I türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans

i a. -Qazana mən asi olmazam deyib and içdi – söylədi, aydır: 

Mən Qazanın nemətini çox yemişəm, 

Bilməzsəm gözümə dursun! 

Qaraqoçda qazılıq atına çox minmişəm. 

Bilməzsəm mana tabut olsun! 

Yaxşı qaftanların çox geymişəm, 

Bilməzsəm kəfənim olsun! 

Ala barigah otağına çox girmişəm.  

Bilməsəm mana zindan olsun! 

Mən Qazandan dönməzəm, bəlli bilgil! – dedi (Araslı 1978: 155-156). 

 

Burada 1, 3, 5, 7 və 2, 4, 6, 8-ci misralar həmqafiyədir.  Göstərilən misralar eyni qrammatik 

quruluşda və oxşar bir leksik tərkibdəki sintaktik paralellərdir.  1, 2; 3, 4; 5, 6; 7, 8-ci misralar isə 

koordinativ-şərt və səbəb mənalı mürəkkəb cümlələr olub, şerin beytləri olaraq özünü göstərir.  

Beyrəkin dialoq nitqi şəklindəkisintaktik-çərçivəli cavablandırması ilə dostluq qavramı ifadə 

olunur. Bu qavram ‘asi, nemət, tabut, kəfən, otaq, zindan” sözləri ilə ifadə olunan özəl mətnqurucu 

işarələrlə açıqlanır. Cavablandırma başda “Beyrək söylədi” və sonda “dedi” predikativ 

qütblənməsi ilə çərçivələnir. 

Dədə Qorqud mətnində nəsrlə söylənilən uyğun örnəklərə görə də sintaktik-mətnlinqivistik 

quruluşla uyğun qavramlar arasında koqnitiv-konseptualəlaqələr olur. Məsələn: 

ib. Qonşuların çağırır ki; Qız Züleyxa! Zübeydə! Üreydə! Can qız, can paşa! Ayna Mələk! 

Qutlu Mələk! Ölməyə itməyə getmişdim? Yatacaq yerim yine bu haraba olasıydı. Nolaydı benim 

evimə bir ləhzə baxaydınız. Qonşu haqqı, Tanrı haqqı - deyib söylər (Araslı 1978: 7). 

ic. Beyrək aydır: 

-Necə səht olmayayım? On altı ildir ki, (sənin) babanın dustağıyam. Ataya, anaya, qovuma, 

qardaşa həsrətəm və həm bir qara gözlü yavuğlum vardı. Yalancı oğlu Yalançıq derlər bir kişi 

vardı. Varmış yalan söyləmiş. Bəni öldü demiş. Qız ona varar olmuş –dedi (Araslı 1978: 59). 

ib. və ic. mikromətnləri subordinativ-obyekt mənalı mürəkkəb cümlə modelində 

qurulmuşdur. Rema-komponentsadə və mürəkkəb cümlələrdən ibarət olan sintaktik vahidlərlə ifadə 

olunur və özünə məxsus nəql etmə tərzi ilə gerçəkləşən mətnləşmənin linqvistik-konseptual 

nüvəsini təşkil edir.ib. mətnindəbaşda baş cümlə və sonda təkrar olunan xəbərlə ifadə edilmiş tema 

və baş cümlə ilə təkrar olunan xəbərin arasındakı mətn parçasından ibarət olan rema  arasındakı 

sintaktik-mətnlinqvistik bağlantılar mətndə açıqlanan“qonşuluq əlaqələri” qavramına görə 

qurulur.Qonşuluq əlaqələri qavramınıözəl mətnqurucu işarə olaraq isə “Qonşu haqqı, Tanrı 

haqqı!” deyimi açıqlayır.ic. mikromətnində dətema ilə (başda baş cümlə, sonda xəbərlə) rema (baş 

cümlə ilə xəbərin arsındakı mətn parçası) bir-birini sintaktik-mətnlinqvistik komponentlər olaraq 

tamamlayır. 

 Sözügedən mətndə komponentlərin aktual üzvlənməsi türk-islam mədəniyyətində ailənin 

sağlam əsaslar üzərində qurulmasını təmin edən bakirəlik qavramınagörə gerçəkləşir. Beyrəklə 

Banuçiçəyin eşqi və evlənmə hadisəsi də elə həmin qavramın açıqlanmasına görə işlənilən özəl 

mətnqurucu işarədir. Sözügedən yazılmamış ailə quruluşu qaydası mifoloji və ya yazısız eradan 

qopuz-dastan və ya yazı epoxasına keçid dönəmində “Türklük fenomeni”ni təşkil edən əsas 

semiotik kodlardan biri olaraq özünü göstərir. Həmin etnik-milli özəllik dastanın mətnində konkret 

olaraq sözügedən dialoji-çərçvəli-sintaktik quruluşla ifadə olunur. Buna görə də bu dialoji-çərçivəli-

sintaktik quruluş türk konseptual düşüncəsinin qurucu-koqnitiv elementərini ifadə edən əsl 

ümumtürk mətni örnəklərindən biri olaraq işlənilir.Ailə,bakirlik və bakirəlik qavramını açıqlayan 

özəl mətnqurucu işarələr isəeposun mətnində türk-islam əxlaqının əsas semiotik kodlarındanbirinin 

ayrı-ayrı subkodları olaraq ortaya çıxır. Beləliklə, yardılan və yazılan Dədə Qorqud mətninin 

I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə) 

 

 

 

 

 

 

15

eynibir konseptual-koqnitiv kontekstdə gerçəkləşdirilənsemiotik-linqvistik təhlilieposun 

araşdırılmasındaartıq yeni bir elmi-metodoloji mərhələnin başlandığını xəbər verir. 

Dədə Qorqud mətni sintaksisinin təsbit etdiyimizparadiqmatik, sintaqmatik və konseptual-

semiotik özəllikləri, komponentləriylə aşağıda verilən sxemdəki kimi sıralanır. 

Sxem 1. 

 

 T 

R 

 

 

Kül// 

təpəcik    Olmaz 

I. Paradiqmatik 

1. Morfologiyaya görə: 

2. Sintaksisə görə: 

İ

1 

M 

İ

3 

T 

F 

X 

S O  P 

II. Sintaqmatik  

3. Semantikaya görə: 

4. Semantik-fonksional 

parçalanmaya görə: 

T R 

                   Q 

III.Konseptual-

semiotik 

5. Konseptual olan:  

6. Semiotik olan: 

 

İ 

 

 

“Kül təpəcik olmaz” cümləsində morfologiyaya görə modelləşdirmədə adların hansı hal 

şəkilçiləri ilə işlənildiyi “Nom. ‘adlıq’ + Gen. ‘yiyəlik’ +Dat. ‘yönlük’+ Akk. ‘təsirlik’ +Lok. 

‘yerlik’+Abl. ‘çıxışlıq’ sırası ilə işarələnmişdir: İ

1

-adlıq halı; İ

4

-təsirlik halı;F-feil. 

Sonraki modelləşdirmələrdə M- mübtədanı, T-tamamlığı, X-xəbəri; S-subyekti, O-obyekti, 

P-predikatı; T-temanı, R-remanı,  Q- qavramı (konsepti), İ-  folklorik mətnin semiotik və ya özəl 

mətnqurucu işarəsini göstərir. Sözügedən birinci və ikinci modelləşdirmələr hər hanısı bir dilin 

sintaktik sisteminin paradiqmatik olaraq gerçəkləşən semantik və semantik-funksional mərhələlərini 

təşkil edir. Birinci və ikinci modelləşdirmələr dilin konkret quruluşunu, üçüncü və dördüncü model-

ləşdirmələr isə onun semantik və funksional işlənilmə özəlliyini ehtiva edir. Beşinci və altıncı mo-

delləşdirmələr isə paradiqmatik və sintaqmatik səviyyələri iləhəm məna, həm də  anlam və 

quruluşla bağlıdır. 

 

Nəticə 

 Ədəbi mətnlərimizinyeni və ən yeni elmi-filoloji və konseptual-semiotik yöntəmlərlə 

öyrənilməsi nəticəsində, hər şeydən öncə, aşağıdakıtürkoloji-linqvistikproblemlər həll edilə bilər: 

-Ən qədim türk (pra- və prototürk) mətninin rekonstrüksiyonu; 

-Orxon abidələrinin ədəbi növünün müəyyənləşdirilməsi;  

-Əski türk şerinin rifmi, ritmi və qafiyə sisteminin müəyyənləşdirilməsi; 

- Dədə Qorqud mətninin koqnitiv-, semiotik- vəkonseptual-sintaktikarxitektonikasının 

təsviri; 

-Türkcənin funksional qrammatikasınınhazırlanması və cümlə izomorfizminin mətn 

səviyyəsində tətbiqi və s. 

 

ƏDƏBİYYAT 

 

1

  Abdulla K. M. 2009, Mifdən yazıya və yaxud Gizli Dədə Qorqud, Bakı: 2009, s. 375 

4.

  Araslı H. 1978, Kitabi-Dədə Qorqud, Gənclik, Bakı. 

5.

  Eko, Umberto 2009, О членениях кинематографического кода. Часть I. 

http://kinoseminar.livejournal.com. 29. 03. 2015. 

6.

  Хлебникова О.В. 2006, Семиотические коды в философском тексте.- Электронный 

научный журнал “Вестник Омского государственного педагогического университета” 

Выпуск 2006. www omsk edu.  

7.

  Koжемякина və s. 2006, Словарь социолингвистическх терминов (ИЯРАН), 312c. 

http://voluntary.ru/dictionary/981/words/subkod. 07. 04. 2015. 

8.

  Musayev M. M. 2012, Türkoloji dilcilik. Dərslik, Bakı: Mütərcim, 454 s. 

9.

  Musayev M.M., Cəfərov Q.H. 2014, Azərbaycan dilinin funksional qrammatikası: 

morfologiyaya yeni baxışlar və leksematika, Bakı, 326 s. 

I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə) 

 

 

 

 

 

 

16

10.

 Musaoğlu M.M. 2013, Türkçe Bedii Metnin Yeni Filolojik Yöntemlerle İncelenmesi. Gazi 

Türkiyat, Güz, Sayı: 13 

11.

 Усманова А. Р. 2001, Семиотика. Код. Культурология, Миниск: Интерпрессервис, 

Книжный дом. http://www.countries.ru/library/semiotic/code.htm. 16. 02. 2016. 

 

Nesrin Bayraktar, fil.ü.e.d., prof. 

Hacettepe Üniversitesi 

 

TÜRKİYE TÜRKÇESİNDE BİR YAPIM EKİ OLARAK +DA 

 

Yapı bakımından sondan eklemeli bir dil olan Türkçe, sözcük yapımını çeşitli yapım ekleriyle 

sağlar. Yapım eklerinin dışında çekim ekleriyle de özne, yüklem ve tümleçler birbirlerine bağlanır. 

Cümlenin en önemli unsurlarından biri olan yüklem, çeşitli çekim ekleriyle ilişkiler kazanır. 

Bulunma durumu eki (datif), Türkçenin bilinen en eski yazılı belgeleri olan Orhon Yazıtlarından bu 

yana kullanılmaktadır. Orhon Yazıtlarında +DA eki, aynı zamanda ayrılma durumu (ablatif) işlevini 

de görmekteyken Uygur Türkçesi döneminden itibaren +DA bulunma durumunu, +DIn ise ayrılma 

durumunu ifade etmeye başlamıştır.  

+DA eki, Türkiye Türkçesinin dil bilgisini ele alan kitapların çoğunda yalnızca ad durum 

ekleri arasında yer almaktadır. Korkmaz, ekin çeşitli işlevlerine yer vermişse de bir yapım eki 

olarak nitelememiştir. Aynı durum, pek çok dilbilgisi kitabında görülmektedir. 

+DA ekinin biçim olarak ünsüz uyumlarına uyması, Türkçenin tarihsel dönemlerinde sıklıkla 

rastlanan bir durum değildir. Başka bir deyişle ekin +ta/+te alk biçim birimleri (allomorphe) 

Osmanlı Türkçesi dönemlerinde başlamıştır ya da bu uyumun Arap alfabesinin kullanılması 

nedeniyle tespiti Latin kökenli Türk alfabesinden önce mümkün olmamıştır. 

+DA ekinin bir yapım eki olarak işlev kazanması aslında yakın zamanlarda gerçekleşmiş bir 

durum değildir. Türkçenin bilinen en eski yazılı belgeleri olan Orhon Yazıtlarında ekin zarf yapım 

işlevinde kullanımı sıkça görülür. Anta “orada, o yerde”, bunta “burada, bu yerde” zarfları

1

 bu ekle 

türetilmiş olup eki içeren sözcüklerin de cümle içinde zarf işlevini kazandığı örnekler 

görülmektedir: 

Sakıntım toruk bukalı semiz bukalı ırakda bilser… “Düşündüm: (insan) zayıf boğalarla, semiz 

boğaları uzaktan bilek zorunda kalsa… (TI B-5)”, kangım kagan uçdukda özüm sekiz yaşda kaltım 

“hakan vefat ettiğinde ben sekiz yaş(ım)da kaldım (BK D-14)”, Ben yırdınta yan tegeyin türk sir 

bodun yerinte idi yorumazun “ben kuzey tarafından saldırayım. Türk Sir halkı, ülkesinde, asla 

gelişmesin (TI B-11)” vb. 

Türkiye Türkçesinde +DA, yapım eki olarak pek çok işlevde kullanılmaktadır. Özünde anlayışlı, 

sözde doğruluk, lafta iyilik gibi örneklerde sıfat işlevindeyken; kafada bitir-, masada kaybet-, içinde 

coş-, yürekte hallet- gibi örneklerde zarf işlevinde sözcükler oluşturmuştur. Bunların dışında gözde 

(hem kalıcı ad, hem de özel ad) gibi adlar, hem de sıklık, oran, zaman, hayat dönemi bildiren çeşitli 

ad ve sıfatlar ile deyimlerde de +DA eki; yapım eki olarak görülmektedir. 

 

 

Саодат Мухамедова, док. фил.наук, проф. 

Ташкентский государственный педагогический университет им. Низами,  

Заведующая кафедрой «Узбекский  язык и культура речи» 

 [e-mail] 

 

СЕМАНТИЧЕСКИЕ  ГРУППЫ  ЕДИНИЦ  С  АРХИСЕМОЙ  «МЫШЛЕНИЕ»  В  

УЗБЕКСКОМ  ЯЗЫКE 

 

                                                            

1

GenişbilgiiçinBkz. Tekin 2003: 140-141 

I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə) 

 

 

 

 

 

 

17

Исследование  языковых единиц   на основании  семантических полей  широко 

распространено в мировом языкознании.  Они  в основном направлены на изучение 

семантических групп глаголов. Известны труды русских  языковедов, посвященных 

 

исследованию  лексико-семантических полей (групп)  глаголов как  глаголы действия 

(Кильдибекова, 1985), глаголы отношения (Гайсина, 1981, 1982), речи, чувства, мысли и 

поведения  (Васильев,  1981), глаголы приобщения объекта  (Кузнецова, 1974), желания 

(Воркачев, 1994), эмоции (Рудакова, 1994, Фоменко, 1974), дарения  (Гончарева,  1981), 

соответствия  (Гайсина, 1989), речи (Рубцова, 1976),  равенства-неравенства (Гайсина, 1977), 

глаголы классификационных отношений (Гайсина, 1980), полного охвата  (Падучева-Родина, 

1993), глаголы передачи информации  (Гловинская,  2000).  

В  узбекском  языкознании  исследованы  семантические поля глаголов   речи 

(И.Кучкартаев, 1977), состояния (Р.Расулов, 1989),  движения (С.Муҳамедова, 2007), 

отношения (М.Содиқова, 1992), чувства (Т.Мусаев),  зрения (З.Сиддиқов, 2000). 

В немецком  языкознании  также детально изучены  лексико-семантические группы 

глаголов как со стороны  немецких, так и со стороны русских  языковедов.  Это глаголы 

событийной семантики (Вайсгербер,  1964, Викмане, 1989),  мышления  (Кожевникова, 

1970), глаголы со значением  связи-соединения  (Рюмина, 1970), глаголы приема и  изъятия  

(Щербакова, 1975), глаголы движения (Ортхен, 1976), глаголы направленного движения 

(Александрова,  1993),  глаголы движения  gеhеn и kоmmеn  (Иргашев,  1985), звучания  

(Савина, 1978), убеждения (Егорченкова, 1985), поощрения  (Палий, Слепко, 1999), глаголы 

поведения (Гришаева,  1999), глаголы  состояния  (Винокурова, 2002), глаголы удивления 

(Колаян 2001), глаголы  с семантикой жидкости (Винцова,  2001), глаголы обладания hаbеn и 

bеsitzеn (Калинина, 2002), глаголы  аудитивного восприятия  (Влиегел, 1988), глаголы  со 

значением «видеть»  в немецком  и французском языках (Schpping, 1982).  

Также и в сопоставительном  языкознании  широко применяется  метод 

семантических полей.  И в этой сфере он  применен в основном  в отношении лексико-

семантических групп глаголов. Известны кандидатские диссертации,  такие как «Глаголы 

передвижения  в немецком и английском языках» (Злобин, 1993), «Визуальные глаголы в 

немецком  и грузинском языках» (Карегаули, 1991), «Немецкие  и русские глаголы 

движения» (Шамне, 2000), «Глаголы восприятия английских и немецких  языков» (Бабалова,  

1989), « Глаголы  звучания  в немецком  и русском  языках»  (Дементьева, 1982), «Русские  и 

немецкие глаголы  со значением  начинательности (Шиханова,  1987) и др.  

Таким образом,  в языкознании не наблюдается специальное изучение  объекта 

нашего исследования – семантического поля  единиц с архисемой  «размышление».   В 

русском  языкознании  существуют  исследования,  в которых  рассматриваются  глагольные 

средства речи физической и интеллектуальной деятельности, зафиксированные в словарях 

русского и английского языков

1

 также функционирование класса глаголов интеллектуальной 

деятельности во всех поэтических русскоязычных текстах И.Бродского.

2

 В этих 

исследованиях детально и всестороннее  рассматриваются  семантические особенности   

только  некоторых  глаголов с семой «размышление». 

В нашем исследовании  сопоставляется семантическое поле  единиц  с архисемой  

«размышление» в узбекском   языке.  В данное лексико-семантическое поле входят не только 

лексемы-глаголы, но  лексемы-существительные,  лексемы-прилагательные,   лексемы-

наречия а также  некоторые фразеологизмы.   

В результате  анализа  фактического материала  выявлены следующие  семантические  

группы  единиц  с архисемой «размышление» в узбекском  языке.    

                                                            

1

Слепцова Л.А. Синонимические средства выражения концептосферы «деятельность» в русской и английской 

языковой картине мира. Автореф.дис…канд.филол.наук. Калининград, 2008.    

2

 Усачева А.С. Класс глаголов интеллектуальной деятельности как формально-содержательный элемент 

идиостиля (на материале русскоязычных стихотворений   И. Бродского). Автореф.дис…канд.филол.наук. 

Саратов, 2008. 

I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə) 

 

 

 

 

 

 

18

1. Единцы с семой “мышление, дума”.  В данную группу входят такие языковые 

единицы узбекского   языка как тафаккур  (мышление),

1

 тафаккур қилмоқ (размышлять), ўй 

(дума), ўйламоқ (думать), ўй сурмоқ (размышлять), фикр (мысль), фикрламоқ (мыслить), 

фикрлашмоқ (обмениваться мнениями), фикран (мысленно, про себя), фикрли (мыслящий), 

фикрий (умственный, мыслительный и др. 

2. Единицы с семой “Решение”.В данную группу входят такие языковые единицы 

узбекского  языка как аҳд (решимость), аҳд қилмоқ (решиться), аҳдлашмоқ (принимать 

совместное решение), қарор  (решение),  қарор  қилмоқ (принять решение), қарорга келмоқ 

(прийти к решению), қарорида тўхтамоқ (остановиться на решении , ҳисобламоқ 4 

(считать правильним данное решение) и др. 

3. Единицы с семой “Обсуждать, совещаться ”.В данную группу входят такие 

языковые единицы узбекского языка как муҳокама 1,2 (обсуждение),  муҳокама қилмоқ 

(этмоқ,  юритмоқ)  (обсуждать), ақллашмоқ (советоваться), кенгаш1,2 (совещание), 

кенгашмоқ 1 (совещаться, советоваться),  маслаҳат 1,2,3 (совет, 

реконмендация),маслаҳатлашмоқ 1  (советоваться) и др. 

4. Единицы с семой “Осознание, понимание мысли».В данную группу входят такие 

языковые единицы узбекского  языка как         англамоқ 1, 2 (понимать, сознавать), тушунча 

1,2, 3 (понятие),  тушунчали  (имеющий кругозор, знающий), тушунмоқ 1 (понимать), 

тушунмоқ 2   (вникать), идрок 1 (разум, рассудок, соображение), идрок қилмоқ (этмоқ) 

(сообразить, осознать), зеҳн  (разум, рассудок, сознание), фаҳм  (сообразительность, 

сметливость, смётка), фаҳмламоқ  (соображать, догадываться, разуметь, понимать, смекать), 

уқув 1(понимание, сообразительность), уқмоқ 1, 2 (понимать, разуметь,  брать в толк, 

разобраться) и др. 

5.Единицы с семой “Обосновывать свои мысли».В данную группу входят такие 

языковые единицы узбекского   языка какасосламоқ (обосновывать), исбот  (доказательство, 

довод),  исботламоқ  (доказывать, приводить доводы), изоҳ 1 (пояснение,  толкование), 

изоҳламоқ    (разъяснять, пояснять, истолковывать), талқин 2  (трактовка, интерпретация), 

талқин қилмоқ 3 (трактовать, интерпретировать), тушунтирмоқ  (разъяснять, объяснять, 

растолковывать, втолковывать), уқдирмоқ 

(разъяснять, объяснять, растолковывать, 

втолковывать, дать понять),шарҳ  (толкование, разъяснение),шарҳламоқ  ((разъяснять, 

объяснять,  втолковывать, комментировать) и др. 

6.Единицы с семой «Знание».В данную группу входят такие языковые единицы 

узбекского  языка как ақл  (ум, разум, рассудок, интеллект), ақлли (умный, разумный), онг I, 1   

(сознание, ум, рассудок),  онгли  (сознательный, разумный, умный), мия 3(переносно)ум, 

разум), мияли (умный, разумный),  интеллект, интуиция, билим 1  (знание, познание), 

билмоқ 1 (знать,  обладать знаниями, понимать, мыслить), билимли  (знающий, обладающий  

знаниями), билимдон (знающий, сведущий, имеющий глубокие познания), илм 1,3  ( знание, 

наука), илмли  (образованный,  ученый, имеющий знания),илмий 1,2,3  (научный), олим  1,2 

(ученый) и др. 

7.  Единицы с семой «Мысленное сравнение».В данную группу входят такие 

языковые единицы узбекского  языка как  солиштирмоқ 2(сличать, сравнивать, 

сопоставлять), чоғиштирмоқ  (сличать, сравнивать, сопоставлять, сверять), қиёс  1 

(сравнение, сопоставление, аналогия),  қиёсламоқ  (сравнивать, проводить аналогию), 

таққосламоқ (сличать, сравнивать, сопоставлять) и др. 

8. Единицы с семой «Думать с определенной  целью».В данную группу входят такие 

языковые единицы узбекского  языка как   мақсад (цель),  ғоя  3 (идея, замысел) , кўзламоқ  1 

(намечать, преследовать,  иметь в виду),мўлжал 1,2 (намётка, предварительный расчёт), 

                                                            

1

  В скобках мы дали русские  переводы  данных единиц  на основании  «Узбекско-русского словаря» (Москва: 

Главное издательство  иностранных и национальных словарей, 1959). Мы отнюдь  не претендуем  на  

семантическую классификацию данных   единиц  русского языка. Семантическая классификация  базируется  на 

материалах узбекского  языка.

 

I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə) 

 

 

 

 

 

 

19

мўлжалламоқ  1,2,3 ( намечать, прикидывать, рассчитывать), чоғламоқ  I 2,3 (предполагать, 

намечать, метить), режа 2  (план, намётка), режа тузмоқ  (режалаштирмоқ)  (строить план, 

намечать), ният  (намерение, цель,  замысел) и др. 

9. Единицы с семой «Обладающий  острым  умом и талантом». Данную группу можно 

разделить на две подгруппы: А. Единицы с семой«Обладающий  острым  умом». Б. Единицы 

с семой«Обладающий  талантом и способностями».  

А.Единицы с семой«Обладающий  острым  умом». В данную подгруппу входят такие 

языковые единицы узбекского   языка как зеҳнли (сообразительный, понятливый, сметливый, 

смышленый),  идрокли (разумный, умный, понимающий),тамизли 1,2, (сообразительный, 

толковый),фаросатли  (проницательный,  очень сообразительный), зийрак  (шустрый),дид 2 

(проницательность, сообразительность), дидли 2 (проницательный,  сообразительный), 

заковат  (сметливость, проницательность, сообразительность), заковатли (сметливый, 

проницательный,  сообразительный), уқувли 1(сообразительный, понятливый, сметливый, 

смышленый),  фаҳмли(сообразительный, догадливый,  сметливый) 

Б.Единицы с семой «Обладающий  талантом и способностями».  В данную подгруппу 

входят такие языковые единицы узбекского языка какистеъдод  (талант) 1, истеъдодли 

(талантливый), иқтидорли  (обладающий сильным, могущественным умом, одаренний),  

қобилият 2  (способность, дар, одарённость, талант, дарование),  қобилиятли 2 (способный,   

одаренный, талантливый, даровитый), лаёқат 2 ( одарённость, талант, дарование), лаёқатли 

2(одаренный, талантливый, даровитый)и др. 

10. Единицы с семой «Воображение  и представления». Данную группу можно 

разделить на две подгруппы: А. Единицы с семой«Воображение». Б. Единицы с 

семой«Представления». 

А.Единицы с семой«Воображение». В данную подгруппу входят такие языковые 

единицы узбекского  языка как хаёл 1 (воображение, представление; мысли,  помыслы,