Ibragimov r. Z. Markaziy osiyo arxeologiyasi

Hisor madaniyati (mil.avv. V ming yillik oxiri - III/II ming yillik) O'rta Osiyoning neolit davri madaniyatlaridan biri Hisor madaniyati hisoblanadi. Bu Tojikistonning garbiy tog oldi hududlarida tarkalgan madaniyat. A.P.Okladnikov va V.A.Ranovlar tomonidan 100 dan ortiq makonlar aniqlanib, ularning aksariyatida tadqiqot ishlari olib borilgan. Ular qisqa mudatli, mavsumiy va doimiy yashash uchun xizmat qilgan yashash makonlaridan iborat. Qisqa muddatli yodgorliklar tog oldi hududlarida joylashgan jamoa a'zolarining ov mavsumida yashagan kulbalaridantashkil topgan makonlar bo'lgan. Doimiy yashash makonlari Kofirnahar, Vaxsh va ularning irmoqlari vodiylarida joylashgan.
Norak shahri yaqinida Tutqovul, Danhara atrofidagi Quyi Bulyon va shimoliy-garbiy Tojikiston hududidagi Oqtangi makonlarida madaniyatiga oid moddiy madaniyat namunalari nisbatan yaxshi o'rganilgan. Hisor madaniyatining ilk bosqichiga Tutqovul, o'rta bosqichiga Qoyibulyon, so'nggi bosqichiga esa Goziyontepa yodgorliklari mansub.
Hisor madaniyati jamoasi daryo toshlarini bir tomonlama urib uchirib mehnat kuroli yasash an'anasiga ega bo'lishgan. Paleolit davri chopper shaklidagi tosh kurollari an'anasi saqlanib qoladi. Shuningdek, Hisor madaniyati uchun yirik uchrindilar va qo'pol plastinkalar ham xos. Qisman chaqmoqtoshdan ishlangan tosh kurollar ham uchraydi. Ikki tomonlama urib ishlov berilgan kamon oqi, silliqlangan tosh bolta, keli sopi va suyakdan yasalgan bigizlar ham topilgan. Hisor madaniyati sohiblari dastlab xojalikning o'zlashtiruvchi shakli, ovchilik va terib termachilik bilan kun kechirishgan bo'lsalar, keyingi bosqichda mato kolipda sopol idishlar tayyorlashni o'rganishadi. Sopol idishlarning tagi cho'zik, ustki tomondan pardoz qilingan. Hisor madaniyatining xojaligi togrisidagi masalalar o'z echimini topmagan. A.P.Okladnikov bu madaniyat a'zolari ovchilik va dehqonilik bilan shugullangan, degan fikrni bildiradi. Lekin, hisorliklarning dehqonchilik bilan shugullanganligi togrisidagi ashyoviy dalillar uchramaydi. Shunga ko'ra hisorliklar daydi ovchilik bilan shugullanishib, so'nggi bosqichlarida chorvachilikka o'ta boshlashganliklari, tabiiy. Ularning xojaligida to'kimachilik rivojlanganligini sopol idishlarda saqlanib qolgan izlaridan bilish mumkin. Bu madaniyatning oxirida janubiy Tojikiston hududida dehqonchilik madaniyatining shakllanishi Quyibulyon makonidagi qazishmalarda kuzatiladi. Manzilgoh aholisining sun'iy qurilgan uylari aniqlangan.