I. O’quv materiallari ma’ruza bo’yicha o’quv materiallari

V.N.Myasishchevning ilmiy qarashlari.

V.N.Myasishchev (1892-1973)-rus psixologi, shaxs munosabatlari kon­sepsiyasining ijodkori. Mazkur konsepsiyaga ko’ra, shaxsning asosini uning atrof olamga va o’z-o’ziga bo’lgan munosabatlar tizimi tashkil etadi. Munosabatlar tizimi inson ongida atrof voqelikning aks etti­rilishi natijasida paydo bo’ladi, uning o’zi xam voqelikni aks etti­rishning shakllaridan biridir. V.N.Myasishchev insonning rivojlani­shida faoliyatning rolini kamsitmagan holda odamlar o’rtasida hamkorlik, o’zaro yordamni talab qiluvchi munosabatlar tarkib topmagan taqdirda faoliyatning o’zi asosiy psixik sifatlarining shakllanishida neytral jarayon bo’lib qolishi mumkin, degan xulosaga keladi. Psixo­loglar o’rtasidagi shaxs-munozaralar natijasida shu narsa ma’lum bo’ldiki, munosabatni faoliyat yoki xarakat sifatida talqin etib bo’lmaydi, hatto, munosabat ko’p jihatdan harakatga teskaridir. Birinchidan, munosabat maqsadga ega bo’lmaydi va u ixtiyoriy bo’lishi mumkin emas; ikkinchidan, munosabat jarayon emas, u fazo va vaqtga chegaralan­magan; uchinchidan, munosabat maxsus tashqi madaniy vositalar bilan amalga oshirilmaydi, uumumlashma shaklda o’zlashtirilishi mumkin emas. Munosabat har doim individualdir. Biroq munosabat xarakat bi­lan chambarchas bog’liqdir. U xarakatni keltirib chikaradi, o’zi ham harakat davomida shakllanishi va o’zgarishi mumkin. Munosabat xarakat manbai ham, natijasi ham bo’lishi mumkin, ammo bo’lmasligi xam mum­kin. Chunki munosabat xar doim ham tashqi faollikda namoyon bo’lmaydi. Qolaversa, inson ayni damda yoki umuman mavjud bo’lmagan faqat uning o’z ongida mavjud narsalarga ham qandaydir munosabatda bo’lishi mum­kin.

V.N.Myasishchevning ta’kidlashicha, munosabat sub’ekt va ob’ekt mavjud bo’lgan joyda vujudga keladi. Odamning psixologik munosa­batlari uning ob’ektiv voqelik bilan bo’lgan ongli aloqalarini ifo­dalydi. B.N.Myasishchev mazkur voqelikning 3 kategoriyasini ajratib ko’rsatdi; 1) tabiat xodisalari va narsa-buyumlar olami; 2) odamlar va ijtimoiy hodisalar; Z) sub’ektning o’zi. Tabiatni idrok etish ko’p jihatdan ijtimoiy tajriba ta’siriga tobe bo’ladi, odamning o’ziga bulgan munosabat uning boshqalarga bo’lgan munosabati va boshqalarning unga bo’lgan munosabati bilan belgilanadi. Shu sababli psixologik munosabatlar tizimida V.N.Myasishchev odamning boshqa odamlar bilan bulgan munosabatlari birinchi darajali axamiyatga ega deb xisoblaydi. V.N.Myasishchevning ta’kidlashicha, odamning atrof voqelikka bulgan munosabatining turlariga extiyojlar, emotsiyalar, qiziqish va e’tiqod kiradi.

V.N.Myasishchev o’z ilmiy qarashlarida munosabatning bilish jara­yonlari bilan bo’lgan aloqasini yoritib berishga uringan. Idrok voqelikni xissiy aks ettirish shaklidir. Idrokning mustahkamligi faol ijobiy munosabatni talab qiladi, ob’ektga nisbatan befarq mu­nosabat xukmron bo’lgan sharoitda idrok jarayoni ham beqaror bo’ladi. Idrokning tanlovchanligi ham turli ob’ektlarga nisbatan inson tur­licha munosabatda bo’lishi bilan bog’liqdir. Biron ma’lumotni mustahkam eslab qolish xam unga bo’lgan qizikish va emotsional munosa­batga bog’liqligi ko’plab tajribalarda o’z tasdigini topgan. Tafakkur voqelikni bilvosita aks ettiradi, ammo tafakkurning mantiqiy shak­li bo’lgan hukmlarda ham shaxsiy munosabat ifodalanadi. Shu tufayli aynan bir hodisa haqidagi har xil insonlarning hukmlari bir­biridan farqlanishi mumkin.

Insonning rivojlanishi masalasini ham V.N.Myasishchev munosa­batlarning shakllanishi bilan chambarchas bog’laydi. Kuzatishlar va ta­biiy eksperimentlarning ko’rsatishicha, shartsiz reflektor reaktivlik paydo bo’ladi. Ikki yoshdayoq hali unchalik beqaror bo’lmasa-da, bolada uning muayyan narsa va hodisalarga bo’lgan munosabatini ifodalovchi «xohlayman-xohlamayman» , «kerak-kerak emas» , "qiziq-qiziq emas» ka­bi so’zlar jo’rligida amalga oshiriladigan reaksiyalarni kuzatish mum­kin. Eng muhimi, bola reaksiyasining mazmuni ishlatayotgan so’zlarining mazmuni bilan hamohangdir. Ikki-uch yoshdan boshlab bola­lar ancha aniq namoyon bo’luvchi tanlovchan munosabatlarni namoyon eta­dilar. Bu munosabatlar orasida ota-onasiga, bolalarga, tarbiyachilarga, o’yinlarga bo’lgan munosabat, ayniqsa, yorqin namoyon bo’ladi. Munosa­batlarning ayrim xususiyatlari bu yoshdayoq xarakterning sifatlari­mustaqillik, tashabbuskorlik, muloqotchanlik va boshqalarda namoyon bo’ladi. Ushbu yosh davrida munosabatlar vaziyat bilan bog’liqligi va tez uzgaruvchanligi bilan ajralib turadi. Munosabatlarning xarakteri va rivojlanish darajasi mazkur yosh davrida birinchi navbatda kattalar tomonidan belgilanadi. Maktab yoshi davrida bolaning voqelik bilan bulgan munosabatlari yanada murakkablashadi va turli – tuman bo’la boshlaydi. Munosabatlar tizimida yangilik – oiladan tashqari majbu­riyatlar va majburiy o’quv faoliyatining paydo bulishi yuz beradi. Bu davrda munosabatlar tizimi ob’ektiv zarurat talablari bilan belgi­lanadi. Shu tariqa nazariy qarashlariga ko’ra, V.N.Myasishchev inson­ning psixik rivojlanishi uning atrof voqelik va eng avvalo boshqa odamlar bilan bo’lgan munosabatlari tizimining murakkablashib, ken­gayib borishiga bog’liq, bo’ladi, degan g’oyani ilgari suradi.

Shunday qilib, rus psixologlari - L.S..Vigotskiy, A.N.Leontev, V.N.Myasishchev ilmiy qarashlarining qisqacha taxlili shuni ko’rsatadiki, ushbu olimlarning izlanishlaridan son psixik ta­raqqiyoti masalasi markaziy o’rnni egallagan. Har bir olim o’z ilmiy yondashuviga ega bulgan bo’lsa-da, ularning barchasini psixik ta­raqqiyotning manbalari va qonuniyatlari bilan bog’lik muammolarni o’rganish ru s psixologlarining ushbu muammolarni o’rganish sohasida qo’lga kiritgan yutuqlari psixologiya fanining, shu jumladan, bolalar psixologiyasining taraqqiyoti uchun hizmat qildi va qilib kel­mokda.