I türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans

I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə) 

 

 

 

 

 

 

1

 

 

I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş 

 

“TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ 

HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR 

VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR” 

mövzusunda Beynəlxalq konfransın 

 

 

 

 

MATERİALLARI  

(II hissə)  

 

Bakı, 14-15 noyabr 2016-cı il 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

“Elm və təhsil” 

Bakı – 2016 

I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə) 

 

 

 

 

 

 

2

KONFRANSIN RƏYASƏT HEYƏTİ 

 

AKİF ƏLİZADƏ 

AMEA-nın prezidenti, akademik   

 

İSA HƏBİBBƏYLİ 

AMEA-nın vitse-prezidenti, akademik 

 

KAMAL ABDULLAYEV 

Millətlərarası multikulturalizm və dini məsələlər üzrə Dövlət müşaviri, akademik 

 

TEYMUR KƏRİMLİ 

AMEA Humanitar Elmlər Bölməsinin akademik-katibi, akademik 

 

NAİLƏ VƏLİXANLI 

Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyinin direktoru, akademik 

 

NƏRGİZ AXUNDOVA

 

AMEA İctimai Elmlər Bölməsinin akademik-katibi, AMEA-nın müxbir üzvü 

 

RAFAEL HÜSEYNOV 

 

N.Gəncəvi  adına Milli Azərbaycan Ədəbiyyatı  Muzeyinin direktoru, akademik  

 

TEYMUR BÜNYADOV

 

Akademik 

 

MÖHSÜN NAĞISOYLU

 

AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun direktoru, AMEA-nın müxbir üzvü 

 

NİZAMİ CƏFƏROV

 

Atatürk Mərkəzinin direktoru, AMEA-nın müxbir üzvü 

 

GÖVHƏR BAXŞƏLİYEVA

 

AMEA akad. Z.Bünyadov adına Şərqşünaslıq İnstitutunun direktoru,  

AMEA-nın müxbir üzvü 

 

YAQUB MAHMUDOV

 

AMEA A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutunun direktoru, AMEA-nın müxbir üzvü 

 

MUXTAR İMANOV

 

AMEA Folklor İnstitutunun direktoru, AMEA-nın müxbir üzvü 

 

ƏRTEGİN SALAMZADƏ

 

AMEA Memarlıq və İncəsənət İnstitutunun direktoru, AMEA-nın müxbir üzvü 

I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə) 

 

 

 

 

 

 

3

KONFRANSIN TƏŞKİLATÇILARI: 

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Rəyasət Heyəti  

Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi  

Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi  

AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu  

AMEA Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu  

AMEA akad. Z.Bünyadov adına Şərqşünaslıq İnstitutu 

   

Konfrans 2016-cı il noyabr ayının 14-15-də Bakı şəhərində keçiriləcəkdir 

Açılış mərasimi

:  AMEA Rəyasət Heyətinin binası, Böyük akt zalı, III m. 

Bölmə iclasları

: AMEA-nın Mərkəzi  Elmi Kitabxanası, II, III, IV m. 

Ünvan: Bakı, H.Cavid prospekti, 115 

 

KONFRANSIN TƏŞKİLAT KOMİTƏSİ 

İSA HƏBİBBƏYLİ 

AMEA-nın vitse-prezidenti, akademik, sədr 

MÖHSÜN NAĞISOYLU 

AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun direktoru, 

AMEA-nın müxbir üzvü, müavin 

 

KONFRANSIN TƏŞKİLAT KOMİTƏSİNİN ÜZVLƏRİ 

ŞAHİN MUSTAFAYEV  

 

AMEA-nın müxbir üzvü  

İLHAM TAHİROV  

 

 

fil.ü.e.d., prof.  

İSMAYIL 

KAZIMOV 

 

  fil.ü.e.d., 

prof. 

İSMAYIL MƏMMƏDLİ  

 

fil.ü.e.d., prof. 

MAYIL ƏSGƏROV  

 

 

fil.ü.e.d., prof. 

MƏMMƏD ƏLİYEV 

  

 

fil.ü.e.d., prof. 

MƏSUD 

MAHMUDOV 

  fil.ü.e.d., 

prof. 

NADİR 

MƏMMƏDLİ 

  fil.ü.e.d., 

prof. 

SAYALI SADIQOVA     

 

fil.ü.e.d., prof. 

SEVİL MEHDİYEVA     

 

fil.ü.e.d., prof. 

AYNEL MƏŞƏDİYEVA  

 

fil.ü.f.d., dos.  

AYTƏN BƏYLƏROVA  

 

fil.ü.f.d., dos.  

BABA MƏHƏRRƏMLİ  

 

fil.ü.f.d., dos.  

RASİM 

HEYDƏROV 

  fil.ü.f.d., 

dos. 

TEYYUB QULİYEV    

 fil.ü.f.d., 

dos. 

ELÇİN İBRAHİMOV  

 

KONFRANSIN MƏSUL KATİBİ: 

SEVİNC MƏMMƏDOVA 

  

fil.ü.f.d., dos.  

 

KONFRANSIN MƏTBUAT KATİBİ: 

TƏRANƏ ŞÜKÜRLÜ    

 

fil.ü.f.d., dos.  

I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə) 

 

 

 

 

 

 

4

KONFRANSIN MATERİALLAR TOPLUSUNUN 

REDAKSİYA HEYƏTİ: 

 

ELMİ REDAKTOR: 

MÖHSÜN NAĞISOYLU  

AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun direktoru, 

AMEA-nın müxbir üzvü 

 

 

REDAKSİYA HEYƏTİ ÜZVLƏRİ: 

 

İLHAM TAHİROV,    

fil.ü.e.d., prof.  

İSMAYIL KAZIMOV,  

fil.ü.e.d., prof. 

İSMAYIL MƏMMƏDLİ, 

fil.ü.e.d., prof. 

MAYIL ƏSGƏROV,    

fil.ü.e.d., prof. 

MƏSUD MAHMUDOV,  

fil.ü.e.d., prof. 

NADİR MƏMMƏDLİ   

fil.ü.e.d., prof. 

SAYALI SADIQOVA,  

fil.ü.e.d., prof. 

SEVİL MEHDİYEVA,  

fil.ü.e.d., prof. 

AYNEL MƏŞƏDİYEVA,   fil.ü.f.d., dos.  

AYTƏN BƏYLƏROVA,  

fil.ü.f.d., dos.  

BABA MƏHƏRRƏMLİ,  

fil.ü.f.d., dos.  

SEVİNC MƏMMƏDOVA,  fil.ü.f.d., dos.  

RASİM HEYDƏROV   

fil.ü.f.d., dos. 

TEYYUB QULİYEV    fil.ü.f.d., 

dos. 

ELÇİN İBRAHİMOV  

 

Kompüter dizaynerləri  

CAHİD KAZIMOV 

LALƏ DƏMİROVA 

JALƏ ƏSGƏRZADƏ 

 

Kompüter operatorları 

PƏRVİN İSAYEVA 

RƏNA MƏMMƏDOVA 

XATİRƏ MƏLİKOVA 

TƏHMİNƏ AXUNDOVA 

ANARƏ BABAYEVA 

FİRƏNGİZ MƏMMƏDOVA 

MİNARƏ MƏLİKZADƏ  

 

Məruzə mətnlərindəki orfoqrafik, qrammatik və üslubi xətalara görə müəlliflər 

məsuliyyət daşıyır.  

 

I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə) 

 

 

 

 

 

 

5

 

BÖLMƏ 5  

 

TÜRK LÜĞƏTÇİLİYİ, DİALEKTOLOGİYASI, QRAMMATİKASI  

 

İsmayıl Kazımov, fil.ü.e.d., prof. 

AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, 

 Müasir Azərbaycan dili şöbəsinin müdiri  

 

KARAİMLƏR VƏ ONLARIN DİLİ 

 

Karaimlər qıpçaqlardır. Əhalisinin sayı yüz mindən çox olan karaimlər türk dillərinin Şimal-

Qərb arealına daxildir. Tatarlar, başqırdlar, çuvaşlar da bu arealdadır. «Şimal-Qərb dilləri ərazi 

cəhətdən Cənub-Qərb və Şimal-Şərq dillərindən müəyyən dərəcədə uzaq olsa da dillərin ümumi 

genealoji və tipoloji yaxınlığı onların müasir quruluşunda da özünü büruzə verir. Bu əlaqələr, 

həmçinin dillərin daxili strukturundakı oxşar və fərqli cəhətlər hər hansı dil materialının təhlilində 

özünü qabarıq şəkildə göstərir. Ayrı-ayrı dil areallarında olduğu kimi bu arealda da məskunlaşmış 

türk xalqlarının həmin ərazidə yerləşməsi prosesi özünəməxsus tarixi və sosial hadisələrlə bağlıdır» 

(1, s.291).  

Karaim dili və ya türkcəsi danışıq dili kimi işlədilir. Yəhudi dinindən olan karaimlər Litva, 

Ukrayna və Polşanın bir sıra şəhərlərində yaşayırlar. Onların ədəbi dilləri, demək olar ki, yoxdur, 

lakin yazıları mövcuddur. Əvvəllər ibrani, sonralar isə kril əlibasından istifadə etmişlər. Əhalinin 

1989-cu ildə həyata keçirilən ümumi siyahıya alınmasına görə keçmiş SSRİ –də 2602 nəfər karaim 

yaşamışdır. Onların 21 %-i karaim dilindən istifadə etmişdir. 

Türkoloqlar karaimlərin türk dilləri arasındakı yerini müəyyənləşdirməyə çalışarkən fərqli 

yanaşmalar irəli sürmüşlər. V.Radlov onların türkçələşmiş bir Fin-Uqor dili ola biləcəyi ehtimalı 

üzərində durarkən, J.Ramstedt və N.Poppe karaim dilinin (çuvaş dili kimi) türkcə ilə monqolca 

arasında körpü vəzifəsini yerinə yetirən bir dil olduğunu sübuta yetirmək istəmişdilər. 

 Xalqın  düşüncəsində  «karay», «karaylar» qədim türk etnosları olan kerey, kereitlərlə 

əlaqədardır. Vaxtı ilə karaim etnosoları Xəzər xaqanlığı ərazisində yaşamışlar. Xaqanlıqda müasir 

balkarlar\malkarlar, qaraçaylar, krım tatarları, çuvaşlar, başqırdlar, kumıklar, krımçaklar, noqaylar 

və qazaxlar da yaşamışlar. 

Öz antropoloji tipinə görə karaimlər balkarlara, qaraçaylara, çuvaşlara yaxındırlar. 

Antropoloji əlamətləri, yaxın əlaqələri dil göstəriciləri ilə də əsaslandırmaq olur. Karaimlər qədim 

türk adlarını (Tenri, göy və s.) qoruyub saxlaya bilmişlər. 

Karaimlər həm də Ukraynada yaşayan azlıqlardan biridir. Karaim dili bir sıra dialektlər 

əsasında formalaşmışdır. Həmin dil bir qədər poleveslərin dilinə də yaxındır (Codex Cumanicus- 

XIII əsr). 

Karaim dilinin tədqiqi ilə Rusiyada, keçmiş Sovetlər İttifaqında, eləcə də xarici ölkələrdə 

V.V.Radlov, A.N.Samoyloviç, V.A.Qordlevski, S.M.Şapşal, V.İ.Filonenko, V.Kokenay, 

N.A.Baskakov, K.Foya, K.Musayev və b. məşğul olmuşlar. 

 İlk dəfə olaraq türkologiyada karaim dilinin türk dilləri arasında yerini A.N. Samoyloviç 

müəyyənləşdirmiş və bu dili təsnif etmişdir. 

 Karaim dilinin öyrənilməsinə XIX əsrin axırlarından başlanılmışdır. Bu dövrdə karaim dili 

V.V.Radlov və Polşa alimi Jan Qjeqovski tərəfindən tədqiq edilmişdir. XX əsrin 20-30- cu illərində 

karaim dili V.A.Qordlovski, polşa alimi T.Kovalski və A.Zayançkovski tərəfindən öyrənilmişdir. II 

Dünya müharibəsində karaim dilinin tədqiqi bir qədər səngimişdir. Müasir dövrdə karaim dili, 

demək olar ki, araşdırılmır. 

 Karaimlər Krım, Polşa, Rusiya və Ukrayna karaimləri olmaqla 4 yerə bölünür. Krım 

karaimlərinin şeir və mahnılarında onların xəzərlərlə qohumluq əlaqələrini sübut edən faktlar 

çoxdur. 

I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə) 

 

 

 

 

 

 

6

Bu dil sistematik şəkildə təsvir olunub. Həmin dil haqqında qısa bir mətnə diqqət yetirək: 

«Kray tili- birisi tiurk uluslarnyn eski tilliarinan. Any bijik üriatkian erianliarimiz dahy özgia-die 

bijlikliarinin üvriatkianliari az tiuviul tiergiadliar da inçkialiadlar. Tiek bilmiavçiuliargia karay 

tilin ajuruç bastyrhan üriatiuv bitikliar joch edi...» (Tiuziuvçiu). 

Karaimlər azsaylı türk xalqlarından biridir. Karaimlər özünü karay, karaylar adlandırırlar. 

Onlar karaizmə (din) sitayiş ediblər. Sonra bu söz etnonimə, etnotoponimə çevrilib. 

 

Kara sözü- qədim yəhudi dillərində «oxumaq», karaim isə- «oxucu» mənasındadır. 

Karait\karaim sözləri ekvivalentlərdir. Güman ki, bizim işlətdiyimiz «qarə», qiraət» sözləri də 

həmin mənşədəndir. 

 Karaimlər Litvada və Rumiyada da yaşayırlar. Karaim dili slavyan dillərinin əhatəsinə inkişaf 

etmişdir. Onlar slavyan dillərindən geniş dairədə bəhrələnmişlər. 

 Karaimlərin bir hissəsi Trakalda konsenrasiya olunub (170 nəfər). Böyük əksəriyyət karaim 

ana dilindən məhrum edilib. Ana dilini yaxşı bilmir. Onlar məktub yazıblar ki, «bizim artıq öz 

dilimiz yoxdur. Biz rus dilində, yaxud litva, polyak və ukrayin dilində danışırıq. Qəbir daşlarımızın 

üzərindəki yazılar da yad dildədir- rus, litva, polyak və ukrayin dillərindədir. Familiyalarımız, 

əsasən, ukrayin soyadlarından ibarətdir. Ukrayin dilinin təsiri ilə soyadlarımız formalaşmışdır» 

Öz ana dillərini itirmə təhlükəsi bədii ƏDƏBIYYATda da öz əksini tapmışdır. XX əsrin 30-

cu illərində S.Rudkovskinin «Dostiar» («Друзъя») pyes-komediyasında qarışıq slavyan-karaim dili 

satira atəşinə tutulmuşdur. 

Karaim dilinin tarixi əlaqələri ayrı-ayrı türk dilləri ilə yaxın olmuşdur, bu folklor örnəklərində 

də görünür: 

Laрa-lapa kar yava, 

Эrbi baba koy soya, 

Xazar oqlu at çaba, 

Baylarımız toy çala. (Azərbaycan dilinə tərcüməsi: Lopa-lopa qar yağar, Erbi baba qoyun 

soyar, Xəzər oğlu at çapar, Bəylərimiz toy çalar) 

Bu şeir və mahnı xəzər dövləti dövrünü əks etdirir. 

 Karaimlər yəhudi, latın və rus əlifbasından istifadə etmişlər. Karaim dilinin bəzən yazısı 

olduğu da göstərilir. Amma əhatəsində olduğu dildə onların övladları təhsil alırlar. Ukraynada 

yaşayan karaimlər qaliç dialektində danışırlar. Deyilənə görə, karaimlər XX əsrə qədər öz dillərini 

qoruyub saxlamışlar. Artıq bu dil itmək üzrədir. Bunun bir sıra səbəbləri mövcuddur. Birinci səbəbi 

karaimlərin sosial həyatının tarixi şəraitində axtarmaq lazımdır. Digər başlıca səbəb karaimlərin 

örtülü, qapalı həyat sürmələri, cəmiyyətdən qaçmaları ilə əlaqədardır. Bu, onlar üçün bir sosial bəla 

olmuşdur. Bu gün sosial problemin dil baxımdan doğurduğu reallıqlar da həmin səbəblə bağlıdır. 

Onlar adamlara yovuşmamışlar. Qaradinməzlik karaim adamları üçün bir əlamət sayılmışdır. Ancaq 

müəyyən qərarları özləri müstəqil olaraq çıxarmışlar və s. Onlar icma şəklində yaşamışlar. Bütün 

işlər- dinə və mədəniyyətə dair işlər icmanın çıxardığı qərarla həll edilmişdir. 

 Qeyd olunduğu kimi, karaimlərin vahid, normalaşdırılmış ədəbi dili mövcud deyildir. Onların 

xüsusi ədəbi dilləri olmadığı üçün yaşadıqları ölkənin ədəbi dilindən istifadə edirlər. Məsələn, 

Ukrayna karaimləri Ukrayna ədəbi dilindən, Polşa karaimləri polyak ədəbi dilindən, Rusiya 

karaimləri rus ədəbi dilindən və s. istifadə edirlər. 

 1959-cu ildə əhalinin siyahıyaalınmasına görə Sovet İttifaqında 5900-ə qədər karaim var idi. 

Doğma dildə danışanlar 16, 5 faiz təşkil edirdi. Onlar Litvada (Trakay, Vilnus şəhərlərində), şərqi 

Ukraynada (Qaliç İvano-Frankovsk vilayətində) yaşayırlar. Karaimlərin bir çoxu xarici ölkələrdə də 

yaşayırlar. 

 Karaim dilini əhatə edən üçdilli lüğət 1974-cü ildə nəşr edilmişdir (2). 

 Karaim dilini öyrənmək üçün türkoloqlar müxtəlif mənbələrə müraciət etmişlər: 1) danışıq 

dili materiallarına; 2) qonşu dillərin güclü təsirini əks etdirən sənədlərə. Bu materiallar hələ 1957- 

1963-cü illər arası toplanmışdır. 

Karaimlərin soyadları maraq doğurur. Onlar «oqlı» sözündən istifadə edir: Abram-Oqlı, 

Abraoqlı. 

I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə) 

 

 

 

 

 

 

7

Aqa sözünü adın əvvəli və sonunda işlədirlər: Abraqamoviç-Aqa,, Aqa, Aqalık, Aqa-Kefeli, 

Aqa-Neyman, Aqa-Çudakov, Abıkoviç, 

Xüsusi səciyyəli adlardan istifadə: Aylık, Ayni, Alan, Babay, Babacan, Baloban, Bektaş, 

Bondar, Boru, Yarımbaş, Yamaşa, Şuşman və s. 

Şəxs adları karaimlərdə türk, ərəb, qədim Avropa, fars, yunan mənşəlidir (3) 

oviç-eviç- şəkilçisi familiyalarda çox işlədilir: Azareviç, Abraxamoviç. 

Karaimlər SSRİ dövründə Vülnus, Trakay, Panevejis, Qaliç, Lusk Evpatoniya, Baxçasaray, 

Feodosiya və s. şəhərlərdə yaşayırlar. 

 Krım karaimlərinin dili yaxın qonşuları krım tatarlarının dilinə assimliyasiya olunmuşdur. 

Bununla belə, bir sıra özünəməxsus fonetik və leksik özəllikləri də qoruyub saxlamışdır. 

 Litva və Ukraynada karaimlər XIV əsrin sonu, XV əsrin əvvəllərində məskunlaşmışlar. 

Onların –karaimlərin şərq dialekti bu bölgələrin danışığı əsasında yaranmışdır. 

 Karaimlər ancaq 3 dialektdə danışırlar: krım, trakay və qaliş. Bu dialektlər arasında müəyyən 

fərqlər var. Məsələn, getmək feili trakay dialektində yür, qaliç dialektində yur; mənə əvəzliyi trakay 

dialektində  maya, qaliç dialektində mana şəklində təzahür edir. Bu dilin leksikasında trakay 

dialektində  «quyu» sözü kuyuv, qaliç dialektində həmin söz kuyduk şəklində. İnək sözü trakayda 

sıyır, qaliçdə inek formasında özünü göstərir və s. 

 Ukraynada yaşayan karaimlərin dillərində arxaik xüsusiyyətlər də qorunub saxlanmışdır; 

həmin sözlər intervokal mövqedə çıxış edir: aka, yokarı, sekiz, dokız, daq \tav (meşə, dağ), ağız 

(avuz), denuz\tenuz və s. 

 Ukrayna  karaimləri  «Qözlerim qörmez oldu» -«gözlərim görməz oldu» (Baxçasarayda 

yaşayanlar) frazasını tez-tez işlədirlər. 

 Qaqauz dilində olduğu kimi, Ukrayna karaimlərinin də dilinin sintaksisində nisbi sərbəstlik 

özünü göstərir. Bu xüsusiyyət onu «tipik» türk dillərindən fərqləndirir. Bu dilin sintaksisinə də 

qonşu dillərin- məsələn, Ukrayna dilinin güclü təsiri olmuşdur. Bu dilin sintaktik özəlliklərindən 

biri məişət-danışıq dilinin əlamətlərini saxlamasıdır. Kitab dili- dini ƏDƏBIYYATların dilidir. 

Tövratın tərcümə dili bu baxımdan səciyyəvidir. 

 Karaim dilinin sintaksisi, başlıca olaraq, qədim yəhudi dilinin orijinal cümlə quruluşlarının 

kalkalaşmış formalarıdır. 

 Ukraynada yaşayan karaimlərin gənc nəsli rus dilində oxumağa böyük meyil göstərirlər, yerli 

əhali isə bu dildən nisbətən az istifadə edir. 

 Karaim dilinin sosial əsaslarında müəyyən dillərin təsiri danılmazdır. Məs.: 

Slavyan dillərinin təsiri. Bu təsir XV əsrdən başlanmış və davam etmişdir. Karaim dili eyni 

vaxtda qohum slavyan dillərindən- Rus, Ukrayna, Belorus və Polyak dillərinin təsiririnə məruz 

qalmışdır. Məsələn, Trakay dialektində rus alınması olan «kirpiç» (kərpiç) sözü ilə yanaşı, eyni 

zamanda polyak alınması olan «üeqla» sözü də eyni məna üçün işlədilir. Müxtəlif sözlərdən də 

karaimlər eyni mənanı ifadə etmək üçün istifadə edirlər. 

Fonetik səviyyədə slavyan dillərinin təsiri. Karaim dili ilə başqa türk dilləri və qədim türk dili 

arasında özəlliklə səs dəyişmələri, fonetik hadisələr arasında mühüm fərqlər görünmür. 

Karaim dilinin fonetik sistemi xeyli miqdarda slavyan tələffüz normaları ilə əhatə olunub. 

Trakay və Qaliç dialektlərində fərqlər: keldi\kelqi, muc\kuc, maya\mana, baş\bas, terejya\tereze və 

s. 

Sintaksisdə slavyan dillərinin təsiri ilə sintaktik vahidlərin bəziləri deformasiyaya məruz 

qalmışdır. 

Həmin dil bu baxımdan bir sıra özünəməxsus cəhətləri, həmçinin də çoxlu türk dillərinə 

məxsus olan tipik əlamətləri itirmişdir. Trakay dialektində vokalizm sistemi rus dilinin təsiri ilə 

dəyişkənliyə məruz qalmışdır. Məs.: yu, yo: üv-yüv-yuv «ev»; köz- küöz-yüoz və s. 

 Konsononantizm sistemində Trakay dialektindəki sağır nun (n) slavyan dillərinin təsirindən 

adi n-səsinə çevrilmişdir. 

 

Slavyan dillərindən alınan leksik alınmalar karaim dilinin fonetik qanunlarına 

uyğunlaşdırılmışdır: mığla «мгла», xiren «xren», istep «стер» bervenə «юревно» və s. 

I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə) 

 

 

 

 

 

 

8

 Müasir karaim dilində vurğu praktik şəkildə sözün müxtəlif hecaları üzərinə düşür ki, bu da 

slavyan dillərinin təsiri hesab edilir. 

 Morfoloji səviyyədə slavyan dillərinin təsiri. K.M.Musayev, O.Prik bu dili qrammatik 

səviyyədə araşdırmış, fundamental bir əsərlər ortaya qoymuşlar (4; 5; 6) 

 -ar\-şar bölüşdürmə sayını yaradan şəkilçi, -lay,-ley – zərf düzəldən şəkilçi, -mayın (-madın \-

matın) feili bağlama göstəricisi,-yir indiki zaman şəkilçisi bu dilin qıpçaq mənşəli olduğunu sübut 

edən faktlardandır. 

Əksər slavyan elementləri karaim dilinin morfoloji sisteminə daxil olmuşdur. Bəzi 

sözyaradıcılığı və sözdəyişdirici modellər slavyan tipli modellərdir. Karaim dilinə məxsus müstəqil 

və köməkçi sözlərə lazım olan slavyan dilinin şəkilçilərini, sözönlərini artırmaq ənənəsi də 

yaranmışdır. Slavyanizm karaim dilinin müxtəlif nitq hissələrinə öz təsirini göstərmişdir. Məsələn, 

Ukrayna dilindən bu dilin Qalıç dialektinə kiçiltmə mənalıi - inu (-unğ) şəkilçisi keçmişdir: kız-

inu\kız-ina «qız», mam (a)-unö «mamoçka»; malax-unə «anqeloçek».  

 Karaim dilində şəxs kateqoriyası analitik üsulla formalaşır: Men karay-mın- men karay barm- 

men karay. 

 Karaim dilinin sifətlərində slavyan dillərinə məxsus nai şəkilçisi öndə işlənir: naiunlurax 

«naibolğşiy», naiterenrək «qluboçayşiy». 

 Mürəkkəb feil yaradıcılığında «slavyan feili + et» quruluşu məqbul sayılır: calet etti «on 

pocalel». 

Leksik səviyyədə slavyan dillərinin təsiri. Danışıq dili vasitəsi ilə karaim dilinə ərəb, fars, 

qədim yəhudi dillərindən, slavyan dillərindən sözlər keçmişdir. Məs.: bob, çerep, olenğ, moneta, 

nauk, plah, taneü, smola, peçğ, izba və s. 

Karaim dilinin leksikasında çoxlu sayda qədim türk sözləri qalmışdır: yav (yağ), tarlov (tarla) 

və s. 

Gün, həftə, ay, il və s. adlar özünəməxsusdur: yex kün (bazar günü), (yex) baş kün 

(bazarertəsi), şebbat (şapate kün) (şənbə günü), xan kün (xain kün, orta kün), ayna kün, baras kün 

(4-cü gün), bayram kün (5-ci kün); artarıx ay (aprel), kural ay (may), başkusxan (iyun), yaz ay 

(iyul), ulaq ay (avqust), sırıx (çirik) ay (sentyabr), ayrıxsı ay (oktyabr), küz ay (noyabr, 

axısqalılarda da belədir), soğum ay (dekabr), kış ay (yanvar), kara kış ay (fevral), syuvyunç ay 

(mart), artıx ay (mart-aprel) və s. 

Krım tatarlarının dilində üç üslub funksionallaşıb: 1) ədəbi dil, 2) kitab dili, 3) danışıq dili. 

Ədəbi dildə: ben qeldim, eytirm (mən dedim), danışıq dilində: men keldim, men aytırm və s.  

 Karaimlərdən bəziləri özlərinə məxsus sözləri unutmuş, həmin sözlərin əvəzinə rus, ukrayna 

və polyak dillərinə məxsus sözlərdən istifadə edirlər: qnezdo, skala, kaplə, rosa, pesok və s. (7) 

Sintaktik səviyyədə slavyan dillərinin təsiri özünü sözlərin əlaqələnməsi üsullarında daha çox 

göstərir. Məsələn, feillərlə idarədə slavyan dilləri ilə üst-üstə düşən məqamlar var: Men anı ozdum. 

Bu cümlənin rus dili ekvalenti Ə eqo pereqnal; kolunu onunu «pravuö ruku» və s.