Ibragimov r. Z. Markaziy osiyo arxeologiyasi

So'nggi eneolit. Bu davrda manzilgohlarning uchala shakli keng tarqaladi. Maydoni 20 ga. bo'lgan yirik (Nomozgohdepa, Oltindepa, Qoradepa) markazlardan tashkil topgan manzilgohlar qaror topadi. 20 tagacha xonalardan tashkil topgan katta oila jamoasiga tegishli uylar quriladi.
So'nggi eneolit davri manzilgohlarning (Geoksyur 1) ko'p xonali uylarida ochoq joylashgan alohida xonalarning mavjudligi xos. Ba'zan bunday uylarda tutatqi solinadigan idish va odam kuygan suyaklari uchraydi. Bu xonalar ko'rinishdan katta patriarhal oilaga tegishli kichik ibodatxona bo'lgan.
Dehqonchilikda ilgari qadam tashlanadi. Geoksyur vohasidan kichik suv omborning o'rni aniqlangan. Uning chuqurligi 3 metrdan iborat bo'lib, taxminiy hisobga ko'ra 1100 metr kub suv saqlangan bo'lishi mumkin. Bu esa yil davomida ikki marta hosil olish imkoniyatini berar edi.
Metallurgiyada ham ma'lum yutiglarga erishiladi. Metalni yopiq holda eritish tehnologiyasiga erishiladi. Misdan yasalgan oyna, tognagich, bilakuzik easalgan. Shuningdek misdan yasalgan qilich topilgan. Misga va ishlov berish va zargarlik umumjamoa hunariga aylanadi.
Sopol idishlari shokosa, kosa, piyolalardan iborat. Bundan tashqari marmarsimon ohaksimondan idishlar yasalgan. Kulolchilik yangi yutuqlarga erishiladi. Sopollar pishiriladigan xumdonlardan foydalanila boshlandi.
Toshdan yasalgan muhrlar hususiy mulkning shakllanganligidan dalolat. Ohaktoshdan yorguchoq, keli, havvonchalar yasalgan.
Ayol haykalchalari saqlanib qolgan holda soqolli erkak haykalchalari ham paydo bo'ladi.
Manzilgohlarda xom gishtdan alohida joylashgan kvadrat (Qoratepa) yoki cho'ziq (Geoksyur 1) shakldagi jamoa saganalari paydo bo'ladi. Ularning usti xom gishtdan aylana qilib yopilgan. Qabrlardan chaqmoqtosh qurollar, sopol idishlar mis buyumlar va toshdan ishlangan marjonlar, haykalchalar topilgan. Shuningdek jamoaviy qabrlar ham uchraydi. Ulardagi kuzatuv buyumlar juda kambagal. Asosan sopol idishlari, savatlar va kam sonli zeb-ziynatlardan iborat.
Eneolit davri manzilgohlardan haykalchalarning ko'plab topilishi uning ommaviy tayyorlanganligidan dalolat beradi. Ulardan hayvon (yovvoyi va xonaki) haykalchalari (neolit davri an'analarining davom etishi) kopchlikni tashkil etadi. Ammo ayol haykalchalari muhim o'rin tutadi. Haykalchalarda hosildorlik va ona ma'budalarining qiyofalari yorqin tasvirlangan. Ilk va qisman o'rta eneolit uchun tik turgan nufuzli ayol haykalchalarining tasvirlanishi xosdir. Haykalcha bo'ynidagi rangli munchoqlar va tanasidagi ramziy shakllari uning tabiat bilan hamnafas ekanligini ko'rsatib turibdi. So'nggi eneolit davriga kelib ayollarning o'tirgan holatdagi nafis haykalchalari keng tarqalib, boyoqlar o'rniga o'yma hamda yopishtirilgan naqshlar bilan bezatiladi. Erkaklarning tik va o'tirgan holatda ishlangan haykalchalari ham paydo bo'ladi. Erkaklar haykalchalarida soqol-mo'ylovi hamda bosh kiyimi aniq tasvirlangan. Erkaklar haykalchalari ma'budaning ilohiy sherigi yoki uning turmush o'rtogi yoki ilohiy qahramon sifatida izohlanadi.
Eneolit davrida devoriy naqshlar paydo bo'ladi. Yassitepa ibodatxonasining naqshlari geometrik shaklda bo'lib, ularga qora va qizil boyoqlar berilgan. Naqshlarning motivi ancha sodda va naqshli sopol idishlarnikiga o'hshaydi: to'r shaklidagi kvadrat va uchburchaklardan iborat. Lekin, shuni alohida ta'kidlash kerakki, eneolit davrida bir necha ming yillardan so'ng O'rta Osiyo me'morchiligida muhim o'rin tutgan geometrik shakllar bilan bezash usuli vujudga keladi.
Eneolit davri kulolchilik sohasida sezilarli yutuqlarga erishiladi. Ma'lum issiqlikni saqlaydigan xumdonlar paydo bo'ladi, xom ashyo sifati oshadi, kulolchilik buyumlarining ko'pligida bir rangli va ko'p rangli bezaklar bilan bezatila boshlaydi. Asosan kosalar va xumchalar naqshlar bilan bezatiladi. Asosan ikki xil boyoqlar: qizil va qora-jigar ranglar ishlatiladi. Dastlab idishlarning yuqori qismi uchburchak va parallel chiziqlar bilan naqshlangan. Asta-sekin idishlar o'zgacha ko'rkka ega bo'lib, bezaklkari ko'payib boradi. Idish atrofidagi aylana chiziqlar, uchburchak shakllarning orasi goh chiziq, goh kvadrat shakldagi xoch, goh tolqinsimon chiziqlar bilan to'ldirilgan. Keng tarqalgan motivlaridan biri xoch shakli bo'lib, ko'p sonli shakllarni vujudga keltiradi. Ma'lum uslubga solingan va aniq geometrik shaklga keltirilgan hayvon va qush tasvirlari paydo bo'ladi. Ular echkilar, mushuk zotiga oxshash olachipor hayvon (qoplon bo'lishi mumkin), yirik qanotli burgut va kichik qushlardan iborat. Odamlar tasvirlari kamchillikni tashkil qiladi. Masalan, sopol idish bo'lakchalaridan birida qarama-qarshi holatda turgan kishilar tasvirlanib, ular o'rtasida Janubiy Turkmanistonning eneolit davri manzilgohlarda uchraydigan ayol haykalchasiga oxshash ayol ma'budasi tasvirlangan. Ko'rinishdan musavvir ayol ma'budasiga siginish harakatini tasvirlagan. Kishilarning obrazi va hayvonlar tasviri ba'zan ramziy belgi bilan uygunlashgan. Agar ilgari hayvonlar tasviri totemizm bilan bogliq bo'lgan bo'lsa, keyinchalik qadimgi dehqonchilik aholisi afsonaviy tafakkurdan chiqib, ular mazmunan boshqa bir ma'noli tasvirlarni aks ettira topa boradi.
Eneolit davri manzilgohlarda ko'p sonli tosh qurollari topilgan. Bular asosan dehqonchilik mehnat qurollari: yorgunchoq, hovoncha, oroq, dasta, kelidasta, tagkurs va boshqalar. Marmarsimon ohaktoshdan sirti qat-qat burma qilib ishlangan idish ko'rkam qilib yasalgan. Tosh va gipsdan zeb-ziynat buyumlari, asosan munchoqlar yasalgan. So'nggi eneolit davriga kelib bo'yinga osish uchun mo'ljallangan xoch yoki bir necha tishli xoch ilk bor paydo bo'ladi. (Qoratepa, Geoksyur 1). Ular yumshoq navli toshlardan yo'nib ishlangan. Suyakdan bigiz, sanchqi yasalgan. Keyingi davrida misdan yasalgan qurollar uchraydi. Ular pichoq, sanchqi, toqnogich, aylana shakldagi dastasiz oyna.