I oliy va o`rta

Nazorat topshiriqlari: 
1. Qadimgi qo`shiqlardan bizga ko`proq kimning asarlari orqali yetib 
kelgan? 
A) Yusuf Xos Xojib, 
B) Maxmud Koshgariy, 
V) Axmad Yugnakiy, 
G) Komil Xorazmiy. 
2. Qadimgi urf-odat, udumlar moxiyatining kelajak avlodga yetkazishning
eng samarali yuli? 
A) Mutafakkirlar fikrlari, 
B) Turli xil asarlar, 
V) Xalq ogzaki ijodi na‘munalaridan unumli foydalanish. 
G) Baryaa javoblar tugri.
2-asosiy masala bo`yicha o`qituvchining maqsadi: Talabalarga xalq 
qo`shiqlarida axloqiy, falsafiy, goyalarning axamiyatini tushintirib, ularni asoslab 
berishga urgatish. 
Identiv o‘quv maqsadlari 
1. Xalq qo`shiqlari haqidagi uz tushunchalarini aytadilar. 
3. Xalq kushiklarining falsafiy – axloqiy goyalarini bir-biriga takkoslaydilar. 
2-asosiy savolning bayoni 
Xalq qo‗shiqlarida oila va oilaviy munosabatlar mavzui bexad ko‗p 
ko‗llanadi.Shu maksadda Xalq o‗z ko‗shiklarida ro‗mol, ko‗ylak, belbog‗, do‗ppi, 
telpak, singari erkaklar va ayollar buyumlarini ramziylashtirib,‖oila, turmush‖ 
poetik ma‘nolarini ifodalab kelgan. Buning sababi oilani erkak va ayol tashkil 
etganligidir.Shunga ko‗ra, Xalq ko‗shiklarida oila ramzini ifodalash va shu orqali 
kiska satrlarda katta, umumlashma ma‘noni berish niyatida ko‗pincha erkak yoki 
ayolning biror buyumi poetik obraz vositasida ko‗llangan: 
Atlas ko‗ylak kiymayman, 
Chok-chokidan ketadi. 
Kundoshlikka tegmayman, 
Kunda tashlab ketadi. 
Ma‘lumki, atlas ko‗ylak – ipak tolasidan tayyorlangan muloyim va nozik 
gazlamadan tikiladagan o‗zbek ayollarining milliy kiyimi. O‗zbek kizlari kelin 
bo‗lganlarida,albatta,bu matodan ko‗ylak kiydiriladi. To‗ylarda kuyovning kelinga 
kilgan sarpolari ichida,so‗zsiz, atlas(shoyi) bo‗lad. Xalq ning urf- odatlari, ular 
kalbining ko‗zgusi bo‗lgan ommaviy ko‗shiklariga xam kirib kelgan. Demak, atlas 
ko‗ylak kshprok kelinlar, o‗rta yoshli ayollar kiyib yurgani uchun oila,sevgi ramzi 
sifatida poetik ma‘no kasb etgan. 

---

64 
Yukoridagi ko‗shikda ―atlas ko‗ylak‖ramziy birikmasining ―oila, sevgi‖ 
timsolida kelayotganligi fikrimizning yorqin dalilidir. Unga atlas ko‗ylak ipakdek 
muloyim va nozik gazlamadan tikilgani tufayli, undan foydalanishda 
extiyotkorlikka jiddiy e‘tibor berish zarurligi ta‘kidlanmokda. Chunki agar atlas 
ko‗ylak 
betartib 
tikilsa, 
darzi 
chok-chokidan 
ketib 
kolishidan 
ogoxlantirilmokda.Ko‗shikda shu real xodisaga timsoliy tus berilib,atlas ko‗ylak- 
oila ramzida ko‗llangan va unga bog‗lik ravishda lirik kaxramonning ruxiy xolati 
ochib berilgan. Lirik kaxramon xotie ustiga kundosh kilib xotitn oladigan kishiga 
turmushga chikishni xoxlamaydi. Chunki u oila masalasining nozikligini yaxshi 
tushunadi. Kolaversa, uningsh ko‗ngli xam atlas ko‗ylak ipagi kabi nozik. 
Kundoshlik xayotining joriy sitamlari bu nozik ko‗ngilga ozor yetkazishi 
mumkinligini kundoshli xayot bamisoli ―sherikli osh‖ ekanligini u yaxshi anglaydi. 
Ko‗shikda kundoshli oila o‗z-o‗zidan darz ketishga maxkumligiga ishora kilinadi. 
Ma‘lumki, sog‗lom oila muxiti mamlakatimizning , xayotimizning kelajagi 
bo‗lgan yosh avlodni tarbiyalab yetishtirishning zaruriy shartidir. Shunday ekan, bu 
masalaga o‗z kelajagimizga befark karash juadayam katta gunoxdir. 
Kuy kelganda ko‗zini ko‗ring, 
Bir-birining izini ko‗ring. 
Xamsoyaning kizini ko‗ring, 
Bizga kilgan nozini ko‗ring. 
Ushbu ko‗shikda farzand timsolida tug‗ilib, voyaga yetgan,tarbiyalangan 
muxit muxim rol o‗ynaydi va Xalq orasida uchraydigan‖Ot o‗rnini toy 
bosar‖,‖onasini ko‗rib kizini ol‖Kabilidagi makollarga ishora kiluvchi fikr ―ko‗y va 
ko‗zi‖xamda ―xamsoya va kizi‖obrazlarini o‗zaro kiyoslash asosida bayon kilinadi. 
Sog‗lom oilaning asosida xamisha pok va samimiy muxabbat, ishonch, 
vafodorlik kabi ajoyib, oliy insoniy tuygular yotadi. Shularning ichida eng muximi 
pok vasamimiy muxabbat bo‗lib, uinson kalbining noyob-ardokli tuyg‗usidir. 
Kizil gul bargi bo‗zlay, 
Doim oldingda turay. 
Agar bevafo bo‗lsang, 
Ishkingda kuyub o‗lay. 
Ko‗shikdagi ―kizil gul‖xam senvgi,muxabbatning ramziy ifodasi, xam ―yor 
ma‘shuka‖ning ramziy obrazi sifatida ifodalanib kelayapti.Lirik kaxramon u orqali 
yoriga murojaat kilib, o‗z dil izxorini, kalb tugyonini izxor etayapti. Yorini 
vafodorlikka, sadokatlilikka undab birgalikda turmush kurish taklifini bayon 
etayapti. 
Xalqimiz xamisha o‗z kizlaridan iffatlilikni, or-nomuslilikni, sevgida 
vafodorlikni, hayotga akl ko‗zi bilan karashni, yigitlardan esa magrurlikni, 
mardoikni, to‗griso‗zlikni va labzi xalollikni talib kiladi.Ularni noyob-ardokli 
tuygu-muxabbatni asrab –avaylashga da‘vat etadi: 
Asra kizil gulingni,
Sakla kizil gulingn, 
Baxosiga yetmasa,
Uzma kizil gulingni. 
Albatta, asrab-avaylagan, kadrlangan muxabbat kishini baxtga yetaklaydi. 
Ko‗shikda yoshlarga nisbatan: ‖Muxabbatingni asra,extiyot bo‗l, uto pishib 

---

65 
yetulganga kadar oila kurishga shoshilma. Umr savdosi shoshma-shosharlikni xazm 
kilib bo‗lmayd, degan fikr ilgari suriladi. 
Xususan, Xalqimiz bu masalada kizlarga juda ko‗p yuksak ma‘suliyatni 
yuklaydi.Ulardan sha‘n, sharmu xayo talab kiladi.Xalqimiz ularning gulday nafis va 
chiroyli, oyday to‗lin, sutday pok bo‗lishi xaqidagi orzularini kuylaydi va akliy 
xushyorlikka undaydi. 
Nojo‗ya yo‗lga kirgan ayollarning borib-borib bir kuni, albatta pushaymon 
yeb: 
Bilmiay bosdim tikonni, 
Tortadirman jabrini. 
Bilsam edim, bosmas edim, 
Tortmas edim jabrini. 
-deya alam bilan o‗kinishlari tabiiydir. 
Umuman ayollarning nojo‗ya xatti-xarakatlarini Xalq keskin koralagan,xatto 
o‗limga maxkum kilgan. 
Ko‗shiklarda tumushda ,turli toifadagi kishilar o‗rtasida uchraydigan 
munosabatlar, karama-karshiliklar, ziddiyatlar o‗zining yorqin ifodasini topadi: 
Sa‘va degan kushchaga
Maxsar bersang sayraydir. 
Savdogarning kizlari
Akcha bersang karaydi. 
Bu ko‗shikda tarbiyasiz, odobsiz, ochikuz kizlar tankid kilinadi.Ularni 
iffatsiz va tekin tomokligi kinoya yuli bilan keskin fosh etiladi.Kushikda bunday 
kizlarning obrazi sa‘va obrazi bilan kiyoslanadi. Chunki sa‘va chumchuksimonlar 
turkumiga mansub, rang- barang patli sayroki kush bulib, u kupincha maxsar degan 
urugidan moy, gulidan buyok olinadigan tup gulli bir yillik usimlikni xush kuradi. 
Kushikda shu real xolatga ramziy tus berilgan va unga yana boshka real xolat 
chogishtirilgan. Shu asoda kushikning asosiy mazmuni ochilib utkinchi boylikka, 
mol-dunyoga xirs kuyish xolati keskin tankid kilinadi. Bu kushik garchi utmish 
davrida yaratilgan va usha davrda yashagan, mol dunyoga uch bulgan kishilarning 
kizlariga karatilgan bulsa-da, uning tarbiyaviy axamiyati xozirgacha uz kadrini 
yukotmagan. 
Xalqimiz kishilarning uzaro salomlashish madaniyatiga xam jiddiy e‘tibor 
berdi. Shuning uchun ―Inson odobining boshi-salomdan‖ deb aytiladi. 
Salomlashish, xam ota-bobolarimizdan kolgan udum bulib, u insonga xurmatini, 
e‘tiborini bildiradi. Salomlashish kishilarni uzaro bir-biriga yakinlashtiradi, ular 
kalbida mexr-okibat tuygularini ustiradi. Salomlashishning kishilar urtasid auziga 
xos tartib va talablari mavjud. Ularga rioya kilish - kishining madaniyatlilik 
darajasini nomoyon kiladi. Salom-aliksiz yuradigan kishi odamlarning kuziga juda 
yomon kurinadi. Bunday odamlarning xurmati xam uziga yarasha buladi: 
Aka, yoringni kurdim, 
Kuchada turgan ekan. 
Egilib salom bersam, 
Tili yuk xayvon ekan. 
Ota-onaga muxabbat tuygusi Vatan tuygusi bilan chambarchas boglikdir. 
―Ota-onaga intilish - Vatanga intilish‖, ―Vatanga intilish-ota-onaga intilish‖ 

---

66 
demakdir. Ota-ona uyning ―boshi‖ , oilaning kurkidir. Xalq kuydagi kushikni 
bekorga aytmagan: 
Kizil gul taram-taram, 
Davlatim ota-onam. 
Yor degan kungil xushi, 
Topilmas ota-onam. 
―Xotin yulda, farzand belda, ota-ona, ogayni kayda?‖ deganlaridek, ota va 
ona kishi uchun birmarta beriladigan, qayta topilmas ―davlatdir‖. Ularni e‘zozlash , 
asrab-avaylash xar bir farzandning burchidir. Xalqimiz ―Ota-onaga kilganingni 
tortasan‖ deb bejiz aytmagan. Chunki, ―Toshu-tarozili‖ bu dunyoda odam ota-
onasiga nisbatan nojuya xarakat kilsa, uni albatta, farzandlardan tortishi Xalq 
amaliyotida isbotlangan. 
Xalqimiz azaliy shakllangan an‘ana-farzandning ota-ona maslaxati bilan ish 
yuritishdagi ma‘kulligidir. Chunki tajribali ota-ona uzokni kura biladi. Ba‘zan biz 
Xalq ijodida shunday kushiklarni xam uchratamiz:
Arik buyini uydim, 
Kulimga xino kuydim. 
Ota-onamdan kechib,
Yor, senga bino kuydim.
Bu kushikda lirik kaxramon xayotda uzicha mustakil yul tutib, ota-onasidan 
kechib, sevishgan yoriga ularning roziligisiz turmushga chikkanligi kuylangan. 
Xalqimiz xamisha tekinxurlikni, ochkuzlikni, molparastlikni uz manfaatini 
boshkalar manfaatidan ustun kuyishni koralab, mexnatsevarlikni. Xalollikni 
uluglab, ardoklab keldi.
Inson baxtni mexnatdan topadi. Mexnatsevar kishi doimo el e‘zozida buladi, 
obruga erishadi. Buni yurak-yurakdan xis kilgan Xalqimiz shunday kuylaydi:
Suv okaru, suv okar, 
Suv tagida kum okar. 
Vatan xizmatin kilgan,
Insonga omad bokar. 
Yoki: 
Baxor chogi korlar erib, soy bulgay, 
Mexnat bilan xar bir inson boy bulgay. 
―Mexnat kilgan-elda aziz‖, ―Mexnatning tagi roxat‖ degan Xalq iboralari 
xam bekorga aytilmagan. Xalqimiz axloqiy talablarga buyin egmaydigan, mexnatsiz 
turmushni xush kuradigan dangasalarni tankid kiluvchi kushiklar yaratgan‖ 
Ishlagan roxat kilib, osh yeydi, 
Dangasalar ta‘na bilan tosh yeydi. 
Xususun, yigitlar dangasa bulsa, peshonasining shuri. Chunki bunday 
yigitlarni kizlar kunglini zabt etishlari nixotda mushkul. Akl-farosatli kizlar xech 
kachon uz takdirlarini dangasalarga ishonib topshirishni xoxlamaydilar. Buni 
tasdigini Xalq yaratgan kuydagi kushikda kurishi kurish mumkin: 
Atlas kuylak kiymayman , 
Etagini loy kilib. 
Dangasaga tegmayman, 
Yurak – bagrim dog kilib. 

---

67 
Ushbu kushikda atlas kuylak etagiga yopishgan loy kishi dilini xufton kilib, 
unga ortikcha ish-tashvish va ogirlik tugdirgan kabi, ishyokmas, dangasa kishilar 
xam oilasiga ortikcha yuk buladi, degan goya ifodalangan. Shuning uchun 
kushikdagi lirik kaxramon uziga ortikcha dardisar va ogirlik orttirib, dangasa bilan 
oila kurishni xoxlamasligini oshkor e‘lon kiladi.
Xalqda azaldan spirtli ichimlikka berilishni, nasha chekishni, kora dori 
is‘temol kilishni odamgarchilikdan chikaruvchi, barbod etuvchi barcha insoniy 
kadriyatlardan, imon, e‘tikoddan maxrum etuvchi illat deb xisoblagan, Shuning 
uchun bu yaramas illatlar xozir xam Xalq tomondan keskin tankid kilinib, 
koraslanadi.
Mening yorim mast buldi,
Tokchadan tushdi kutim. 
Ichkilikning dastidan. 
Kuridi kuri-kutim. 
Bu kushikda lirik kaxramon-ayol, ona, xotin ichkilik dastidan uz 
turmushining barakasi kochganini alam bilan izxor etyapdi. U arokxur erining xatto 
tokchada turadigan kulf-kalitini kichkina sandikchasida yigib, asrab yurgan 
narsalarigacha barini tortib olib, ichkilikka sarflaganini nolib bayon etayotir. 
Erkaklar aklining egovi-arokni la‘natlab, kargayotir. Onalarning bu faryodini xis 
kilgan kizlarimiz arokxur, kuknorixur bilan aslo oila kurishni xoxlamaydi. Bu xol 
xam Xalq kushiklarida uzining yorqin badiiy ifodasini topgan. 
Atlas kuylak kiymayman,
Bijir-bijir guli bor. 
Arokxurga tegmayman,
Kuylagida xidi bor. 
Kushikda lirik kaxramon arokxurga turmushga chikishni, u bilan oila 
kurishni xoxlamasligini izxor etgan. 
Xalqimiz xamisha kabixlik, ugrilik, poraxurlik, kimorbozlik yuli bilan yashab 
kelayotgan kishilarga kaxr-gazab, nafrat bildiradi. Aldov yullari bilan mol-dunyo 
yigishni koralaydi. Chunki bu yulning oxiri odamni albatta xarob kilishini ming 
yillar davomida Xalq tajribasida sinovdan utib kelmokda. Xaromxurning topgan 
―Xaromini‖ yeb-ichgan oilasidagi bolalar xam xaromxurlikka urganishlari mumkin. 
Utmishdan to xozirgi davrgacha odamlar orasida yashab kelayotgan bu 
illatlar kuyidagi satrlarda tankid kilinadi: 
Ey, bangi, bangi, bangi, 
Ulmasdan murda rangi. 
Bangi sira boyimas,
Korni xech nonga tuymas. 
Odamlar xakkiga xiyonat kilish, ugrilik, or-nomusga tajavvuz kilish kabi 
illatlar kishilar urtasida mexr-shavkatni okibatni yukotadi. Kishilar ruxiga salbiy 
ta‘sir kiladi. Mamlakat turmushiga raxna soladi.