I. O’quv materiallari ma’ruza bo’yicha o’quv materiallari

Sizning-cha, mazkur misollarda bayon etilgan fikrlar ilk bolalik davridagi qaysi psixik jarayonlar bilan uzviy bog‘liq va nima uchun? O‘z fikringizni asoslab bering.

Inson ontogenezida uning 1 yoshdan 3 yoshgacha o‘sish davri alohida ahamiyat kasb etadi. Chunki bu davrda inson zotiga xos eng muhim sifatlar, harakter hislati, atrof-muhitga, o‘zgalarga munosabat, xulq-atvor, tafakkur va ong kabi psixik aks ettirishning turli ko‘rinishlari shakllanadi. Bularning barchasi qarama-qarshiliklar kurashi ostida tarkib topadi.

Bolaning yurishga urinishi, turli narsalar bilan ovunishi va mashg‘ul bo‘lish imkoniyatlari kengayishi, uning kattalarga bevosita tobeligi, ularga bog‘liqligi nisbatan kamayishiga olib keladi. Binobarin, uning mustaqil harakat qilishi uchun zarur shart-sharoitlar yaratiladi.

R.Ya.Abramovich-Lextmanning tadqiqotlarida ifodalanishicha, bir yoshli va bir yoshu ikki oylik bolada turli narsalar bilan harakat qilishning oddiy turi jadal rivojlanadi. Boshqacha aytganda, unda jismlar bilan muayyan harakatni amalga oshirishning nisbatan barqaror usullari shakllana boradi. Shunday harakatlar tobora ortadi va murakkablashadi, ularning mohiyati borgan sari chuqurlashadi.

D.B.Elkonin fikricha, bolalarda keng ko‘lamli va ko‘p miqdordagi predmetlarni tanish, idrok qilish, ularning xususiyatlarini o‘zgartirish ehtiyojining ortishi katta yoshdagi odamlar bilan muloqotga kirishishi mayli, tuyg‘usi va istagini kuchaytiradi. Shunday bo‘lsada, bu muammo bola shaxsiy o‘yin faoliyatini tashkil qilishda hali kattalarning madadiga va yordamiga muhtojligini ko‘rsatadi.

Bir yoshli va undan sal oshgan bolaning har xil harakatli o‘yinlarda muvaffaqiyatsizlikka uchrashi, ko‘zlagan ishni bajarishdagi noxush kechinmalar uning ruhiy dunyosida dastlabki jazava (affektiv) tuyg‘u va hisni vujudga keltiradi. Shuningdek, o‘z faoliyatida uchraydigan ko‘ngilsiz voqealarga shaxsiy munosabatini bildirish-aksettirishning yangi shakli ta’sirlanish (reaksiyaga kirishish) ni tarkib toptiradi.

Achchiqlanish, jahl qo‘zg‘alishi, qahru g‘azab tuyg‘ularining xususiyatini taqiq qilganT. Ye. Konnikova ma’lumotlariga binoan, bir yoshli bolada ko‘pincha bezovtalanish, xatti-harakatdagi “portlash”, qahri qattiqlik yuzaga keladi. Olimaning fikricha, uning psixikasida paydo bo‘layotgan hulq hosilasi tirishqoqlikning o‘ziga xos ko‘rinishidan iborat bo‘lib, u o‘zi yoqtirgan narsani tezroq qo‘liga olish hoxishi bilan uzviy bog‘liqdir.

Odatda, affektiv holatga berilishni yoki affektiv ta’sirlanishni bola kattalar bilan muloqotda psixik jihatdan qoniqmasligi hosil qiladi. Psixologik ma’lkmotlarga ko‘ra, “portlash”, “lovetish” xususiyatiga ega bo‘lgan affektiv quyidagi sabablar bilan vujudga keladi: 1) katta bolani hoxish istaklarini tushunmasligi, imo-ishorasi vayuz-chehra harakatlariga, pantomimikasiga (yuz bilan tana harakatlari qo‘shilishi) e’tiborsizligi; 2) bolaning ixtiyorsiz xatti-harakatiga batamom qarshilik ko‘rsatishi, shuningdek, uning talabini bajarmasligi; 3) boladagi o‘zgarishlarga oid bilimlardan bexabarligi, bu o‘zgarishlarni oldindan seza olmasligi va boshqalar.

Jazavaga tushishning xususiyati va darajasi bolaning yashash sharoiti hamda unga kattalarning munosabatida o‘z ifodasini topadi va mahalliy mezonlar yormasi bilan aniqlanadi. N. A. Menchinskaya o‘z kundaliklarida biryarim yoshli o‘g‘lining o‘jarligini shunday ta’riflaydi: “Mumkin emas!” taqiqlashga javoban Sasha o‘jarlik qilar, sho‘xligini yana zo‘r berib davom ettirishga urinar edi; uning o‘jar ona hohishini boshqa boshqa ob’ektga tortish bilangina bartaraf qilsa bo‘lar edi; ko‘pincha taqiqlashga qarshi yig‘lab injiqlik qilar, hatto, o‘zini polga otar, qo‘l va oyoqlarini tapillatar, ammo bunday “jazava” uning xulqida juda kam sodir bo‘lib, uni bunday sho‘xliklaridan tez va oson chalg‘itish mumkin edi. ..”.

PsixologlardanV.S.Vigotskiy, P.P.Blonskiy va ularning shogirdlari olib borgan ishlardan ko‘rinadiki, bolada paydo bo‘lgan dastlabki so‘z-ibora go‘daklik davridan ilk bolalik davriga o‘tishning eng muhim jihati va sharti hisoblanadi. Harakat bilan so‘zning bog‘lanshi bolaning mustaqillgi va mustaqil faoliyatga amalga oshirish uchun zarur sharoit yaratadi.

Yirik psixologlar V.Shtern, K.Byuler va boshqalarning tadqiqotlarida bayon qilinishicha, bola qo‘llaydigan dastlabki so‘zlar ikkita muhim xususiyatga egadir: birinchi xususiyati ular kattalar nutqidagi so‘zlardan fonetik jihatidan keskin farqlanishidir; ikkinchi xususiyati esa o‘zining qamrovi bilan ko‘p ma’noli egadir. Boshqacha aytganda, mazkur so‘zlar, iboralar ma’lum predmetni emas, balki qator narsalarning nomini, hatto, guruhlarini anglatadi.

Yuqoridagi mulohazalarning dalili sifatidaT. Ye. Konnikova tajribasidan namuna keltiramiz: Olimaning nuqtai nazaricha, kattalar bilan bolalar muloqotida ishlatiladigan so‘zlarning farqlari turli manbaga va asosga bog‘liqdir: a) bolalar nutqida shunday so‘zlar qo‘llaniladiki, ular hech qachon katta odamlarga shunday ma’noni bildirmaydi (adiga-baliq moyi, ika-sharf, gili-giliga-qalam); b) ko‘pincha bola nutqidagi so‘zlar kattalar so‘zlashuvining ma’lum bo‘lagini emas, balki uning o‘zagini tashkil qiladi, xolos (“is”-issiq”, “di”-keldi); v) bolalar kattalar qo‘llaydigan so‘zlarni buzib talaffuz qilsalarda, lekin predmetning timsoliga asoslanib, ularning umumiy fonetik va ritmik jihatlarini saqlaydilar (“ti-ti”-soat, “pa-pa”-mashina, “ling-ling” radio, televizor); g) taqlidiy so‘zlar (“vov-vov”-it, “mu-mu”-sigir, “ba-ba”-qo‘y kabilar).

D. B.Elkonin tajribasida bir yoshu uch oylik Galya uchun “aka” degan tushuncha (sun’iybo‘lsada) ho‘l mevalar, konfet, qand, zoldir singari narsalarni anglatadi. T.E.Konnikova tajribasida esa xuddi shu yoshdagi Nonna “kx-kx” deganda mushuk, soch, mo‘ynani atagan. Bu misollarni psixologik nuqtai nazardan tahlil qilsak, ularda umumpsixologik qonuniyatlari zamirida ona tilining grammatik to‘zilishini faol egallash uchun keng imkoniyatlar yotadi. Umuman, dialogik nutq bolaning kattalar bilan hamkorlikdagi faoliyatini ajralmas tarkibiy qismi hisoblanadi.

A.N.Gvozdev ilk bolalik yosh davrida rus tilining grammatik qurilishini o‘rganib, uni ikki bosqichga ajratadi. Birinchi bosqich-1yoshu 3 oylikdan 1yoshu 10 oylikkacha. Bu bosqich ham muayyan davrlarni o‘z ichiga: a) bir so‘zdan tuzilgan gaplar bosqichi(1,3-1,8); b) ikki va undan ortiq so‘zdan tuzilgan gaplar. Ikkinchi bosqich-1yoshu 10 oylikdan 3 yoshgacha. Bu bosqich ham bir necha davrlarga ajratiladi: a) sodda va murakkab gaplarning shakllanishi (1,10-2); b) sintaksistik aloqalarni ifodalovchi gaplardan foydalanish (2,1-2,3); v) yordamchi so‘zlarni o‘zlashtirish bosqichi kabilar.

Psixologik adabiyotlarda ilk bolalik davrida tilning grammatik shakllarini jadal sur’at bilan o‘zlashtirish omillari bo‘yicha qator muammolar ifodalangan. Masalan, K. Byuller bolani tilni flektiv (turlanish, tuslanish) tabiati bilan tanishish muammolariga alohida ahamiyat bergan. Uning fikricha, bola mazkur holatni intuitiv ravishda kashf qiladi, bu narsa grammatik aloqalarda, morfologik o‘zgarishlarda namoyon bo‘ladi.

Bolada tilning grammatik qurilishini o‘rganishda bag‘ishlangan anchagina tadqiqotlar mavjud. Ularning mualliflariF.A.Soxin, L.S.Slavina, D.B.Elkonin, K.I.Chukovskiy, M.I.Popova, G.L.Rozengart-Pupko, A.R.Luriya, F.Ya.Yuduvich, P.Ya.Galperin va boshqalardir.

D.B.Elkonin fikricha, ona tili (rustili) grammatikasini o‘zlashtirish quyidagicha amalga oshadi: a) yaqqol idrok qilinayotgan vaziyat tilning leksik vositasi bilan ifodalanib, ob’ektiv munosabatni aks ettiradi; b) predmetli vaziyatning grammatik shakli ajratiladi; v) grammatik munosabatlar shaklini bildiruvchilarni umumlashtirish va mavhumlashtirish yuzaga keladi.

Tadqiqotchi N.X.Shvachikin mulohazasiga ko‘ra, bolada avval unli harflarni, keyin undosh harflarni farqlash ko‘nikmasi vujudga keladi. Go‘daklik davrida bola qarashi, eshitishni (quloq solishni) va o‘z qul harakatlarini boshqarishni o‘rganadi. U juda aktiv harakatga kattalar bilan muloqotga kirishish va boshqalar eng katta yutug‘i. Emaklash endi bolaning 1 yoshdan 3 yoshgacha bo‘lgan (ilk bolalik) davri boshlanadi. Bu yoshdagi harakatdagi eng katta yutug‘I to‘gri va tik yura boshlashi psixikasining rivojlanishini ta’minlovchi predmetli faoliyatning yo‘lga qo‘yishi va gaplarni tushunib nutq rivojlanishidir. Yurish vaqtida to‘g‘ri yurish ularni qoniqtirmaydi. Orqaga ko‘zlarini yumib baland pastqam joylardan yurib o‘zlari o‘zlariga qiyinchilik tug‘diradi va uni yengishga harakat qiladi. Uyqu vaqti kamaya boradi. 1,5 yoshdan 13,5 soat kechasi va 2 mahal, kunduzi 3 yoshga yetganda 12 soat kechasi va 1 mahal kunduzi uxlaydi. Jismoniy jihatda o‘sishi quyidagi ko‘rsatkichlar atrofida bo‘ladi.

1 yashar bo‘yi 75 (yiliga 25) vazni 9 (yiliga 6)

2 yashar bo‘yi 85 (yiliga 10) vazni 12,5 (yiliga 3,5)

3 yashar bo‘yi 92 (yiliga 7) vazni 14 (yiliga 1,5)

Suyaklar qotishi va o‘sishi protsessi davom etadi. 3 yoshga yetganda sut tishlari chiqib bo‘ladi. Umurtqasi rivojlanib bola gavdasini ko‘taradigan bo‘ladi. Ichki organlarda ham o‘sadi, o‘pka va yurak harakatlarining aktivligi hisobiga vazn ortib faolligi ortadi. Leykotsit kam bo‘lganligi uchun yuqumli kasalliklarga tez beriluvchan bo‘ladi.