Ibragimov r. Z. Markaziy osiyo arxeologiyasi

III. Bob. Neolit


Neolit davri xususiyatlari. Neolit - (yun. neos-yangi, litos-tosh, yangi tosh asri) o'zoq davom tosh asrining so'nggi bosqichi. Neolit atamasi 1865 yilda ingliz arxeologi Lebbok taklifi bilan arxeologiya faniga kiritilgan. Neolit davrda kishilar jamoasi er yuzining nisbatan kengroq hududlarni egallashib, turli geografik sharoitlarga mos xojalik shakllari bilan kun kechirishlariga togri kelgan. Bu esa xojaligi va moddiy madaniyatiga ko'ra o'zaro farq qiladigan madaniyatlarning qaror topishiga olib kelgan. Neolit davrida tabiiy sharoiti qulay bo'lgan Old Osiyo hududida mezolit davrining oxirlaridayoq namoyon bo'la boshlagan ishlab chiharuvchi xojalik shakllari vujudga kelgan bo'lsa, nisbatan sovuq o'lkalar aholisi xojaligining o'zlashtiruvchi shaklllari saqlanib qoladi. Xojalik shakllari esa o'z navbatida ularning moddiy madaniyatida ham ma'lum tafavvutlar kelib chiqishiga sabab bo'lgan. Еr yuzining barcha hududlaridagi xojalik sohasidagi keskin tafovvutlar neolit davri madaniyatlarini belgilashda ayrim noqulayliklarni keltirib chiharadi.
Neolit davrini belgilashda qanday xususiyatlar asosiy omil bo'lib xizmat qilish togrisidagi masala tadqiqotchi arxeolog olimlarning munozaralariga sabab bo'lgan. Ayrim tadqiqotchilarlar neolit davrini belgilashda xojalik va madaniy xususiyatlaridan kelib chiqishni taklif qilishsalar, boshqalar esa mazkur davr uchun xos bo'lgan barcha xususiyatlarni e'tibor olgan holda tadrijiylik asosiy o'rin egallashini ta'kidlashadi. Shu nuqtai nazardan neolit davri xronologik chegarasini er yuzining barcha hududlari uchun ma'lum sanalarni qollab bo'lmaydi. Tabiiy sharoiti qulay bo'lgan janubiy o'lkalarda ishlab chiqaruvchi xo'jalik shakllari, neolit davri xususiyatlari mil.avv.VIII-VII ming yilliklarda, boshqa hududlarda esa kechroq namoyon bo'lib, mil.avv. III/II ming yilliklarga qadar davom etganligini kuzatish mumkin.
Neolit davrida toshga ishlov berish yanada takomillashgan va mukammal usullari vujudga kelib, ularning turi va soni yanada ko'payadi. Bu asosan chaqmoqtosh keng tarqalgan Еvrosiyoning shimoli-garbiy hududlarida koproq namoyon bo'ladi. Chaqmoqtosh kam uchraydigan janubiy o'lkalar, xususan, O'rta Osiyoning ayrim hududlarida tosh qurollariga ishlov berishning arxaik shakli saqlanib qoladi. Janubiy o'lkalarda mikrolit texnikasi takomillashgan bo'lsa, shimolda toshga ishlov berishning so'nggi paleolit davridan ma'lum bo'lgan “plastinkasimon” usuli saqlanib qoladi. Shimolning o'rmon dashtlarida makrolit tosh boltalar keng tarqaladi. Yogoch va suyaklarning turli mehnat qurollari va qurol-yaroglar tayyorlashdagi muhim xom ashyo sifatidagi ahamiyati yanada ortadi.
Sopol buyumlarining paydo bo'lishi neolit davrining muhim kashfiyotlaridan biri bo'lib, bu ixtiro dehqon jamoalari tomonidan qilingan. Dastlabki sopol buyumlari mahalliy hudud xususiyatlaridan kelib chiqib mato goliblarda yoki tasmasimon va arqonsimon usullarda yasalgan. Birinchi holatda tuproq yoki qum solingan mato atrofi loy bilan suvalib yasalgangan buyumning ichki tomonida matoning izlari qolgan. Ikkinchi holatda tasma shakliga keltirilgan loy biriktirilib idish hosil qilinadi. Uchinchi holatda arqon shakliga keltirilgan loy aylantirib, idish shakli hosil qilinib, ichki va tashqi tomonlaridan silliqlanadi. Sopol buyumlari quritilgandan so'ng sirtiga naqshlar berilgan va pishirilgan. Neolit davrda sopol buyumlarini ochiq olovda pishirishgan. Otroq dehqon jamoalarining sopol buyumlar odatda tabiiy boyoqlarda berilgan turli naqshlardan iborat bo'lgan. Shimoliy hudud aholisi ko'p hollarda tasmasimon va arqonsimon usulda yasalgan sopol buyumlari sirtiga o'yma yoki chizma naqshlar berish an'anasi ustun bo'lgan. Ko'pincha eshma arqon shaklida ishlangan dumoloq tagli sopol buyumlar erga botirib qoyish uchun qulay bo'lgan. Sopol buyumlarning eng qadimgi namunalari Yaponiyadagi mil.avv. IX-VIII ming yilliklarga oid yodgorlik madaniy qatlamlarida uchraydi.
Neolit davrida turli o'simliklarning poyalaridan to'r toqish paydo bo'lib, chuchuk suvli ko'llarga boy bo'lgan baliqcilik rivojlangan hududlarda ulardan keng foydalanilgan. Hayvon junlaridan matolar tayyorlash, terilarni oshlash va ulardan ustki kiyim tayyorlash dehqon-charvador aholisining qo'shimcha mashguloti sanalgan.
Xo'jalikning ishlab chiharuvchi shakliga o'tish Еvrosiyoning janubiy o'lkalarida iqlim sharoiti nisbatan ancha qulay bo'lgan mintaqalarda, aniqroqi garbiy Osiyo hududida sodir bo'lishi mumkin edi. Hozirgi payda ishlab chiharuvchi xojalik shakllari erta qaror topgan ilk markazlar Yaqin, O'rta Sharq va Kichik Osiyolardan iborat bo'lib, bu hudud arxeologiya fani tili bilan “serunum yarimoy hududi”, deb ataladi.