I türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans

pronoun *mV also similar to the data of the Azerbaijani language, especially increases its important 

role in Nostratic studies. 

 

Key words: personalpronoun, monogenesistheory, nostratic languages 

 

 

Təranə Şükürlü, fil.ü.f.d., dos. 

AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu,  

Türk dilləri şöbəsinin aparıcı elmi işçisi 

 

TÜRK  DİLLƏRİNDƏ FONETİK HADİSƏLƏR 

 

Dil vahidlərinin fonetik qabığında  müxtəlif  çalarlıqda təzahür edən hadisələr ümumiləşmiş 

halda fonetik hadisələr adlanır.  Azərbaycan və türk dillərində aşağıdakı fonetik hadisələr 

mövcuddur: assimilyasiya, dissimilyasiya, proteza,  eliziya, metateza. 

Türk ədəbi dilində də müxtəlif fonetik hadisələr mövcuddur. Bu hadisələrin bir qismi yalnız 

tələffüzlə əlaqədardır, yəni sırf orfoepik hadisədir. Yazı ilə əlaqədar fonetik hadisələr səs düşümü 

və səs artımı şəklində özünü göstərir. Lakin bu hadisələr danışıqda da geniş yayılmışdır. 

  Türk dillərində fonetik hadisə və qanunlar qanunauyğun şəkildə baş verir. Məhz buna görə 

də dilçilik elmində nitqin səs quruluşu inkişafını ifadə edən fonetik qanunlar və hadisələr fəaliyyət 

göstərir. Səs qanunları bir dilin inkişafının müxtəlif  dövrlərində və ya qohum dillər arasında 

səslərin uyğunluğunu müəyyənləşdirir. Dillərin qohumluq problemini başa düşmək, nitqin səs 

quruluşunun inkişafındakı qanunauyğunluqları anlamaq üçün fonetik qanunauyğunluqları 

müəyyənləşdirmək çox böyük əhəmiyyətə malikdir. 

Söz tərkibində yaxın, yanaşı gələn səslərin biri digərinə təsir etməklə məxrəc və akustik 

cəhətdən həmcinsləşmələrinə, yaxınlaşmalarına uyuşma deyilir.  

Bu tərifdən aydın olur ki, uyuşma hadisəsi, hər şeydən əvvəl, səslərin formalaşmasında fəal 

iştirak edən üzvlərin vəziyyət dəyişməsilə, hətta, bəzən üzvlərdən birinin digərini əvəz etməsilə 

əlaqədar bir hadisədir. Çünki uyuşma şəraiti nitq axını prosesində yanaşı və ya qonşu səslərin az-

çox məxrəclə dəyişməsi nəticəsində yaranmış olur. Buna görə də uyuşma prosesində səsləri 

formalaşdıran danışıq üzvlərinin uyuşma prsesindəki əlamətdar rolunu nəzərdən keçirmək lazımdır.  

  Türk dillərində baş verən fonetik hadisələrdən biri də səslərin məxrəc və akustik cəhətdən 

bir-birinə yaxınlaşıb uyğunlaşmasıdır. Assimilyasiya (uyuşma) adlanan bu prosesə uğrayan, məruz 

qalan səs, təsirinə düşdüyü səslə ya tam həmcinsləşir, ya da məxrəccə ona yaxın olan səsə çevrilir. 

Müasir Azərbaycan dilində yanaşı işlənən nl, rl, zl, st kimi səs birləşmələri “nn” anlamaq 

“annamaq”, ll “çıxallar” çıxarlar, zd “qızdar” qızlar formasında assimilyasiyaya uğrayır.  

   Azərbaycan  dilində  samitlər  sistemində  geniş yayılmış kombinator hadisələrdən biri də 

uyuşmadır. Azərbaycan dilində uyuşma hadisəsinin tam və natamam, təsadüfi və daimi  formaları 

fərqləndirilir. 

 Tam uyuşmada uyuşma hadisəsinə uğrayan səs, təsirinə düşdüyü səslə tam eyniləşir. 

Məsələn, tapmaq- tappaq ( Azərb). Qırğız dilində z+s-ss  formasında:  tuzsura-tussura  “ duz 

istəmək”, sözsüz-sössüz “sözsüz”, jazsa-jassa “ yazsa”, köz sal- kössal “göz qoy”, n+m-mm: 

janmay-jammay “qayıdış”, tunma-tumma “çöküntü”. formasında olan nümunələr çox rəngarəngdir. 

I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə) 

 

 

 

 

 

 

129

 Natamam uyuşmada uyuşma  hadisəsinə uğrayan səs,təsiri altına düşdüyü tam eyniləşməyib, 

ona yaxın məxrəcli başqa bir səslə əvəz edilir.: qızlar-qızdar , adamlar-adamnar .[ 1, 126] 

Qırğız dilində assimilyasiya hadisəsi zəngin nümunələrlə diqqəti cəlb edir: 

b-p:  jaşbı-jaşpa: “gəncdirmi”,uk+ba-ukpa “qulaq asma”; 

d-t: jumuş+dan-jumuştan “işdən”. tündük+da- türndükto “şimalda”,  klass+da-klassta 

“sinifdə”; 

q-k: taş+qa-taşka “daşa”, atqıç-atkıç “atıcı”, tış+qaarı-tışkaarı  “kənar”; 

n-m: tan+ba- tamba “danma”, inan+bayt- inambayt “inanmır”. 

 Azərbaycan dilindən fərqli olaraq müasir qıırğız dilində n (sağır nun) samiti mövcuddur. 

Azərbaycan dilində bu səs yalnız dialektlərdə işlənir. Tam uyuşmada burun samiti n sağır nun 

samitinə çevrilir: körün+qan- körünqan ( görünən), juun+qan-juunqan “yuyunan”. 

Türk dillərində uyuşma hadisəsi çox mühüm hadisədir və rəngarəng formalara məxsusdur. 

A. M. Şerbak uyuşma və səsfərqləşmələri hadisələrinin türk dillərində aşağıdakı səslər 

arasında geniş yayıldığını göstərir: ln-nn, zn-st, ln-ld, nd-nn, tn-tt, ll-ld,md-mn, rd-ro və s. atti-atni, 

attar-atlar, maldi-malni, mini-mindi, onnan-ondan.  basşı-başşı, aşsa-aşşı, jazsa-jassa. (qarq).  [5, 

104-105] 

 

Dilimizin  tarixində yumşaq damağın vəziyyətinə görə  fonetik əvəzlənmə özünü 

göstərmişdir. Bunu biz daha çox dilönü- dişarxası  d və  burun n samitləri arasında görürük. N 

samiti özündən əvvəl gələn d samitinə təsir edərək, onu tamamilə öz məxrəcinə çevirir: Bəndəni 

annamışam, aşiq rüsvayi gərək. 

Nümunələrdən görünür ki, uyuşma fonetik hadisəsi zamanında əmələ gələn əvəzlənmələr 

danışıq dilinin təsirilə yazılan və daha çox yaxın dövrə aid hadisələrdir. Göstərilən fonetik 

əvəzlənmələrin dialekt və şivələrimizdə özünü çox geniş şəkildə göstərməsi bunu bir daha təsdiq 

edir. Beləliklə, bu cür samit əvəzlənmələrin dilimizin  tarixi üçün xarakterik olmadığını qeyd etmək 

daha vacibdir.  

Təsadüfi uyuşma sözə şəkilçinin bitişdirilməsi və ya hansı bir sözün qoşulması –

yanaşdırılması prosesində baş verir: yazsa-yassa, getsə-gessə, tapmaq-tappaq, odtək-ottək  və s 

Daimi uyuşma  əsasən, sadə kökdən ibarət bu və ya digər sözün daxilində olan qanun 

mahiyyətli uyuşmadır.  

 Azərbaycan ədəbi dilindəki sözlərdə olan saitlər uyuşması və saitlərlə samitlərin uyuşması 

məhz daimi uyuşmanın ən parlaq təzahürüdür. Belə uyuşmalar dilin fonetik qanunları halında 

sabitləşmişdir. Hətta, bu cür uyuşma sözlər vasitəsilə şəkilçilərə də köçürülür.  

  Sibir tatarlarının dilində də assimilyasiya, yəni bənzəşmə hadisəsi geniş yayılmışdır. 

Bənzəşmə hadisəsinin iki növü vardır: 

1.

  Yaxın bənzəşmə 

2.

  Uzaq bənzəşmə 

   Söz daxilində iki yanaşı səsin məxrəc və akustik cəhətdən uyğunlaşması hadisəsi yaxın 

bənzəşmə hadisəsi adlanır: 

   md- mn: apaqamnan-ablamdan, tilimnen-dilimden. 

  nb- mb : umbiş-on beş. 

 Uzaq  bənzəşmə hadisəsində uzaqda olan səslərin məxrəc baxımından uyğunlaşması vacibdir: 

tsats < “saç” [ 4, 192] 

  Qaraçay-Balkar dilində assimilyasiya hadisəsinin iki növü vardır. 

1.

 Proqressiv ( irəli) assimilyasiya; 

2.

 Reqressiv (geri) assimilyasiya. 

  Proqressiv assimilyasiya hadisəsinə ket+di- ketti, elt+di-eltti və s. 

 Reqressiv assimiylasiya hadisəsinə isə aşağıdakı prosesləri misal göstərmək olar. 

 nl-ll:     oltan+lı-oltallı,biçen+lik-biçellik, koyayan+la-koyalla. 

nm-mm:  kelin+mişe-kelimmişe, tin+maz-timmaz, işleqen+me- işleqemme. 

 zs- ss: kız+sa-kıssa. 

nb-mb: işleqen+biz- işleqembiz, on+bir- ombir, on+beş-ombeş. 

I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə) 

 

 

 

 

 

 

130

 Çuvaş və Qaraçay- balkar və tatar dillərində proqressiv asimmilyasiya geniş yayılıb: 

çavaşsem-çavaşşem, yıvas+sem-yıvassem (çuv), ket+di- ketti, elt+di-eltti(q-balk), alıp-b ar, küpd 

(d) ide ( tat) 

 Reqressiv assimilyasiya  tatar dilində çox geniş yayılıb: kitap-kitabı, un ber-umber ( on bir). 

  Kumuk dilində: qetti-qetdi, bitti-bitdi, senne-sende, yassa-yazsa, zamallar-zamanlar. 

 Reqressiv assimiylasiya hadisəsinə aşağıdakı prosesləri misal göstərmək olar. 

 nl-ll:     oltan+lı-oltallı,biçen+lik-biçellik, koyayan+la-koyalla; 

nm-mm:  kelin+mişe-kelimmişe, tin+maz-timmaz, işleqen+me- işleqemme, 

 zs- ss: kız+sa-kıssa; 

nb-mb: işleqen+biz- işleqembiz, on+bir- ombir, on+beş-ombeş. 

 Çuvaş dilində proqressiv asimmilyasiya geniş yayılıb: çavaşsem-çavaşşem, yıvas+sem-

yıvassem. 

 Reqressiv assimilyasiya  tatar dilində çox geniş yayılıb: kitap-kitabı, un ber-umber ( on bir). 

  Kumuk  dilində:  qetti-qetdi, bitti-bitdi, senne-sende, yassa-yazsa, zamallar-zamanlar. Bəzi 

türk dillərində eyni sözün assimilyasiya mövqeyində iki cür yazılışı  bu dillərdə orfoqrafiya 

qaydalarının pərakəndiliyi ilə əlaqədardır. Bu baxımdan, Azərbaycan dilinin orfoqrafiya qaydaları 

öz sabitliyini qoruyub saxlayır. 

 Altay dilində reqressiv assimilyasiya da yazıda öz əksini tapa bilir. Bu vəziyyətdə sözün 

sonuna şəkilçi qoşulduqda həmin sözün son samiti məxrəc və akustik baxımından dəyişir. 

Aşağıdakı səslər bir-birini əvəz edir: 

t-d (at-ad)-ada (adlandırmaq), ş-c   (yaş- ( gənc)-yaca- (böyümək, boyatmaq), kəreş- 

(mübarizə)- kərecer (mübarizə aparmaq), kursak  (yemək)- kursaqı (onun yeməyi), iştet (işdət)-

işteder (işlədər). 

Qeyd edək ki,  attı, qaşdı (Azərb), kaştı (altay) tipli reqressiv assimilyasiya isə yazıda öz 

əksini tapmır.[3, 120] 

    Sözün tərkibində bir səsin başqa bir məxrəcdə olan səsə çevrilməsi səs fərqləşməsi hadisəsi 

kimi tədqiq edilir. Türk dilində dissimilyasiya  hadisəsi samitlərdən birinin öz səs məxrəcindən 

uzaqlaşaraq yaxın və eyni qəlibli səslərdən biri kimi tələffüz olunması formasında baş verir. 

Məsələn: onbaşı-ombaşı, sonbahar- sombahar  ( payız), şemsiye-şemşiye (çətir), İstanbul- İstambul, 

içten-işten. Qaraçay-balkar dilində dissimilyasiya hadisəsinin mənzərəsi aşağıdakı kimidir: çd-şd: 

aç+dı- aşdı,  kaç+dı- kaşdı, kyuç+den- kyusden; 

çdj-şdj: aç +djil- aş djil. 

 Türk dilində bəzən dissimilyasiya hadisəsinin  yazıda öz əksini tapan formalarına da rast 

gəlmək olur: aşçı-ahçı ( aşbaz), muşamma-muşamba, tepme- tekme ( təpik). 

Tələffüz prosesində sözün tərkibindəki danışıq səslərinin düşməsi eliziya hadisəsi adlanır. 

Qədim fonetik hadisələrdən olan səs düşümünün söz daxilində yaranması başlıca olaraq səslərin 

tutduqları mövqe və münasibətlə, həmçinin səslərin güc iyerarxiyası ilə bağlıdır. Beləliklə, nitq 

prosesində bəzi səslər gücünü itirir və əvvəlki mövqeyində qala bilmir. Səslərin düşümü nəticəsində 

sözlər sadə şəkil alır və bununla da prosesdə artıq deyilən qüsur aradan qaldırlır. Əvvəlcə nitq 

daxilində əmələ gələn bu hadisə sonradan dil normasına çevrilir. 

Türk dillərində daha çox  q,k, m, n, t samitlərinin düşməsi müşahidə olunur. Q, k samitləri 

əsasən, sonor samitlərdən sonra işləndikləri sözün tərkibindən düşürlər. Ancaq bu daimi xarakter 

daşımır. Belə ki, bu tip fonetik qəliblər qalmaqdadır..Məsələn, elek ( ədəbi dildə)- elqek ( 

dialektlərdə) “ələk”, orok ( ədəbi dildə)- orqok  “oraq”, tarak-tarqaq “daraq”. 

Səs düşümü ayrı-ayrı dillərə məxsus leksik vahidlərdə də özünü göstərir: Özbək dilində el, 

em, emak, emiş, emok,er, erli, etim sözləri Azərbaycan dilində yel, yem, yemek, yer, yerli, yetim 

formalarında diqqəti cəlb edir.  

Qaqauz dilində eliziya hadisəsi geniş yayılmışdır. Nümunələrə nəzər saldıqda fikrimizin 

təsdiqini tapmaq mümkündür: dost-dos, elqek- elek “ələk”, altay- altı ay, baraldı- bara aladı, 

balalar- ballar. 

Noqay dilində də eliziya hadisəsi mövcuddur: yıllar- ıllar, auç- avuç, ava- hava, yiqit- iqit, 

yüv – üv  “ev”, dos-dost.   

I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə) 

 

 

 

 

 

 

131

Səs düşümü ayrı-ayrı dillərə məxsus aşağıdakı leksik vahidlərdə də özünü göstərir: el, 

em,emak, er (özb), yel, yem, yemək, yer (Azərb) 

Sibir tatarlarının dilində səs düşümü hadisəsi ünsüz düşümü adlanır. Söz daxilində n, r, l, f  

cingiltili –sonor  samitlərilə yanaşı,  y, v, g, k, h samitlərinin düşməsi hadisəsidir. 

quan ( quwan-quban) “övün-qürurlan” 

su ( sub) “su”. 

Səs artımı hadisəsi dildə səs düşümü hadisəsinin əksidir. Bu hadisəyə təkcə tük mənşəli 

sözlərdə deyil, alınma sözlərdə də təsadüf edilir. Alınmalara artılan səslər söz alan dilin qanunlarına 

unifikasiya olunur. Axısqa türklərinin dilindəki aılnmalarda səs artımı hadisəsi geniş yayılmışdır. 

Bu dildə səslər sözün əvvəlinə artırlır ki, bu da dilin orfoepik tələblərini ifadə edir. Axısqa 

türklərinin dilində səs artımının məqamı və sabitləşmə dərəcəsi nəzərə alınmır. Ümumiləşmiş 

qanuni hal sayılmayan məqamlar yazıda qeyri-qanuni olaraq sabitləşmışdır. Bunlar alınmalarda 

daha çox sabitləşmişdir. Alınma sözlərə artırılan səslər: istikan ( stakan), iskam ( skamayeka). 

Axısqa türklərinin dilində protezanın digər növlərilə də qarşılaşırıq. Rus dilindən keçən 

alınmalarda səslər sözün həcmini və kütləsini artırır.  

Axısqa türklərinin dilində ən çox müşahidə olunan səsartımı hadisəsi “h” laşma hadisəsilə 

bağlıdır. “h” səsi əsasən a səsilə başlayan axl ( ağıl), ax ( ah) , açar  tipli sözlərin əvvəlinə 

artırılır. Axısqa türklərinin dilində h səsi  iki sait arasına da artırıla bilər: saat ”sahat 

Türk dilində metateza hadisəsi samitlərin yerdəyişməsi hadisəsidir. Azərbaycan dilindən  

fərqli olaraq türk dilində yer dəyişmə hadisəsi geniş yayılmamışdır, az təsadüf edilmişdir. Dilimizdə 

bu tipli sözlərin tələffüz variantları ədəbi danışıqda və yazıda əsas variant kimi möhkəmləndiyi 

halda, türk dilində bu cür sözlərin yazılışı  və tələffüzü sabitdir: yarpaq- yapraq ( azərb) , yaprak  

(türk), topraq- torpaq ( azərb), toprak (türk). 

Qaraçay- balkar dilində metateza hadisəsinin aşağıdakı nümunələrinə rast gəlmək olar: çx- 

xç: bıçxı-bıxçı, açxa-axça,, sx-xs: basxa-baxsa 

Türk  və Azərbaycan dillərində yağmur   sözündəki “ ğm  “ başqırd, qırğız, özbək, uyğur 

dillərində “mğ” formasında yerini dəyişir:  yağmur ( Azərb,türk), yamğur ( başq), camğır ( qırğ), 

yamğir ( özb), yamğur ( uyğ). 

Yazılı abidələrimizin dilində yerdəyişmə hadisəsinə rast gəlmək olur. Nəsiminin 

“Divanı”nda – Ey Süleyman məntiqindən quş dilin öğrənməyən.. Müasir ədəbi dilimizdə isə  g-y  

əvəzlənməsilə “ öyrənmək” şəklində sabitləşmişdir [2, 183] . 

 Müqayisə edilən faktlar göstərir ki, türk dillərində  fonetik hadisələrin fəaliyyəti müxtəlif 

dərəcədədir. 

  

ƏDƏBIYYAT 

 

   1. Ə. Dəmirçizadə. Müasir Azərbaycan dili. Bakı, Maarif, 1972. 

2 .Ə. Tanrıverdi. Azərbaycan dilinin tarixi qrammatikası. Bakı, Elm və Təhsil, 2010.  

 3.İ. Kazımov. Müaisr türk dillərinin müqayisəli fonetikası .Bakı, Elm və Təhsil. 2011. 

4. Ercan Alkaya. Sibirya Tatar Türkçesi. Ankara, 2008. 

5. А. М. Щербак. Сравнительная фонетика тюрских языков.АДД, Л,  1968.  

 

Phonetic events in Turkic languages 

 

Summary 

 

Phonetic event in Turkic languages occurs regularly. Understanding the problems of 

relationship of languages, for the investigation of regularity in the development of sound structure 

of speech the determination of phonetic regularity is important. And from this point of view this 

article is important. 

 

Key words: Turkic languages, phonetic event, assimilation, elision, prothesis 

I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə) 

 

 

 

 

 

 

132

 

Vahidə Cəfərzadə, fil.ü.f.d., dos. 

[e-mail] 

 

MUSTAFA ZARİRİN “FÜTUHUŞ-ŞAM” ƏSƏRİ VƏ AZƏRBAYCAN DİALEKTLƏRİ 

 

Qədim keşmişə malik olan xalqımızın tarixi bir xəzinədir. Bu xəzinənin yazıb yaradan 

görkəmli sənətkarlarından biri də XIV əsrdə yaşayıb yaratmış, tərcümə sahəsində mükəmməl 

əsərləri olan Mustafa Zərirdir. Tədqiq etdiyimiz  Mustafa Zəririn “Fütuhuş-Şam”əsərində işlənən  

qədim türk sözləri, ifadələri bu gün də dialeklərimizdə qorunub saxlanılmışdır. Müqayisədə 

müəyyən fonetik fərqlər olsa da məna baxımından heç bir dəyişiklik müşahidə olunmur. Məsələn: 

Nəsnə-nəstə -şey, əşya; Bakı/, qancaru-hancarı/həncəri-necə, nə cür; Gədəbəy, Qazax, Tovuz, 

Gəncə, Zərdab, Balakən/, becid-beçid//bejit-tez; Quba, Qazax, Bakı, Şamaxı, Ordubad/, 

tamu//tamuğ-damu cəhənnəm; Quba, Şamaxı, Göyçay, Sabirabad, Ağsu/, tüş-düş//duş-yuxugörmə, 

yuxu; Qazax, Zaqatala, Füzuli/, barmaq-varmaq-varıf-getmək, yola düşmək; Qazax, Tovuz, Xanlar, 

Şəmkir, Marneuli və s. Bu kimi sözlər bir sıra yazılı abidələrdə işlənmişdir. Dialekt faktı kimi qəbul 

etdiyimiz sözlərin “Fütuhuş-Şam” əsərində işlənməsi onların türk mənşəli və köklərinin daha qədim 

olduğunu göstərən dil faktıdır. Həmin sözlərin bir qismi müasir ədəbi dilimiz üçün arxaik səciyyə 

daşıyan leksemlərə çevrilmiş, bir qismi isə ayrı-ayrı dialektlərdə, yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi 

müəyyən fonetik fərqlərlə qorunub saxlanmışdır. Bu baxımdan abidəmin dilində işlənmiş aşağıdakı 

qədim türk mənşəli sözlərə nəzər salaq: 

Dərilmək – yiğılmaq, toplanmaq.  

Sizin qorqunuzdan dərilüb şəhərə girmiş idik (91 b). Şəmkir rayonu şivələrində də dəril sözü 

yığılmaq mənasını ifadə edir (1, 202) . 

Sınmaq – məğlub olmaq.  

Ondan müsəlmanları sındırdılar (155 a). Dialektlərimizdə incimək  mənasında da işlənir. 

R.Rəsulov “sınmaq” sözünün Bakı, Füzuli dialektlərində omonim olaraq “məğlub olmaq” (orduya 

aiddir) – Padşah ordısı çox vırışa bilmədi, sındı (i). – Diyəsən məm sözümnən sındun, hə? (Bakı); – 

“incimək” – Onnan yaman sınmışam (Füzuli) mənalarına malik olduğunu qeyd edərək yazır: Bəzən 

bədii əsərlərdə, azərbaycanca-rusca lüğətlərdə sın – feilinin məğlub olmaq, incimək mənalarında 

işlənməsinə təsadüf edilir. Lüğətlərdə hər iki mənanın canlı danışıq dilinə aid olduğu göstərilir. 

Deməli, bədii əsərlərdə, lüğətlərdə sın – feli yuxarıdakı mənalarda dialektizmlərdə işlənməkdədir 

(2, 364).  

İsmarlamaq – tapşirmaq, sifariş vermək (3, 130). 

Busra şəhərindən hasil olan malı cəm edüb Şurahbil ibn Həsənə ismarladı (25 b). Gədəbəy, 

Karvansaray, Qazax, Tovuz dialektlərində ismarlamax  şəklində işlənmişdir. İsmarradım, dağdan 

koramaz yolleyjax ciyim (Karvansaray) (3, 261). Müasir türk dilində ismarla (D.A.Maqazanik. 

Tурецко-русский словарь, M., 1945) tapşırmaq; nəyi isə əldə etməyi buyurmaq; sifariş etmək 

mənalarında işlənir. 

İrmək – çatmaq, yetişmək.  

Fələstin vilayətinə irişüb əskəri-İslama qavışdılar (16 b). Azərbaycan dialektlərində (4, 234), 

Şamaxı, Ordubad dialektlərində, habelə Culfa rayon şivəsində ilkin mənasını mühafizə etməkdədir 

(5, 30). 

Yağmala – talamaq, talan etmək, çapqın, basqın.  

Bihədd və biqiyas mal və tavar, səlb və silah yağma etmişlər (78 b). Yağma (talan, qarət, 

çapqın, basqın) ismindən düzəlmişdir. Quba dialektində həmin mənaları ifadə edir. Qavax 

vaxdlarda böyüx kənt kiçix kəndi yağmalardı (5, 65). 

Yayağ – piyada.  

Yayaq duran kafirlərdən taş yığırdı və kafir bəgləri cəhənnəm səgləri əskərinə əmr etdi ki, 

müsəlmanları çevrələr, ortaya alalar (74 b); Gah yayaq olur, oqlar atır ğəriminə ğərim olur (42 b). 

Dilimizin Marneuli şivəsində bu söz indi də işlənir. Yayax getsək yorularıx, gəlin maşına minək (6, 

218).  

I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə) 

 

 

 

 

 

 

133

İkindi – günortadan sonrakı vaxtı bildirir.  

İslam dilavərləri ardın alub qırdılar. Ta ikindi keçincə qodılar (45 a). Azərbaycan dili 

şivələrində (Qazax, Göyçay, Nuxa, Oğuz) ilkindi  şəklində “günorta ilə axşam arasındakı vaxt, 

günbatan vaxt” mənasımda işlənmişdir: İlkindi vaxdı gediv  Alnout kəndinə çatdıx (Qazax) (2, 

234).  

Yazı – çöl, səhra (7, s. 25). 

Çün əskəri-İslam Həməs şəhərinin yazılarına qondılar (79 a). E.Əzizov qeyd edir ki, 

Azərbaycan dilinin dialekt leksikasında (Qazax, Göyçay, Şamxor, Muğan, Qax, Füzuli,  Cəbrayıl, 

Qubadlı, Zəngilan, Şahbuz, Urmiyə) eyni şəkildə çöl, düzənlik, səhra mənasını ifadə edir: Yazının 

düzündə qoyub otduyur (Şahbuz); – Adamnar yazıya gediplər (Zəngilan). Muğan qrupu şivələrində 

də  bu həm yazu şəklində, həm də “çöl, düzənlik” mənasında olan yaban sözü ilə yanaşı işlənir: – 

Bütün yazı-yabanı gəzmişəm, heyvanı tapmamışam. Yaban (çöl) sözü müasir dilimizdə çölü 

biyaban, yabanı bitki birləşmələrində qalmışdır (8, 244). Tədqiq etdiyimiz abidənin dilində də 

yabanı sözü  eyni mənada işlənmişdir. Həman ol yeritdi və tükürdi, yabana atdı (91 b). 

Becid – tez, cəld.  

Bu ikisi məktubı alub becid getdilər (157 b). Dialektlərimizdə – “tez, yeyin, təcili, tələsik” 

mənasında becid işlənmişdir. (Bakı, Şamaxı, Ordubad) – Adə, beçid gəl, əyağun altında yumurta  

qalmıyıb ki! (Baki); – Bir az becid gəlin, yoldaşdara çatax (Ordubad) (2, 65). 

Qulavuz/qılavuz – bələdçi, yol göstərən, rəhbər: Ondan Səid ibn Amir qılavuz olub nisfi-

leylədə-kin yüridilər (85 b). Qərb qrupu şivələrində “qılvız” şəklində işlənmişdir. Qılvız adama 

xoşum gəlmir. Prof. Ə.Nəcibə görə “qulağuz” quruluşca mürəkkəb sözdür – “qulaq” və “ağuz” 

(ağız) sözlərindən təşkil olunmuşdur və əski oğuz sözüdür (9, 96). 

Dürlü-dürlü-növbənöv, cürbəcür: Ey bəglər,bu dünyanın əvarizi dürlü-dürlüdür (4 b). 

Azərbaycan dialektlərində qeydə alınmışdır (10, 244). 

Göygü – kürəkən.  

Anun xələtin geyəsən, qızına evlənəsən. Ana göygü olasan (86 a). Göy (əksər şivələrdə = 

kürəkən. – Məm göyüm qolxozda işder (Borçalı rayonu, s. 226). (Azərb. dil. qərb. qrup dial), göy 

(Qazax, Tovuz, Marneuli, Dmanisi, Göyçay) “kürəkən”. Əlinin göyü danna bizə gələcək (Göyçay), 

(11, 55). 

“Kitabi-Dədə Qorqud”un dilində göygü “kürəkən” şəklindəişlənmişdir.Xan babamın göygusu, 

Qadın anamın sevgisi; Gördi dügündə göygü ox atar. 

Duş – yuxu.  

Vəqta ki bu vəsvəsə ilə uyxuya vardım, duşımda gördim ki, bir yüzi nurlu şəxs oturar (164 a). 

Azərbaycan dilinin dialektoloji lüğətində tuş (Qazax, Zaqatala, Füzuli)şəklində qeydə alınmışdır. 

Bir gün bir yaxşı tuş gördüm (Zaq.) (2, 391). 

Nəsnə – şey. Əmir ayıtdı.  

Bu nəsnə sənə nədən məlum oldı ki, el, vilayət xalqı şəhərə girdilər (90 a). Bakı dialektində 

nəsdə, nəsnə şəklində işlənmişdir (12, 37). 

Börk – papaq.  

Dövran ərəbə yüz dutdı. Dunya bizdən yüz döndərdi. Dəxi dəhr dövlət börkin bunların başına