an‘ana 
xotinga ishonch va sadokat udumiga ishora kilinayapdi. 
Barchin marlik va dovyuraklikda, uz kuch-kudratini nomoyon kila bilishda, 
Toychaxon alplariga, teng keladigan botir, jismoniy jixatdan yetuk alp va guzal kiz 
sifatida tas‘virlanadi. Chunonchi, tukson kalmok alpidan biri Kukaman Barchin 
utoviga kelib, ota-onangni uldirib, men seni zurlikdan olarim bordir deb, duk 
pupisa kilganida, Barchin unga shunday dadil javob beradi: 
Har so`zimni olaverding qiyoma, 
Qulingdan kelganin qilaver ayama. 
Meni olmoqqa xadding bormi qalmoqlar, 
O`z yulinga boravergin badbaxtlar. 
Oti Alpomish yorim bordir.
Maqasda shunqorim bordir, 

---

59 
Elda zuraborim bordir, 
Qatordagi norim bordir, 
Chilla kirganda mast bulgan, 
Xatapaga boshin urgan, 
Ne zurlarni dodin bergan, 
Kungirotda qaysarim bordir, 
Xabar bersa, bek Alpomish kelmasmi, 
Xonim kelsa senday qilmoq ulmasmi, 
Xoling bilib tugri yursang bulmasmi, 
Kelsa-kelar ko`ng`irot elidan Alpomish, 
Kelmasa men taqdirimdan kurarman, 
Erkak libosini uzim kiyarman. 
Bor kuchimni bilagimga jiyarman. 
Qirk mingingni bir deb sanab, kirarman, 
Meni olmoqqa xadding bormi badbaxtlar. 
Doston syujetidagi bundan keyingi voqealar tasviri Barchin aytgan so‘zlar 
quruq duk bulmay, xakikat ekanini tasdiklaydi. Zotan dostonda tasvirlangan 
Barchin Kaldirgoch va boshka obrazlar afsonaviy bulmasdan, utmish xayotning 
tarixiy negizi asosida, yaratilgan ideal obrazlardir. Shu ma‘noda Barchinning uz 
takdirini uzi xal kilishi uchun bulgan intilishlari kabilachilik davridagi matriarxat 
xayotning davomidir. Barchinning voeyaga yetishi bilan oilada berilganxukuk, 
turmush yuldosh tanlash erki, jamoat, Xalq xayotida faol katnashish , ota-onasiga uz 
fikr muloxazasini aytish vokealari uning kuchmanchi Xalq kizi ekanidan dalolat 
beradi. Masalan, Boysari kalmoklar yurtiga kuchib kelganidan keyin, kalmok 
shoxining tukson alpi, Barchinga sovchi bulib kelganida , avval karindoshlaridan 
maslaxat suraydi. Ular, bu yerga uzing boshlab kelding, endi «tortinmay beraber 
kizingni» deb maslaxat berishadi. Boysari nima kilarini bilmay turganda, kizi 
Barchinoy unga murojat etadi. 
Juda xam gangidi, boy ota boshing, 
Maslaxat berdiku kavmu karindoshing, 
Kup yiglama, jonim otam, darveshim, 
Eshitmagin karindoshlar suzini, 
Kuyov kilsin tukson alpning uzini, 
Karindoshlar bera bersin kizini, 
Sen yiglading ota kunglim buzildi, 
Diyda giryon bulib bagrim ezildi , 
Xafa kilma ota menday kizingdi, 
Kuya ber alplprga mening uzimni, 
Kalmoklarga javob bermogim darkor, 
Xafa bulsang , mening kunglim buzilar, 
Ul alplarga men bularman barobar, 
Xafa bulma, ota, uzimga boshkar, 
Jazosini kurib ketsin kalmoklar, 
Yarashikka men zulfimni tararman, 
Kalmoklarga gapirmoka yararman, 
Nima desa, ota javob berarman, 

---

60 
Xafa bulma, ota, kungling surarman. 
Bu gap Boysariga makul kelib, un ming uyli Kungirotdan chikarib, 
Barchinning utovini kutarib, ovlok tepaning boshiga kutarib kuydi. Bul utovda 
Kirkin kanizagi Bilan Barchin utirdi. Shunda Sovchi bulib kelgan 90 alpni 
ixtiyoriga yullab, Boysari shunday dedi: « Biz maslaxat kilib, yil agdarib kurdik, 
kizimizning yili sichkrn ekan, yoshi 14 ga chikkan ekan, bizning uzbekning rasmi 
shunday buladi. Kiz 14 ga chikkan sung uz ixtiyori uzida koladi, Bizning 
aytganimizga kunmay, tepaning boshiga utovni tikib utiribdi. Uzga boringizlar, 
uzdan surangizlar, biringizgi tegarmi, baringizga tngarmi, uzidan surangizlar…
Shubxasiz, feodalizm jamiyatida ota xukmi, xudo xukmi, «Kiz ota-onaning, 
erning kuli» degan konun – koida xukm surgan bir davrda Barchin otasi tomonidan 
aytilgan bu gaplar erish tuyuladi. Lekin doston kuylovchi Fozil Yuldosh 
tinglovchilar dikkatini jalb etish uchun odatdan tashkari vokelarni tasvirlaydi, 
Qadimgi utmish materxiar zamonlarga murojat kiladi. Shoir Barchin jamiyatning 
reng xukukli azosi sifatida kuylab uning jismoniy bakuvvat uzun buyli, barvasta kiz 
kabi tasvirlaydi. Shuning uchun xam Barchin uz xukukini yaxshi biladi, uz Elida 
kolgan suyukli yori Alpomishga e‘tikod Bilan umid boglaydi va sovchi bulib kelgan 
alplarga dadil javob qaytaradi. 
Xullas Alpomish dostoni turkiy Xalqlar urtasida keng tarkalgan bulib, unda 
ilgari surilgan muxim goyalar, ijobiy kaxramonlar timsolida mujassamlashgan 
insoniy fazilatlar, milliy kadriyatlar xozirgi yosh avlodni tarbiyalashda, ular orqali 
borayotgan kadriyatlarimizni, udumlar va urf-odatlarimizni tiklashda muxim 
axamiyat kasb etadi.