I. O’quv materiallari ma’ruza bo’yicha o’quv materiallari

Sensor, perseptiv hamda kognitiv rivojlanish.

Chaqaloq boshqa yosh davridagi odamlarga qaraganda kuchsiz, zaif, ojiz ko‘rinsa-da, ba’zi jihatlari bilan kattalardan ustunlik qiladi. Ye.A.Arkinning fikricha, chaqaloqlik davrining kuchli jihatlari ko‘pincha uning o‘sish quvvatida o‘z ifodasini topadi. U har oyda ikki sm dan o‘sadi, uning og‘irlig har kuni 1,6-2 grammdan ortib boradi. Uning shiddatli sur’at bilan o‘sishi ko‘proq individning vegetativ nerv sistemasi, ichki sekretsiya (buqoq, qalqonosti va usti) bezlarining faoliyatiga bevosita bog‘liqdir. Shuni alohida ta’kidlash kerakki, ichki sekretsiya bezlari ishlab chiqargan maxsus gormonlar qonga so‘rilib, organizmning jismoniy o‘sishini belgilaydi. Chaqaloqning g‘oyat jadal sur’atlar bilan o‘sishi shu davrning o‘ziga xos xususiyati bo‘lib, uning o‘sishiga ta’sir etuvchi omillar ovqat, sof havo, quyosh nuri, nafas olish, parvarish va hokazolar.

Odatda chaqaloqning nerv faoliyati shartsiz va shartli reflekslar ta’sirida vujudga keladi. Shartsiz tug‘ma reflekslar bolaning tug‘ilishi arafasida yetarli darajada yetilishi sababli unda qon aylanish, nafas olish, ovqat hazm qilish, siydik chiqarish singari eng muhim vegetativ funksiyalar amalga oshadi. Masalan qorni och chaqaloqlar labiga biror narsa tegishi bilan unda emish harakati vujudga kelib, so‘laklari oqa boshlaydi. Bu ovqatlanishning shartsiz refleksi deyiladi.

Bolada taassurot olish ehtiji paydo bo‘lishi bilanoq, orientir refleksi bilan aloqa o‘rnatadi, hissiy bilish organlarining tayyorlik darajasiga muvofiq mavjud ma’lumotlarni qabul qiladi va shujarayonda o‘zini ham rivojlantiradi. Chaqaloqning ko‘ruv va eshituv apparati dastlabki kundan oqishga tushsa ham, ular hali yetilmagan bo‘ladi. Shu sababli ko‘rish sezgisini yorug‘lik, eshitish sezgisini esa qattiq tovush vujudga keltiradi. Bola harakatdagi jismlarni kuzatishga intilsa ham, aslida qimirlamay turgan narsalarga ko‘proq diqqatini to‘playdi. Uning ruhiy dunyosida ko‘ruv va eshituv apparatlariga mos ravishda diqqatning muayyan ob’ektga to‘planishi jarayoni asta-sekin vujudga keladi.

Chaqaloqning sezgi organlari uning harakatiga qaraganda durustroq rivojlangan bo‘ladi. Masalan, chaqaloq achchiqni shirindan, issiqni sovuqdan, ho‘lni quruqdan farqlay oladi. Uning hid bilish organlari juda zaif bo‘lishiga qaramay, burniga yoqimsiz hidli modda yaqinlashtirilsa, bezovtalanadi. Bola teri tuyush, haroratni his qilish, sezish, og‘irlikni faxmlash, ta’m bilish sezgilari ham yetarli darajada rivojlangan bo‘ladi.

Chaqaloqda jismlarni, odamlarni, atrof-muhitni kattalar kabi yaxlit va aniq idrok qilish imkoniyati bo‘lmaydi. Chunki idrok qilish insonning boshqa psixik jarayonlari (xotira, tasavvur, tafakkur), ruhiy holatlari (his-tuyg‘u, o‘ng‘aysizlanish) va o‘ziga xos tipologik xususiyatlari bilan uzviy bog‘liqlikda amalga oshadi. Shuning uchun chaqaloqda mazkur imkoniyat o‘ta cheklangan bo‘lib, sezgi organlari oddiy aks ettirish imkoniyatiga ega.

Yangi tug‘ilgan bolada kuchli yorug‘likni aks ettirish imkoni bo‘ladi va u yorug‘likdan turli darajada va shaklda ta’sirlanadi, hatto, ko‘zlarini yumib oladi. Ko‘rish mexanizmlari hali o‘sib ulgurmagani sababli tinch holatdagi yoki harakatdagi jismni idrok qila olmaydi. Goho o‘n kunlik chaqaloq harakatdagi jismga nigoh tashlagandek ko‘rinsa-da, aslida unga bir necha sekund termilishdan nari o‘tmaydi.

Chaqaloqda eshitish sezgisi zaif rivojlangan bo‘lsa ham, u hali o‘zi eshitishga moslashmagan kuchli qo‘zg‘atuvchilarni (tovush, qichqiriqni) aks ettira oladi, biroq tovush kelayotgan ob’ektni aniq topa olmaydi.

Ko‘rish va eshitish organlarining muayyan ob’ektga yo‘nalishi oyoq-qo‘l va boshning harakatida, bolaning yig‘lashdan to‘xtashiga ko‘rinadi.

N.L.Figurin va M.P.Denisovning ta’kidlashicha, bolaning bir oylikkacha davridagi tetiklik holati (uyg‘oqligi) ko‘rish va eshitishga yo‘nalgan shartsiz reflekslar tufayli faollashib boradi; tovush ta’siriga berilish 2-3 haftalikda vujudga keladi. Shuning uchun bola surnay sadosiga quloq soladi va yig‘idan yoki harakatdan to‘xtaydi. Bir oylik bo‘lgach unda orientir refleksi namoyon bo‘ladi. (I.P.Pavlov). Shu sababdan chaqaloq gaplashayotgan odamga tikiladi va ixtiyorsiz hatti harakatdan o‘zini tiyib turadi.

Bola ob’ektni ko‘rish va tovushni eshitish uchun diqqatini to‘playdigan bo‘lgach harakatining faollashuvida ancha o‘zgarishlar ro‘y beradi. Odatda uning harakati ixtiyorsiz va tartibsiz ravishda amalga oshib, jismlarga ko‘z yugurtirish, boshini burish bilan tugasa ham, harakat hodisasi vazifasini bajaradi: o‘zida hulqining sodda ko‘rinishini ifodalab, bolani voqelik, tashqi olam bilan uzviy bog‘laydi.

D.B.Elkonin fikricha, chaqaloq hayotining uchinchi haftasida onaning emizishdagi holatiga moslashish bilan bog‘liq birinchi tabiiy shartli refleks vujudga keladi va keyinchalik esa ba’zi qo‘zg‘atuvchilarga javob tariqasida alohida shartli reflekslar ham paydo bo‘ladi.