Ibragimov r. Z. Markaziy osiyo arxeologiyasi

Rivojlangan eneolit. Rivojlangan eneolit davriga kelib manzilgohlar maydoni kengayib, ayrimlarilari ancha (Nomozgohdepa, Oltindepa, Qoradepa) yirik ko'rinish oladi. Bu davrda kelib otroq dehqonchilik jamoalari yangi erlarni o'zlashtirishi natijasida ko'p sonli yangi manzilgohlar paydo bo'ladi. Ba'zi bir manzilgohlar atrofida alohida qirqim ko'rinishidagi aylanma devorlarga barpo etiladi (Geoksyur vohasi).
Rivojlangan eneolit davri uchun muntazam va rejali qishloqlar barpo etish xos bo'lib, ularning ayrimlarining atrofi devorlar bilan o'ralgan (Mullalidepa, Yassidepa). Bu davrda ko'p xonali uylar soni ko'payadi. Ko'chalar bo'ylab joylashgan katta jamoa uylari oldindan o'ylangan aniq reja asosida tartib bilan qurish an'anasiga amal qilina boshlaydi. To'rtburchak va aylana shakldagi alohida hovlilardan iborat bo'lgan uylar 12-15 xonadan tashkil topgan. Uylarning xonalarida kvadrat va xalqa shaklida ochoqlar bo'lgan. Ularning yonida don saqlanadigan alohida xonalar va molxonalar joylashgan (Geoksyurtepa).
Ayrim yodgorliklarda (Yassitepa va Dashlijitepa) o'rganilgan yirik hajmdagi alohida imoratlarda doimiy olov yonib turgan ochoqlar joylashgan. Bunday imoratlar umumjamoa ibodatxona vazifasini bajargan. qadimgi sharq, xususan, Mesopotamiyaning janubidagi Sxumerning mazkur davrga oid Ubeyd davri yodgorliklarida asosiy toat ob'ekti olov sanalgan alohida ibodatxonalar paydo bo'ladi.
Bu bosqichda sun'iy sugorish inshootlari: ariqlar va kichik suv togonlari barpo etish dehqonchilikda sun'iy qazilgan suv inshootlaridan foydalanish keng tarqaydi. Geoksyur vohasidan qadimgi ariqlarning o'rni aniqlangan. Dehqonchilik-dan tashqari qoy va qisman chochqa boqishgan.
Misga ishlov berish mukammallashadi. Misdan yasalgan arra va boltacha topilgan. Sopol idishlari yarimsferik va konussimon kosalalar va hurmachalardan iborat. Oltin va kumushdan zeb-ziynat buyumlari tayyorlana boshlanadi. Tosh kurollari miqdori kamayadi. Undan kamon oqlari, oroq-qadamalari va yorguchoqlar tayyorlashgan. Suyaklardan bigiz sifatida foydalanilgan.
Loydan ishlangangan haykalchalari ayollarning qisman hayvon tasvirlaridan iborat. Murdalar yonbosh holatida ko'milgan. Bu davr qabrlari kuzatuv buyumlari miqdori va sifati jihatdan oldingi bosqichga nisbatan farq qiladi. Ochib o'rganilgan boy qabrlardan oltin, kumush va lazuritdan ishlangan zeb-ziynat buyumlari uchraydi.