I türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans



Yüklə 2,74 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə46/88
tarix31.01.2017
ölçüsü2,74 Mb.
#7272
1   ...   42   43   44   45   46   47   48   49   ...   88

başını qaldırdı, qəlbindəki həyəcanı boğmadı, böyük günün əbədiliyi eşqinə, inqilabın tribunu 

dilləndi: 

-Yoldaşlar!... 

Bu səs bahar havası, bayram müjdəsi kimi kəndləri, şəhərləri ayıltdı. 

-Yoldaşlar!... 

Bu səs adamları yeni mübarizələrə, bəxtiyar həyat yollarına çağırdı. 

-Yoldaşlar!... 

Bu səs parlaq bir qılınc kimi üfüqləri kəsdi, gələcəyə qədər işlədi (Mir Cəlal) 

Kataforik əlaqə. Katafor-mətn daxilində sonra gələcək məlumata işarə edən dil elementidir. 

Mətndə həmin funksiyada adəti üzrə determinativlər və əvəzliklər çıxış edir. Determinativlər və 

əvəzliklər söyləm (söz birləşməsi) şəklində çıxış edərək mürəkkəb sintaktik bütövləri məntiqi-

semantik cəhətdən də bütövləşdirir (13, s.193 (s.138-209). 

“Bütövlükdə cümləyə aid olan, cümlənin ümumi məzmunu ilə bağlı olan determinantlar” (3, 

s.156) mətndə kataforik əlaqə yaradır, mətnin həcmini genişləndirir: Bir həftə sonra uşaq yoxa 

çıxdı. Bir həftədən sonra isə onu dağ yamaclarından birində tapdılar (S.Əhmədli). 


I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə) 



 

 

 



 

 

 



238

Qeyri-determinant vasitələrin də kataforik əlaqənin yaradılmasında rolu var. Məs.: O, 

anaların üsyanını çağıran vulkan kimi səsləndi. Bu yaralı səsi nə hava itirdi, nə torpaq boğdu, nə 

sular əritdi, nə məsafə pozdu. Busəs ildırım kimi üfüqləri, dağları yarıb ötürdü. Daşları, qayaları 

əridirdi. Hər şey, hər yer, həyatın damarına daraşan vəhşilikdən başqa hər kəs busəsi duyur, anaya 

acıyır, ananı dinləyirdi. Böyük qəlblər bu səsə, şərəfli anaya acıdı və önündə əyildi (Mir Cəlal). 

Beləliklə “mətnin kommunikativ təşkili tipi” anlayışı mətnin funksional, məntiqi-semantik və 

formal-qrammatik xarakteristikasının cəmini (yekununu) bir yerə toplayır: 1) mətnin ümumi 

funksional istiqaməti- janr tipini müəyyənləşdirməyə imkan verir; 2) mətnin məntiqi-semantik 

strukturu bütövlük əmələ gətirir; 3) mətnin tərkibində cümlə-söyləmlərin tipik semantikası və 

formal-qrammatik cəhətdən təşkili-qaydaya salınır. 

 

 



ƏDƏBIYYAT 

 

1.Musayev M. Türkoloji dilçilik. Bakı, Mütərcim, 2012, 456 s.) 



2.Гальперин И.Р. Текст как объект лингвистического исследования. М., 1980 

3.Kazımov Q. Seçilmiş əsərləri. 10 cilddə, V cild, Bakı, «Nurlan», 2008 

4.Məmmədov A. Mətn yaranmasında formal əlaqə vasitələrinin sistemi. Bakı, Elm, 2001 

5.Лосева Л.М. Как строится текст. М., 1980 

6.Лосева Л.М. Синтаксическая структура целого текста. Одесса, 1974 

7.Дресслер В. Синтаксис текста. М., Наука, 1976 

8.Гальперин И.Р. О понятии текста. М.: Наука, 1974 

9.Гальперин И.Р. Текст как объект лингвистического исследования. М.: Наука, 1981 

10.Verdiyeva Z., Ağayeva F., Adilov M. Dilçilik problemləri.I hissə, Bakı, «Maarif» 

nəşriyyatı, 1982 

11.Закиев М.З. Синтаксический строй татарского языка. Казань, 1963 

12.Abdullayev Ə. Mətni anlama modelləri. Bakı, Səda, 1999 

13.Kazımov İ. Azərbaycan dilinin funksional sintaksisi: Söyləm.- Veysəlli F.Y., Kazımov 

Q.Ş., Kazımov İ.B., Məmmədov A.Y. Azərbaycan dilinin funksional qrammatikası: Sintaqmatika, 

söyləm və sadə cümlə sintaksisi. III cild, Bakı, 2014 

 

 



Vafa Ibishova 

Summary 


 

The article analyzes logical-semantic characteristics of the belles- lettristic texts of 

Azerbaijan language. Communicative and logical-semantic approach of text opens great 

perspectives for investigation of some language mechanisms. The shown characteristics and results 

of logical-semantic integrity may accelerate proqress of new linguistic sectors. 

 

Key words: connectivity, cohesion, integration, retrospection, prospection 



 

 

 



I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə) 



 

 

 



 

 

 



239

BÖLMƏ 6 


TÜRK XALQLARININ ƏDƏBIYYATI VƏ FOLKLORU 

 

Alxan Bayramoğlu, fil.ü.e.d., prof. 



Bakı Dövlət Universiteti 

alxan.memmedov@mail.ru 

 

SEYİD ƏZİM ŞİRVANİNİN İKİ SATİRASI HAQQINDA 



Seyid Əzim Şirvani XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində lirik və satirik şair, publisist, 

təzkirəçi, alim, maarifçi, realist qələm sahibi kimi tanınmışdır. Onun əsərləri dəfələrlə nəşr edilmiş, 

haqqında elmi əsərlər – məqalə və monoqrafiyalar yazılmışdır. Həmin əsərlərin bir çoxunda şairin 

“Həmədan kəndinin əhvalatı” və “Yerdəkilərin göyə şikayəti” satiraları da təhlilə cəlb edilmişdir. 

Təhlil və nəşr zamanı “Həmədan kəndinin əhvalatı” satirasına ikinci bir ad verilərək, “Allaha 

rüşvət” kimi təqdim olunmuşdur. Bu da həmin satiranın ideyasının, müəllif qayəsinin yanlış dərki 

və elmi şərhi ilə nəticələnmişdir. Belə ki, Kamil Mir Bağırovun yazdığına görə, guya, “Allaha 

rüşvət” və “Yerdəkilərin göyə şikayətə getmələri” satiralarında müəllifin (S.Ə.Şirvaninin – A. B.) 

dinə laqeydlik ruhu özünü hiss etdirir. “Allaha rüşvət” satirası oxucuda allahın “adil” olması 

haqqındakı uydurmalara inamsızlıq doğurur. Satirada şairin dini etiqada laqeydliyi və ateistik ruhu 

aydın görünür, (5, 226). Sonra K.M.Bağırov sözünə davam edərək bildirir ki, Seyid Əzim “.... 

ateistik ruhu tərənnüm edən qəzəllərində dini ehkam əleyhinə çıxdığı kimi, “Allaha rüşvət” şeirində 

də allahı lağa və məsxərəyə qoyur, allahı rüşvətxor hakimlərə oxşadır, yağışın bol yağmasını allahın 

çoxlu rüşvət alması və “həbbi-nişat” atması ilə əlaqələndirir...” (5, 226). 

Göründüyü kimi, burada satiranın əsas ideyası izah edilərkən müəllif mövqeyi düzgün 

müəyyənləşdirilməyib. Ona görə də S.Ə.Şirvani ateist, “Həmədan kəndinin əhvalatı” isə allaha, 

onun rüşvətxorluğunun tənqidinə yönəlmiş bir əsər kimi mənalandırılmış, nəticədə, əsl mətləbdən 

yayınılmışdır. 

Bu cür vəziyyəti akademik Feyzulla Qasımzadənin yanaşmasında da müşahidə edirik. O, 

“XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi” (Bakı, 1974) adlı tədqiqatında yazır: “Cahil adamların və 

ruhanilərin tənqidində şair bir maarifçi kimi feodalizmə, onun ictimai həyatda və hüquq sahəsində 

doğurduğu nəticələrə qarşı çıxır. “Allaha rüşvət” və “Yerdəkilərin göyə şikayətə getmələri” kimi 

satiralarında şair ateizmə yaxınlaşır. “Allaha rüşvət” satirasında müəllif avam kəndlinin dili ilə 

kəndxudanı allaha, onun yanındakı tazıları isə ölüm məlaikəsi Əzrailə oxşadır... Avam və cahil 

mühitdə allahı məsxərəyə qoymağın özü ateizm əlamətlərindən biridir” (4, 426). 

Göründüyü kimi, F. Qasımzadə Seyid Əzimin feodalizmin “.... ictimai həyatda və hüquq 

sahəsində doğurduğu nəticələrə qarşı çıxdığını” qeyd etsə də, adı çəkilən satiralarda onun ictimai və 

hüquqi bəlanı tənqid etdiyini deyil, məhz ateizmə yaxınlaşdığını, ... avam və cahil mühitdə allahı 

məsxərəyə qoymağın elə ateizm əlamətlərindən biri” olduğunu vurğulayır. 

Bu satiradan danışarkən filologiya elmləri namizədi, dosent Əlifağa Bağırov onun 

mövzusunun 1876-cı ildə “Kafkaz” və “Bakinskoe izvestiya” qəzetlərində Şamaxı mahalında 

quraqlıq və yağış yağdırmaq məqsədi ilə bağlı keçirilən mərasim haqda “Zaqorsk” imzası ilə dərc 

edilmiş bir məqalədən götürüldüyünü yazır (1, 72-73). Ancaq o da satiranın adını “Allaha rüşvət” 

şəklində göstərərək bildirir ki, Seyid Əzim “... kəndlilərin dili ilə söylənilən, yuxarıdakı sözlərlə, 

xalq arasında müsəllaya olan inamı qırmağa çalışmış, allahın varlığı haqqındakı fikri məsxərəyə 

qoymuşdur. Kəndlinin ovçunu “Xudaya”, yanındakı iki tazını Əzrailə, əlindəki şahini Cəbrailə 

bənzətməsi Seyid Əzimin, heç şübhəsiz, dinə müxalifətçi meylindən doğmuşdur” (1, 74). 

Bu sətirlər Ə.Bağırovun da satiranın mətnindən çıxış etmədiyini göstərir.  

Haqqında söhbət gedən satiradan danışarkən filologiya elmləri doktoru Sadıq Hüseynov bir 

qədər irəli gedərək yazır: 

“Allaha rüşvət şeirində kəndxuda ilə həmin şəxsin yanında ov tazıları olan atlı adamın – 

(A.B.) arasında baş verən hadisənin (daha doğrusu, olan söhbətin – A.B.) təsvirində şairin allaha və 



I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə) 



 

 

 



 

 

 



240

onun simasında hakim qüvvələrə, özlərini imam övladı hesab edən ruhanilərə qarşı istehzası 

qüvvətlənir, satirası daha da kəskinləşir. 

Burada maymaq, sadəlövh kəndxudanın obrazı nə qədər real, təbiidirsə, avam xalqı soymağa 

adət etmiş əmiri-Şahsuvarın obrazı da eyni dərəcədə inandırıcı və qüvvətlidir” (3, 63). Ancaq, 

təəssüf ki, S.Hüseynov kəndxudanın maymaqlığı, əmiri-Şahsuvarın xalqı soymağa adət etmələrinin 

sosial-psixoloji səbəb və kökləri haqda heç nə demir. Sadəcə olaraq, fikrini belə yekunlaşdırır ki, 

“... şeirdə, ümumiyyətlə, allahın “adilliyi” barəsindəki dini əfsanələrə inamsızlıq təbliğ olunur. Şair 

(S.Ə.Şirvani – A.B.) yoxsul kəndliləri başa salır ki, sənin “allah”ın bir ovuc tüfeyli ünsürlərdir, 

onlar sənin son tikəni belə əlindən alır və səni suya, çörəyə möhtac qoyurlar. “Həbbi-nişat” atmaq 

əhvalatı ilə şair zəhmətkeş xalqın hesabına yeyib harınlayan və rəiyyətin üstündə “allahlıq” 

edənlərin məişətcə pozğun, əxlaqsız olduqlarını demək istəmişdir” (3, 64). 

Bu mülahizələrin hamısı şeirin mətninə və onun yazıldığı dövrün sosial-psixoloji, mənəvi-

əxlaqi xüsusiyyətlərinə əsaslanmayıb, ancaq sovet ideoloji qəliblərindən irəli gəldiyi üçün satiranın 

ideyasını, orada güdülən əsas məqsədi ifadə etmir. Professor Xeyrulla Məmmədov “Həmədan 

kəndinin əhvalatı” satirasından, onun mövzusu və ideya istiqamətindən, şairin ümumiləşdirmə 

bacarığından söhbət açarkən yazmışdır: 

“Allaha rüşvət”də ... hakimlərə hər iri və xırda işdən ötrü rüşvət verən kəndlilər yağış 

yağdırmaq üçün allaha da rüşvət verməyi qərara alırlar. Kəndli həyatından alınıb məharətlə 

ümumiləşdirilmiş bu epizodlar şairə gerilik və maarifsizlik üzündən vətəndaşların avam və nadan 

qaldıqlarını göstərmək üçün lazım olmuşdu” (7,19). Müəllif bir neçə il sonra bu fikrini belə 

ümumiləşdirmişdir: “Allaha rüşvət” satirasında məmur və ruhanilər tərəfindən soyulan və hər işdən 

ötrü rüşvət verməyə adət edən kəndlilərin obrazı ümumiləşdirilmişdir” (8, 193). 

Göründüyü kimi, X.Məmmədov özündən əvvəlki müəlliflərdən fərqli olaraq, haqqında 

söhbət gedən satiraya əsasən, Seyid Əzimi ateist elan etmir. Ancaq o da fikrini axıradək söyləmir; 

mövzusu kəndli həyatından alınan əsərdə, satiranı yazmaqda müəllifin əsas məqsədinin “gerilik və 

maarifsizlik üzündən vətəndaşların avam və nadan qaldıqlarını göstərmək, ... məmur və ruhanilər 

tərəfindən soyulan və hər işdən ötrü rüşvət verməyə adət edən kəndlilərin obrazını ümumiləşdirmək 

üçün lazım olduğunu” bildirməklə kifayətlənmişdir. Bu zaman vətəndaşların, kəndlilərin hər işdən 

ötrü məmurlara rüşvət verməyə “adət etmələrinin” sosial-psixoloji, mənəvi-əxlaqi kökləri haqda bir 

söz deməmişdir. 

Məlum olduğu kimi, çar Rusiyası Cənubi Qafqazı, o cümlədən Azərbaycanı işğal etdikdən 

sonra yerli əhalinin güzəranı get-gedə daha da ağırlaşmağa başladı. Bəy, xan, mülkədar zülmünə çar 

məmurlarının özbaşnalıqları, qəddarcasına soyğunçuluq və bürokratlıqları, yerli-yersiz həbs, sürgün 

və kötək cəzaları da əlavə edilmişdi. Həmin qansızlıq, məmur rüşvətxorluğu və soyğunçuluğu 

haqda apardığı real müşahidələrin nəticəsi olaraq, hələ XIX əsrin ortalarında Qasım bəy Zakir 

ölkədəki mövcud sosial-psixoloji vəziyyət haqda yazmışdı: 

Yüz təşnələbi-qəhr olasan, xadimi dövlət 

Verməz bir içim su sənə ta almaya dərya. 

Simü zər ilə doldurasan ta gərək ovcun, 

Ondan sora zahir qıla şayəd yədi-beyza. 

... Hər kimsə ki düşdü tora müşküldü xilası, 

Çəkməzlər əl ondan şirəsin sormayalar ta. 

Professor Kamran Məmmədov Q.Zakirin “Gün kimi tutub aləmi...” (10, 78-79) sözləri ilə 

başlayan bu satirasından danışarkən haqlı olaraq yazmışdır: 

 “Zakir çar hakimlərinin və yerli ağaların rüşvətxorluğunu xüsusi bir qəzəblə lənətləyirdi”. 

O, satiradan dörd misra misal gətirdikdən sonra sözünə belə davam edirdi: 

 “Böyük şair öz tənqidini konkret həyati hadisələr üzərində qurur, gördüklərinə əsaslanırdı. 

Belə olmasaydı, onun satiraları bu qədər həyati, kəskin, canlı olmazdı” (6, 9). 

Doğrudan da, satiranın əvvəlində divan əhlinin ədalətdə tayı-bərabəri olmadığı barədəki 

söhbətin tamamilə yanlışlığı haqda Q.Zakir belə yazırdı: 

...Vallah, yalandır, dəxi billah, yalandır, 

Şol söylənən əhval quru ismdir əmma. 


I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə) 



 

 

 



 

 

 



241

Keyfiyyəti-məlumdən ötrü mən özüm də 

Bir neçə biladi elədim seyrü təmaşa. 

Şair bu müşahidələrinin nəticəsi kimi sözünə davam edir ki, “yüz təşnələbi qəhr olasan 

xadimi dövlət...”. 

Ölkədə getdikcə kütləvi hal alıb adi həyat tərzinə və yazılmamış qanuna çevrilən bu vəziyyət 

əsrin (XIX əsrin) ikinci yarısında artıq ehkama çevrilmişdi. Camaatda belə bir qəti fikir 

formalaşmışdı ki, rüşvətsiz ən xırda məsələni belə həll etmək mümkün deyil. Ona görə quraqlıq 

ucbatından məhsulun yanıb tələf olmasının qarşısının alınması üçün də hökmən kiməsə rüşvət 

verməyin gərəkliyini düşünürlər. Yağışın yağıb-yağmaması isə o zamankı təsəvvürə görə allahın 

əlindədir. Belə olan halda rüşvət ancaq allaha verilməlidir ki, quraqlıqdan əziyyət çəkən Həmədan 

kəndinin camaatı da məhz bu yolu seçməli olur. Odur ki, mövcud vəziyyətdən bu cür nəticə 

çıxarılıb allaha da rüşvət vermək qərarına gəlmələri həmədanlıların avamlıqlarından və 

maarifsizliklərindən çox yaşadıqları sosial-siyasi, mənəvi-psixoloji həyat tərzindən irəli gəlmişdir. 

Satirada da allahın rüşvətxorluğundan, həmədanlıların allahı rüşvətxor kimi tanıdıqlarından deyil, 

düşdükləri quraqlıq bəlasından yaxa qurtarmaq  üçün yığışıb “gərək tanrıya rüşvət verək ki, bizə 

göydən yağış göndərə (endirə)” (9, 440) qərarına gəlmələrindən söhbət gedir. Qeyd etdiyimiz kimi, 

həmədanlılar burada gülüş hədəfindən çox ölkədə hökm sürən məmur özbaşınalığı və 

rüşvətxorluğun qurbanıdır. Onlar ümumən Azərbaycanda çarizmin çoxqatlı zülm, işgəncə və 

soyğunçuluq siyasətinin acılarını yaşayan, ağır sosial-psixoloji məngənəsi altında əzilən kəndlilərin 

ümumiləşdirilmiş obrazıdırlar. Daha bu satirada allah yox, çarizmin işğalçılıq əməllərinin nəticələri, 

xalqı hər cəhətdən zəlalətə və cəhalətə salan siyasəti tənqid hədəfi kimi seçilmişdir. 

“Yerdəkilərin göyə şikayəti” (9, 478) satirası bu baxımdan “Həmədan kəndinin hekayəsi”nin 

məntiqi davamı təsiri bağışlayır; yer üzündəki o zamankı vəziyyətlə bağlı əsərdə oxuyuruq: 

Bir zaman tutdu zülm dünyanı, 

Ucalır xəlqin ərşə əfqanı. 

Hərcü mərc oldu dari-mülki-cahan, 

Dəhrdə qətlü qarət oldu əyan. 

Yığışıb xəlq etdilər şura, 

Göyə getsin gərək neçə dana. 

Eyləsinlər şikayət allahə, 

Çarə qılsın bu qövmi-gümrahə. 

Beləliklə, on nəfərdən ibarət seçmə qrup allahın yanına göndərilir ki, yer üzündə, insanlar 

arasında əmələ gələn hərc-mərcliyin, qətl və soyğunçuluğun, insanların bir-birlərinə qənim 

kəsilməsinin qarşısının alınması üçün ondan məsləhət alsın. Ancaq onlar dərdlərini, düşdükləri 

çıxılmaz vəziyyətdə çarəsizliklərini bildirsələr də, allahdan heç bir məsləhət ala bilmirlər. Daha 

doğrusu, tanrı qocalıb əldən düşdüyünü, dünya işlərinin nizamına nəzarəti İsayə verdiyini bildirir. 

İsa peyğəmbər isə ondan dərdlərinə çarə istəyən kimsələrə vaxtilə onun və istəklilərinin, əzizlərinin 

başına gətirilən oyunları birbəbir onların üzlərinə çırpıb bildirir ki, mənim yenidən yer üzünə

adamların arasına gəlməyimi istəyirsiniz ki, həmin əməlləri yenidən daha amansızlıqla başıma 

açasınız? Bu niyyətinizdən əl çəkin. O həmin imtinanın səbəbini belə izah edir: 

Bu xəyalatdan düşün, heyhat! 

Zatüvüz çün mənə olub isbat. 

Yəni mən bir də xakdanə gələm, 

Qoyuban göyləri cahanə gələm? 

Canuvuz çıxsın, ey üzü qarə, 

Başıvuzçün gedin qılın çarə.  

İsanın insanları, ona minnətə gedən kimsənələri rədd etməsinin sosial-mənəvi-əxlaqi 

səbəbləri haqda professor Zaman Əsgərli haqlı olaraq yazır: “... İsa... haqq yolundan azmış 

bəndələrin dərdinə çarə etmək istəmir. Çünki bir-birinə qənim kəsilmiş bu bəndələr olduqca qəddar 

və zülmkardılar” (2,32). Əsərin əsas ideyası da bəşər övladının haqq yolundan, insanlıqdan 

tamamilə uzaq düşmələrini, onların hər iki dünyada “üzü qarə” olduqlarını açıb göstərməkdən 

ibarətdir. İsa peyğəmbər də onlara sərt şəkildə bildirir ki, öz dərdinizə özünüz çarə qılın, dünyanın 


I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə) 



 

 

 



 

 

 



242

nizamını öz bəd əməllərinizlə necə pozubsunuz, elə də qaydasına qoyun, başınızın çarəsini qılın. 

Demək, yer üzünün, təbiət və cəmiyyətin nizamı, harmoniyası o dərəcədə pozulub ki, bəşər 

övladından Allah da, İsa da bezar olub, üz döndəribdir. 

Hər iki əsərdə – “Həmədan kəndinin əhvalatı” (“Allaha rüşvət” yox) və “Yerdəkilərin göyə 

şikayətə getmələri” satiralarında insanlar düçar olduqları, üz-üzə dayandıqları fəlakətdən qurtarmaq 

üçün Allaha müraciət etmək qərarına gəlirlər. Bu fəlakətin biri təbiət hadisəsi, digəri cəmiyyətdə 

əmələ gələn xaosla bağlı olub bir-birinin davamı təsiri bağışlayır. Hər iki fəlakətdən xilas yolunu isə 

Allaha müraciətdə görürlər. Əslində, birinci əsərdəki Allaha müraciət qərarı da, göstərdiyimiz kimi

cəmiyyətdə nizamın pozulması, məmur özbaşınalığı və rüşvətxorluğun tüğyan etməsi səbəbindən 

insanları, Həmədan kəndlilərini həmin qərara – Allahın da onlardan rüşvət umub gözləməsi 

qənaətinə gətirmişdir. Seyid Əzim Şirvani isə cəmiyyətdə əmələ gələn bu nizamsızlıqları – əqli, 

şüuri, sosial-siyasi, mənəvi-əxlaqi pozuntuları (Allahı yox) tənqid etmək, bəşər övladını haqq 

yoluna çağırmaq məqsədi ilə həmin əsərləri qələmə almışdır. 

ƏDƏBIYYAT 

 

1.



  Bağırov Ə.A.   S.Ə.Şirvani və məktəb. Bakı, Maarif, 1986. 

2.

  Əsgərli Z.     S.Ə.Şirvani. Bakı, Elm, 2005. 



3.

  Hüseynov S. S.Ə.Şirvani. Bakı, Yazıçı, 1987. 

4.

  Qasımzadə F. XIX əsr Azərbaycan Ədəbiyyatı tarixi. Bakı, Maarif, 1974. 



5.

  Mir Bağırov K. S.Ə.Şirvani. Bakı, Uşaqgəncnəşr, 1959. 

6.

  Məmmədov K. Ön söz. Qasım bəy Zakir. Seçilmiş əsərləri. Bakı, Yazıçı, 1984, səh. 3-18. 



7.

   Məmmədov X. Seyid Əzim Şirvani. S.Ə. Şirvani. Seçilmiş əsərləri. Bakı, Maarif, 1990, 

səh. 5-23. 

8.

   Məmmədov X. XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı. Bakı, CBS, 2006. 



9.

   Şirvani S.Ə. Əsərləri. 3 cilddə. II c. Tərtibçi və şərhlərin müəllifi Süleyman Rüstəmov. 

Bakı, Azərb.SSR EA nəşr-tı, 1969. 

10.


  Zakir Q. Seçilmiş əsərləri. Tərtib və müqəddimə Kamran Məmmədovundur. Bakı, 

Yazıçı,1984. 

 

 

 



Elman Hilaloğlu (Quliyev), fil.ü.e.d., prof. 

AMEA akad.Z.Bünyadov adına Şərqşünaslıq İnstitutu 

“Türk filologiyası” şöbəsi, aparıcı elmi işçi 

elman.guliyev@box.az  

 

ZİYA PAŞA YARADICILIĞINDA SATİRA 



XIX əsr Türkiyə türk ədəbiyyatının Avropa meylli nümayəndələrindən biri də Əbdülhəmid 

Ziya Paşa (1829-1880) olmuşdur. Ziya Paşanın yaradıcılığı olduqca zəngin və maraqlıdır. O, 

Tənzimat ədəbiyyatının əsas simalarından biridir. Şair Tənzimat ədəbiyyatının nümayəndəsi olmaq 

etibarilə divan şeirinin də inkişafında xidmətləri olan sənətkarlardandır. “Tərcibənd”, “Tərkibbənd”, 

“Zəfərnamə şərhi”, “Röya”, “Vərasəti səltənəti seniyə”, “Ərzi-hal” və s. əsərlərin, bir çox 

tərcümələrin və dil-ədəbiyyatla bağlı məqalələrin müəllifidir. Ziya Paşanın “Külliyatı Ziya Paşa” 

adlı şeirlər toplusu 1924-cü ildə İstanbulda çap olunmuşdur. Divan adlandırılan həmin şeirlər 

toplusuna Şeyx Qalib, Füzuli, Nedim, Nabi kimi klassik şeir ustadları üslubunda yazılmış minacat, 

nət, mərsiyə, qəsidə, qəzəl və s. nümunələr daxil edilmişdir. Lakin Ziya Paşa yaradıcılığında klassik 

şeir ənənəsi mühafizə olunsa da, bu şeirlərin bir çoxu mövzu və ideya baxımından Avropayönlü 

ədəbiyyat nümunələrinə yaxındır. Çünki bu nümunələr forma etibarı ilə köhnə, məzmun etibarı ilə 

yeni şeirlər hesab olunurdu.  Ziya Paşanın qəsidələrində İran, qəzəllərində isə türk şeir ənənələrinə 

bağlandığı qeyd olunsa da, bir tənzimatçı kimi yaradıcılığındakı üstünlük Qərb ədəbi ənənələrinin 


I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə) 



 

 

 



 

 

 



243

xeyrinə inkişaf edirdi.  

Ziya Paşanın qəzələ gətirdiyi yeni məna və ifadələr şairin Avropa ədəbi dəyərlərinə verdiyi 

üstünlüyün nəticəsi idi. Konkret desək, Ziya Paşa ilk növbədə qəzəldəki lirik duyğu ifadəsini 

ictimai-siyası düşüncə ifadəsi ilə əvəzləyə bildi. Bu səbəbdən şairin yaradıcılığında ictimai-siyasi 

səciyyə genişlənməyə başladı. 

Ziya Paşa divan ədəbiyyatındakı məhəlliləşmə cərəyanının fəal üzvlərindən biri kimi 

tanınmışdır. Divan ədəbiyyatındakı məhəlliləşdirmə cərəyanı aşıq tərzi ilə divan tərzinin 

birləşməsindən yaranan bir ədəbi hərəkatdır. Ona görə də Ziya Paşanın belə bir üslubda yazılmış 

şeirləri dil baxımından sadə və anlaşıqlıdır. 

Dağları duman bürüdü, əğyar seçilməz, 

Ovçu qurmuş tuzağını yarə keçilməz, 

Vəfasızın məclisində badə içilməz. 

Gir sürüyə, qurd qapmasın, gəl, quzucağım, 

Sonra yardan ayrılarsan, ah, yavrucağım. 

Ziya Paşanın bir çox şeirləri dil və ifadə baxımından xalq yaradıcılığı  ənənəsinə uyğun 

olaraq daha çox diqqəti cəlb edir: 

Neçün naləndəsən böylə, 

Könül, dərdin nədir, söylə 

Səni mən istəməm öylə, 

Könül, dərdin nədir, söylə. 

 

Havalandın bu günlərdə, 



Nə yel əsdi əcəb sərdə. 

Dəva olmazmı bu dərdə? 

Könül, dərdin nədir, söylə. 

Yaxud: 



Yüklə 2,74 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   42   43   44   45   46   47   48   49   ...   88




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin