I türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans



Yüklə 2,74 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə2/88
tarix31.01.2017
ölçüsü2,74 Mb.
#7272
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   88

K.Musayev 30 ildən sonra (4) bu dilin sintaksisi üzərində tədqiqatlar aparmışdır. O, Şərqi-

Qıpçaq dillərinin bu budağı zəif öyrənildiyi üçün sintaktik quruluşu monoqrafik planda 

araşdırmışdır. 

 Həmin dilin materialları əsasında ikidilli, üçdilli lüğətlər yaradılmışdır (8, 148 s.; 9, 688 s.) 

Məlum olur ki, karaim dilinin sintaksisi əksər türk dillərinin sintaksisindən fərqlənir, belə ki, 

tarixi inkişaf prosesində həqiqi sintaktik quruluşda hind-Avropa dillərinə, ələlxüsus da slavyan 

dillərinin sintaktik quruluşunun təsiri ilə bağlı əldə edilmiş yeni ideyalar (söyləmin formasından 

məzmununa doğru), sxemlərdə yaxınlıq (10), formal, kommunikativ, ekspressiv, semantik və 

funksional sintaksisin tədqiqi üzrə yaxşı nəticələr qazanılmışdır. 

Feili bağlama tərkibləri cümlədə bu dilə yaxın olan dillərdən, məsələn, qazax dilindən 

fərqlənir. Müq.et: Ol üyqe barıp ayttı (qaz.)- Ol üvqə bardı da ayttı (O, evə getdi və danışdı) 

Digər türk dilləri ilə müqayisədə söz sırasının pozulduğu hallar çox müşahidə olunur. Bu 

bəlkədə həmin dilin öz qanunauyğunluğundan irəli gəlir. Məs.: Şaqarı Troxnun (Troki şəhəri), 

Şaqarında Troxnun (Troki şəhərində), şaqarından Troxnun ( Troki şəhərindən), başı atnın (atın 

başı),İt yatat alnında ivnin (İt evin yanında uzanıb). 


I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə) 



 

 

 



 

 

 



9

I növ təyini söz birləşmələrində fərqli quruluş özünü göstərir: temir (li) çalman (dəmir hasar), 

yarığı aynın (ayın işığı). 

Beləliklə, az nüfuza malik olan (əhalisinə görə) karaimlərin (o cümlədən çuvaşların) digər 

türk dilləri ilə hərtərəfli müqayisəsi türkoloji dilçiliyə xeyli yenilik gətirə bilər. 

 

ƏDƏBIYYAT 



 

1.Yusifov Mübariz. Türkologiyaya giriş. Bakı, «Nurlan», 2001 

2.Караимско-русско- польский словарь. М., 1974 

3.Лебедева Э.И. Очерки по истории крымских караимов-тюрков. Симфереполь, 2000 

4.Мусаев К.М. Грамматика караимского языка. М., 1964 

5.Мусаев К.М. Краткий грамматический очерк караимского языка. Москва, 1977 

6.Прик О.Я. Очерк грамматики караимского языка (крымский диалект). Махачкала:   

Дагучпедгиз, 1976 

7.Мусаев К.М. Лексика тюркских языков в сравнительном освещение. М., 1975 

8.Леви Б.З. Русско-караимский словарь. Симфереполь, 2005 

9.Баскаков Н.А., Зайончковский А., Шапшал С.М. Караимско-русско-польский словарь. 

М., 1974 

10.Мусаев К.М. Синтаксис караимского языка. М., 2003 

 

Ismail KAZIMOV 



 

Karaims and their language 

Summary 

Karaims Kipchak group of ethnically Turkic languages are included in the article and some of 

them are informed about the language features. Karaims could be converted into scattered 

nationwide live in their spoken languages. This language is melted under the influence of powerful 

information in separate areas at risk of disappearing. However, the Karaim language in Ukraine and 

settled in the main living areas on the basis of its own information, the task of the local accents. 

Karaim language dialects and Krakow on the basis of two main dialekt qalic funksionallasdıgı could 

arise from their common literary language. 

Key words: Karaim, north-east area, qalic dialect, Krakow dialect, spoken language 

 

İsmayıl Məmmədli, fil.ü.e.d., prof. 



AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Tətbiqi dilçilik şöbəsinin müdiri  

ismayil.memmedli1946@mail.ru 

 

BİRİNCİ TÜRKOLOJİ QURULTAY: AZƏRBAYCAN DİLİNDƏ LÜĞƏTÇİLİK VƏ 



ORFOQRAFİYA MƏSƏLƏLƏRİ 

 

1926-cı il fevralın 26-dan martın 5-nədək yüksək dövlət səviyyəsində keçirilən Birinci 



Türkoloji Qurultay bütün türk xalqlarının həyatında əlamətdar, ictimai-siyasi, mədəni-elmi, tarixi 

əhəmiyyəti ilə yadda qalmışdır. Təsadüfi deyildir ki, qurultayda keçmiş SSRİ məkanının türk 

xalqları yaşayan bütün məkan və bölgələrindən, həmçinin xarici ölkələrdən dəvət olunmuş 131 

görkəmli türkoloq və başqa elm sahələrini təmsil edən alimlər də iştirak etmişlər (ümumi sayı 600 

nəfər olmuşdur). 

Bu gün Birinci Türkoloji Qurultayın keçirilməsindən 90 il keçir. İndi də  böyük inamla və 

qətiyyətlə demək olar ki, bu qurultay öz dövrünün siyasi-ictimai, sosial-mədəni, elmi həyatında 

əvəzolunmaz tarixi rol oynamışdır. Xüsusi vurğu ilə deyə bilərik ki, qurultayda toxunulan mə-

sələlərdən ən öndə duranı dil problemi olmuşdur. Qurultay keçirilərkən 17 iclası olmuşdur və həmin 

iclaslarda 37 məruzə dinlənilib müzakirə edilmişdir. 



I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə) 



 

 

 



 

 

 



10

Məruzələrin yeddisi türk xalqlarının tarix və etnoqrafiyasına, mədəniyyətinə, ikisi 

ƏDƏBIYYATına vvə onun tədrisi problemlərinə həsr edilmişdir. Təbiidir ki, qurultay öz əsas işinə 

tarix, mədəniyyət, ƏDƏBIYYAT, etnoqrafiya, folklor kimi sahələrdən başladı. İlk məruzə ilə 

Türkoloji qurultayın təşkilat komitəsi tərəfindən dəvət olunmuş akad. V.V.Bartold çıxış etdi. 

Məruzəçilər öz dövrlərinə görə ən tanınmış, görkəmli alimlər – V.V.Bartold, A.Y.Krımski, 

S.F.Oldenburq, L.V.Şerba, A.N.Samoylloviç, N.İ.Aşmarin. S.E.Malov olmuşlar. 

Bir cəhəti də qeyd edək ki, XX əsrin ilk rübündə türkoloji qurultayın keçirilməsi elmi-türko-

loji mühitin yaranması, türkçülüyün etnososial potensialının güclü olması və türkçülük dü-

şüncəsinin inkişaf etməsi kimi bir dövrə, bir gerçəyə söykənməklə baş tutdu. 

Birinci Beynəlxalq Türkoloji Qurultayın diqqət mərkəzində duran əsas məsələlər: dil 

məsələsi, əlifba və orfoqrafiya məsələləri idi. Həmin məsələlərə qurultayın 6-cı, 7-ci, 9-cu, 10-cu, 

11-ci, 13-cü iclaslarında baxıldı. 13-cü iclasda əlifba layihələri səsə qoyuldu və latın qrafikalı əlifba 

7 səsə qarşı 101 səslə qəbul olundu. 9 nəfər səsvermədə iştirak etmədi. Onu da qeyd etmək maraq-

lıdır ki, I Beynəlxalq Türkoloji Qurultayın blankları qədim Orxon-Yenisey yazıları ilə verilmişdir. 

Türkoloji Qurultayda ümumilikdə 8 qətnamə və etnoqrafiya komissiyasının  1 qərarı qəbul 

olundu. Əgər bütövlükdə Türkoloji Qurultayın tarixi əhəmiyyətini ümumiləşdirmiş olsaq, onda belə 

qənaətləri göstərə bilərik. Qurultayda bütün türk tarixinın türk xalqları üçün indiyə qədər misli 

görünməmiş türkçülüyün əsası qoyulmuşdur. Belə ki, qurultay türkdilli xalqlar üçün  10 maddə, 81 

bənddən ibarət taleyüklü qətnamə qəbul etdi. 

1. Yeni Türk Əlifbası haqqında 2 bənd; 

2. Türk dillərinin öyrənilməsi və başqa dillərlə əlaqəsi haqqında 5 bənd; 

3. Türk dilinin (ana dilinin) tədrisi metodikası haqqında 11 bənd; 

4. Türk xalqlarının tarixinin öyrənilməsinin müasir vəziyyəti və ən yaxın vəzifələr haqqında 

12 bənd (söhbət 1926-cı ildə qurultayın keçirildiyi vaxtdan gedir). Bu haqda akademik 

V.V.Bartoldun (6 bənd) və akademik Oldenburqun təklifləri səsləndi. B.Çobanzadə həmin 

təkliflərin qətnamə kimi qəbul edilməsini faydalı saymış və onlar qəbul olunmuşdur. 

5. Ölkəşünaslıq məsələləri haqqında 4 bənd; 

6. Etnoqrafiya komissiyasının qətnaməsi 9 bənd; 

7. Türk dillərinin orfoqrafiyası haqqında 9 bənd; 

8. Təşkilat komissiyasının qətnaməsi 10 bənd; 

9. Türk dillərində elmi terminologiya sistemi haqqında 13 bənd. 

Bu gün bizi 90 illik bir zaman Birinci Türkoloji Qurultaydan ayırır. İndi də böyük inam və 

qətiyyətlə söyləyə bilərik ki, bu qurultay öz dövrünün ictimai-siyasi, mədəni-elmi, tarixi əhəmiyyəti 

ilə yadda qalmışdır. 

Qurultaydan 90 il keçsə də, onun gündəliyinin ana xəttini təşkil edən bir çox dil məsələləri 

bu günümüzdə müstəqillik illərində aktual və müasir səslənir, onun ideyaları, qərar və qətnamələri 

həyata keçirilir, orada edilən məruzələrin mətnləri öyrənilir. 

  1. Qurultayda L.B.Şerba, L.İ.Jirkov orfoqrafiyanın ümumi əsasları haqqında Qalımcan 

İbrahimov, Novşirovanov və F.Ağazadə türk dillərinin orfoqrafiyası haqqında çıxış etmişlər. 

  2. L.B.Şerbanın ”Orfoqrafiyanın əsas prinsipləri və onların ictimai mahiyyəti” mövzusunda 

məruzəsi dinlənildi. Məruzədə orfoqrafiya və onun qaydalarının təyinetmə imkanları nəzərdən 

keçirildi. Ayrı-ayrı sözlərin yazılış qaydalarının parametrləri; nitq vahidlərinin mənalı morfoloji 

hissələrinin verilməsi; dilin mənalı vahidlərinin düzgün yazılışı; söz birləşməsi və cümlələrin 

düzgün tərtibi, qanuni şəklə salınması; qrafik transkripsiya sistemində səsin və ya sözün yazılışı, 

eyni zamanda, qrammatik işarələr sisteminin qaydalarından bəhs olunurdu.  Onu da göstərmək 

lazımdır ki, akademik  L.Şerbanın bu fikirləri 1963-cü ildə çap edilmiş “Правила алфавита и 

орфография,  фонетика французского языка»   adlı kitabında olduğu kimi verilmişdir. 

3. Qurultayda türk dillərinin orfoqrafiyası barədə qətnaməni də qəbul edilməsi diqqəti çəkən 

cəhətlərdəndir. Qətnamənin məzmunu belədir: 

 1) Türk dillərində imla qaydalarına düzgün əməl etmək üçün 4 elmi prinsipdən istifadə 

olunur. Bu prinsiplər içərisində fonetik prinsip ən münasib prinsipdir.  Fonetik prinsip mənalı nitq 

vahidlərinin fonetik vahidini yazıda eynilə əks etdirir. Fonetik prinsipə əsasən sözün yazılışı onun 


I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə) 



 

 

 



 

 

 



11

tələffüzü ilə müəyyənləşir. Fonetik prinsipin əsasında nitqin səs təhlili durur; yazan şəxsdən yalnız 

eşitmək, yazacağı sözləri, səsləri fərqləndirə bilmək və onları uyğun hərflərlə yazmağı bacarmaq 

tələb olunur. Qətnamədə xüsusi olaraq səsləndirilir ki, bu və ya digər ölçülər, yəni prinsiplər 

etimoloji və morfoloji prinsiplə uyğunlaşmalıdır. 

2) Etimoloji prinsipin (hərçənd ki bu prinsip türk dillərinin təbiətini tam əhatə etmir) həyata 

keçirilməsi ədəbi ənənədən asılı olmalıdır. Bu prinsipdən dil vahidlərinin mənşəyini təyin etmək 

zamanı kara gəlir. Ayrı-ayrı səs birləşmələrinin yazılışında, xüsusən də yerdəyişmə hadisəsi 

müşahidə edilən sözlərdə işlənir. Düzgün yazmaq üçün təkcə etimologiyadan istifadə etmək olar.  

Etimoloji prinsip tarixi prinsiplə qarışıq salınmamalıdır. Mədəni dillərin bir çoxunun 

orfoqrafiyasının çətinlik və mürəkkəbliyi məhz etimoloji yazının çoxluğu ilə əlaqədardır.  

3) Türk dilini yaşadan xalqlar fonetik prinsipdən istifadə edərkən şərq və qərb 

qaynaqlarından alınan sözlər xalq tərəfindən mənimsənilməlidir. 

4) Tələffüzə əsaslanan fonetik prinsipdə saf və qovuşuq heca tipləri aydınlaşmalıdır. 

5) Mükəmməl, normativ orfoqrafiya yaratmaq üçün daha əlverişli şəraiti ayrı-ayrı 

vasitələrdə qəbul olunacaq yeni latın əlifbası əhəmiyyət kəsb edəcək. 

6) Ədəbi  dilin vahid, stabilləşmiş milli orfoqrafiya qaydaları qorunmalıdır.  Milli 

orfoqrafiya hər bir dilin qrammatik və digər fərqləndirici əlamətlərini öz prinsipləri daxilində əks 

etdirmək gücünə malik olmalıdır. Həmçinin də hər bir ədəbi dilin yazı qaydaları – orfoqrafiya 

normaları canlı dilin əlamətlərini minimum əks etdirməlidir. Öz sadəliyi, münasibliyi, asan və 

aydınlığı cəhətdən türk xalqlarının orfoqrafiyası bir sıra üstünlükləri ilə fərqlənir. 

Bu gün  90 illik bir zaman bizi I Türkoloji Qurultaydan ayırır. İndinin özündə də böyük  

inam və qətiyyətlə söyləyə bilərik ki, bu qurultay öz dövrünün mədəni-elmi, ictimai-siyasi, tarixi 

əhəmiyyəti ilə yadda qalmışdır. Heç də təsadüfi deyil ki, qurultayda toxunulan məsələlərdən ən 

öndə duranı dil problemi olmuşdur. Mərhum akademik Tofiq Haciyevin bu vacib məsələ haqqında 

çox dəyərli mülahizələrinin xatırlatmaq ədalətli olardı: ”Türk xalqlarının tarixi, mədəniyyəti, 

maarifi ilə bağlı zəngin problemlər proqramı olan bizi I Türkoloji Qurultay, adətən, ən çox dil 

məsələləri ilə xatırlanır. Əlbəttə, bu, təsadüfi deyil, – dil məsələsi bütün nəzəri çıxışları ilə, 

səviyyəsi ilə yanaşı təcrübi səciyyə daşıyırdı. Gözlə görünən, praktik  kütləvi rezonans olan 

məsələlər idi: türk dillərinin imla, termin, əlifba məsələləri, türk ədəbi dili və ana dilinin tədrisi 

mövzuları. Məsələnin başqa tətəfi də var. Bütün elmi-mədəni mahiyyəti ilə yanaşı, qurultayın 

gündəliyi ovaxtkı  sovet dövlətinin birinci növbədə siyasi məzmun maraqlandırdı. Çoxmillətli 

SSRİ-də bu qurultayın gücü  milli rezonans olmalı idi”.  

Görkəmli alimin bu fikirlərindən də aydın olur ki, I Türkoloji Qurultayın nəzəri və praktiki 

əhəmiyyəti ölçüyəgəlməz olmuşdur. Türk xalqlarının bu ali məclisindən 90 il keçsə də, onun 

gündəliyinin  ana xəttinin  təşkil edən bir çox dil məsələləri: əlifba, orfoqrafiya, imla məsələləri bu 

günümüzdə müstəqillik illərində də aktual və müsir səslənir, onun ideyaları, qərar və qətnamələri  

həyata kecirilir, qurultayda dinlənilən məruzələrin mətnləri öyrənilir. 

 

ƏDƏBIYYAT 



1.

  Hacıyev Tofiq. Birinci Türkoloji Qurultayda ədəbi dil məsələləri, Birinci Türkoloji 

Qurultayın 80 illik yubileyinə həsr edilmiş elmi konfransın tezisləri. 

2.

  Vəliyev Sevindik. Birinci Türkoloji Qurultayda türk dillərinin orfoqrafiyası haqqında, 



səh.60-61. 

3.

  Xəlilov Buludxan. Türkologiyanın tarixi: XX əsrin 20-30-cu illəri, Bakı, 2016. 



 

 

First Turkological Congress: Vocabulary and Orthographic Issues in Azerbaijani 



 

SUMMARY 


 

First Turkological Congress, its procedure  and importance are described in the presented 

article. Introduced scientific issues, subject matters and their items are emphasized by the author. 


I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə) 



 

 

 



 

 

 



12

Vocabulary and orthographic issues from the first congress till nowadays are mentioned and 

development in those aspects during these 90 years are brought to the attention of the leaders. 

Key words:vocabulary, First Turkological Congress, scientific issues, orthography. 

 

Mehman Musayev, fil.ü.e.d., prof. 



 

 

 



    Qazi 

Universiteti 

ədəbiyyat fakültəsi, çağdaş türk ləhcələri və 

ədəbiyyatları bölümü, müəllim 

mehman.musaoglu@gmail.com 

 

DƏDƏ QORQUD DASTANLARININ QAVRAMLAR DÜNYASI, ÖZƏL MƏTNQURUCU 



İŞARƏLƏRİ, SEMİOTİK KODLARI VƏ KONSEPTUAL-SİNTAKTİK QURULUŞU 

 

Giriş 



 

 Şüurun koqnitiv modelləri; indi sosial elmşünaslıqda dünyanın mifoloji-konseptual dil 

xəritəsinin və ədəbi-bədii mətnlərin germenevtik, semiotik, kulturoloji, epistemoloji vəfiloloji-

linqvistik yöntəmlərlə açıqlanması prinsiplərinə görə öyrənilir. Mətnin həm ümumi-ənənəvi, həm də 

semiotik özəllikləri monoqrafik tədqiqatlara bir bütün olaraq cəlb olunur. Ədəbi-bədii mətnin 

qurulmasında özünü göstərən “özəl mətnqurucu işarələr” (Musayev 2012: 286-290) Umberto 

Ekonun təbiriylə “semiotik kodlar”(Усманова 2001:364-365)olaraq müəyyənləşdirilir. Dünyanın 

dil xəritəsində yer alan qavramların(konseptlərin) türkcə mətndəözəl mətnqurucu işarələrlə 

açıqlanmasının öyrənilməsi isə, türkologiyada bir elmi yenilik olaraq özünü göstərir(Musaoğlu: 

2013:1-28; 2014:111-161). Məruzədədə yaradılan və yazılanDədə Qorqud dastanlarının qavramlar 

dünyası, özəl mətnqurucu işarələri, semiotik kodları və bunlara bağlı olaraq konseptual-sintaktik 

quruluşundan bəhs olunur. 

 

1. Yaradılan Dədə Qorqud 



Qorqudşünaslıqda çox vaxt dastanların yarandığı deyil, yazıya alındığı dönəmlərlə olan 

bağlantıları işıqlandırılır. Halbuki “yaradılan Dastanla yazılan Dastan bir-birinin eyni deyil” 

(Abdulla 2009:17). Buna baxmayarq, dastanlardakı arxetipik obrazlar, dəyişməyən süjet və 

fabulaları təşkil edən ana variantlar və mifdən yazıya və ya təbiətdən mədəniyyətə keçid prosesi 

sanki unudulur vəçox vaxt sadəcə eposun yazıya alındığı dövr, onun coğrafiyası, əlyazmasının 

tənqidi nüsxələrinin hazırlanması və s. tədqiqata cəlb edilir. 

Dədə Qorqud mətnində açıqlanan qavramların böyük bir qismi dastanın yarandığı yazısız 

mifoloji dönəmdən yazılı mədəniyyət epoxasına keçid dövrünə aiddir. Bu dövrün dil xəritəsində yer 

alan qavramlar daha çox etnoqonik və kosmoqonik mifoloji görüşlərlə, yaradılışla, ilkin inanç və 

etiqadlarla bağlıdır. Bir sözlə, qədim dövr insanlarının dünyanı tədricən hiss edərək onu nəzmlə, 

atalar sözləri və məsəllərlə,nəğmələrlə ritmik-qafiyəli alqış və qarğışlarla, ağıtlarla və s. 

özününküləşdirməsi prosesi təhkiyə yolu ilə əvvəlcə nəsrlə əsatir vəəfsanələrdə (Сагояков 2010:9-

28), sonra isə nağıl, rəvayət və dastanlarda öz əksini tapır. Sözügedən folklorik ədəbi növlərdə və 

yaranan Dədə Qorqud dastanlarında da ən çox aşağıdakı qavramlar açıqlanmışdır:  

-Xaos, kosmos, təbiət, mədəniyyət, din, inanç, yer, göy, Tanrı; 

-Ata, ana, övlad, oğul, qız,bakirlik, bakirəlik; 

-Mərdlik, namərdlik, igidlik, xəyanət, həyat, eşq, qardaşlıq; 

-Mif, yazı, yasaq, güc və s. 

 

2. Yazılan Dədə Qorqud 



Dastanın yazıya alındığı dövrdə  türk-isalm dünyasının dil xəritəsində yuxarıdakılardan bir 

az daha fərqli qavramların sıralanmasına təsadüf edilir. Burada“Allahın birliyi, islam, 

peyğəmbərlik, namaz, dua;Fani, günah, ölüm, alın yazısı, axirət;Namus, şərəf, qorxaqlıq, asilik və s. 

qavramlar özəl mətnquqrucu işarələrlə açıqlanır.Sözügedən qavramlara görə işlənilən və hər hansı 

ədəbi-bədii mətni ayrıca bir fenomen kimi təşkil edən, konseptual və kateqorial əlamətləri ilə 


I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə) 



 

 

 



 

 

 



13

seçilən semiotikvasitələr isə,‘özəl mətnqurucu işarələr’ terminiylə  adlandırılır. Ədəbi-bədii mətndə 

özəl mətnqurucu işarələrin işlənilməsi dilin quruluş-ifadə fərqliliyi, etnoqrafik, milli və mənəvi 

özəlliklərləbağlı olur. 

3. Ortaq özəl mətnqurucu işarələr 

Dədə Qorqud mətnində dastanın yarandığı və yazıya alındığı dövrlərdəki mövcud qavramlar 

dünyasının açıqlanmasına görə işlənilən özəl mətnqurucu işarələrin sıralanmasında ciddi bir 

iyerarxiya vardır. Bu özəl mətnqurucu işarələrin bu və ya digər şəkildə bütün dövrlərdə yaranması, 

əslində onların ədəbi-bəşəri səciyyəli olduğunu göstərir. Sözügedən özəl mətnqurucu işarələr dünya 

folklorik təhkiyəsi, türk-islam mədəniyyəti və Oğuz-Azərbaycan coğrafiyası “dil-qavram xəritəsi”ni 

təşkil edən fenomenləri ehtiva edir. Onlardan bəziləri aşağıdakılardan ibarətdir: 

-Dərbənd, Qorqud, qopuz, sapand, ok, yay, at, kılınç, çomaq, çadır, su, ağaç, qurd;  

-Üç canavar qalınlığında kaftan, Əski pambıq bez olmaz, Kül təpəcik olmaz; 

-Əzrayıl, alqış, qarğış, buğa, ad qoyma, qanı qaynama,tək göz, qatır, dəvə, körpü; 

-Av avladı, quş quşladı, Boy boyladı, soy soyladı, Ana südü- dağ çiçəyi,Dünya şirin, can 

dadlı; Başıma qaxınc, üzümə toxunc olmasın və s. 

 

4. Semiotik kodlar və subkodlar 



Sözügedən mətnqurucu işarələr; yaradılan və yazılan dastan mətnində kommunikativ-, 

aksional-, simvolik-, proayretik- (yunan. proairetikoi  ‘seçimi yerinə yetirən, qərara gələn) və 

kulturoloji-semiotik kodlar olaraq müəyyənləşir. Semiotik kod göstərilən istiqamətlərdə 

qaydaların və müxtəlif normaların məcmusu və ya görünüşdə mövcud olmayan quruluş (Eko 

2009) demək olub, ‘dil↔nitq və kod↔mətn’ müstəvisində hər cür mətn quruculuğunun 

konseptual-semiotik əsasını təşkil edir (Хлебникова 2006).Subkod isə dilin mövcudluq forması 

olaraq “kod”a görə daha az həcmli və aşağı funksional səviyyəli kommunikativ alt sistemdir 

(Koжемякина və s. 2006).  

Dədə Qorqud mətninin qavramlar və özəl mətnqurucu işarələr xəritəsindən hərəkətlə 

‘dil↔nitq və kod↔mətn’ müstəvisində dastanların əsas semiotik kodları və subkodlarından bəziləri 

aşağıdakı konseptual-linqvistik parametrləriylə təsnifləndirilir.  

 

4.1. “Oğuz-Qorqud-Ozan” kodu 



Milli-mənəvidəyərlərimizinözəl mətnqurucu işarələrləkodlar-subkodlar olaraq 

müəyyənləşməsi vəonların kommunikativ-, aksional-, simvolik-, proayretik- və kulturoloji-

etnoqrafik leksikon olaraq ifadəsi, özünüOğuz-Qorqud-Ozan kodundatapır. Belə ki,“sapand, ok, 

yay, at, kılınç, ocaq, qopuz, çadır” kimi etnoqrafik səciyyəli leksik vahidlərlə ifadə olunan 

subkodlar,Oğuz-Qorqud-Ozan semiotik kodunu təşkil edir.Sözügedən semiotik kod isə Türklük 

qavramının məzmununu ehtiva edən və onu semiotik işarələr sistemi olaraq göstərən başlıca 

vasitələrdən biridir. 

 

4.2. Atalar sözləri, məsəllər və frazeologizmlərlə ifadə edilən subkodlar 



Atalar sözləri və məsəllər, somatik və qeyri-somatik frazeologizmlər sözügedən dastanların 

mətnindəsemiotik-kulturoloji kodlar olaraq işlənilir. Məsələn,Ailə vəata-anaböyüklüyü qavramı, 

özəl mətnqurucu işarə olaraq işlənilən “Qız anadan görməyincə ögit almaz, oğul atadan görməyincə 

süfrə çəkməz” atalar sözü ilə ifadə edilir. Özəl mətnqurucu işarələr olaraq işlənilən “Ayağına ət 

tuşağın urmaq; düğünü qanlı olmaq” (toy gecəsi bakirə çıxmaq) frazeologizmləriylə isə “bakirlik və 

bakirəlik” qavramı açıqlanır. Bunlar türk-müsəlman əxlaq tərzinin siqnalçısı olanbir semiotik kodun 

ayrı-ayrı subkodlarıdır. 

 

5. Dədə Qorqud dastanlarının konseptual-sintaktik quruluşu 



Dədə Qorqud dastanları, ehtimal ki, başlanğıcda həm nəsrlə, həm dəşeirlə söylənilmişdir. 

Elə nəsr və nəzmlədə yazıya alınmışdır. Buna görə də  şeirvə nəsrlə söylənilən mikromətnlər 

dastanda çox vaxt dialoji-çərçivəli örnəklərdən ibarət olur. Eposda açıqlanan qavramlarla, özəl 

mətnqurucu işarələr və semiotik kodlar arasında dil↔mətn müstəvisində gerçəkləşən konsetual-



I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə) 



 

 

 



 

 

 



14

linqvistik və sintaktik paralelliklər mövcuddur. Məsələn, dostluq qavramı epik mətnləşmədə 

komponentləri sintaktik paralellərlə qurulan mikromətn örnəyinin şeirlə söylənilən dialoji-çərçivəli 

sintaktik quruluşu ilə  ifadə olunur:  


Yüklə 2,74 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   88




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin