Ibragimov r. Z. Markaziy osiyo arxeologiyasi

Fargona vodiysi antik davrida. Antik davri yunon-rum yozma manbalaridagi qayd qilingan ayrim xalqlar keltirilgan mavhum xabarlarni orqali Fargonaning antik davri togrisida mulohaza yuritish qiyin. Geradotda keltirilgan parikaniylarni Fargonaga joylashtishga qarama-Qarshi fikrlar mavjud. Xitoy manbalarida keltirilgan Davan (Da-Yuan) uning ma'lumotlarida Davan davlati qo'shni Qanguy davlati bilan bir qatorda Xitoy qo'shinlari Qarshiligiga tura oladigan qudratli davlatlardan biri sifatida e'tirof etilgan. Yozma manbalarda davlat poytaxti Ershi shahridan tashqari yuzlab shaharlar mavjud bo'lganligi ta'kidlangan. Bu ma'lumot birinchidan, xitoyliklarning shahar tushunchasidan kelib chiqqan holat bo'lsa, ikkinchidan, Fargona vodiysida ushbu davrga oid manzilgohlar sonining ko'pligi bilan izohlash mumkin. Shuningdek, ushbu manbalarida Davanning afsonaviy uchar otlari-argamaqlar togrisida qimmatli ma'lumotlar keltiriladi. Hatto, xitoyliklar otlarni qolga kiritish maqsadida o'lkaga harbiy yurish uyushtirib, mahalliy hokimiyat ma'lum muddat ularga Qarshi tura olganligi manbalardan ma'lum.
Fargona vodiysining antik davri arxeologiyasini ilmiy jihatan o'rganish XX asrning 30-yillaridan B.A.Latinin olib borgan tadqiqot ishlari bilan boshlangan. Fargona kanalini qurilish munosabati bilan arxeologik tadqiqot ishlari ko'lami kengayadi. Yu.A.Zadneprovskiy, T.G.Obolduyeva, Ya.G.Gulomov, V.D.Jukov, M.Е.Masson kabi arxeologlar tomonidan tadqiqot ishlari rivojlantiriladi. O'tgan asrning ikkinchi yarmidan boshlab amalga oshirilgan ilmiy tadqiqot yodgorliklarni o'rganishning yangi bosqichi bo'lib, mazkur davrning boy tarixi va madaniyatidan darak beruvchi moddiy manbalarga ega bo'lgan arxeologik yodgorliklar o'rganildi. Ularni o'rganishda Yu.A.Zadneprovskiy, Baruzdin Yu.D., N.G.Gorbunova, D.F.Brikina, B.Abulgaziyeva, keyinchalik esa A.Anorboev, B.Matboboev, F.Maqsudovlar qoshilishadi. Mustaqillik yillarida amalga oshirilgan ilmiy izlanishlar tadqiqot ko'lamining kengayishi bilan birga mavjud ma'lumotlarni yangi metodologik yondashishga asoslangan.
Antik davriga oid yodgorlik majmualarni Yu.A.Zadneprovskiy Sho'rabashat (mil.avv. IV-I asrlar-Sho'rabashat va Qoratepa bosqichlar) va Marhamat (I-IV asrlar Ho'jambog va Marhamat bosqichlari) davrlariga ajratadi.
N.G.Gorbunova esa Eylaton o'rnida vujudga kelgan yangi arxeologik kompleksni Ko'gay-Qorabuloq madaniyati (mil.avv. II-VII asrlar) taraqqiyot ekanligini ta'kidlaydi. Bu davrlashtirishga muvofiq uning dastlabki ikki bosqichi (ilk-mil.avv. II - milodiy I, ikkinchi bosqichi I-IV) antik davri bilan bogliq.
Sho'rabashat bosqichiga oid yodgorliikning eng yirigi va yaxshi o'rganilgani shu nomdagi manzilgoh hisoblanib, u Yassi daryosi bo'yida joylashgan. Umumiy maydoni 70 ga. dan iborat. Daryodan tashqari barcha tomonlari tuproq uyumidan iborat devorlar (val) bilan o'ralgan sitadel manzilgohning sharqida joylashgan. Bundan tashqari Qoradaryo manzilgohida arxeologik tadqiqot ishlari olib borilgan. Uning maydoni 10 ga. dan iborat. Moddiy madaniyat namunalaridan kulolchilik buyumlari, yoruguchoq, toshoroq, urchuqbosh va boshqalar topilgan. Kulolchilik buyumlari qolda va charxda yasalgan. Ularning sirti naqshlar bilan bezatilgan.
Marhamat davriga kelib, vodiyning barcha hududlari aholi tomonidan o'zlashtiriladi. Bu davrda shaharlar soni ko'payib, turli shakldagi qishloqlar paydo bo'ladi. Marhamat manzilgohi 40 ga iborat. U mil.avv. III-II asrlarda shakllanib, I-III asrlarda o'zining rivojlangan bosqichiga etadi. Qurililishda paxsa xom gishtlardan foydalangan. Bu bosqichga oid sopol buyumlari kulolchilik charxida yupqa qilib yasalgan bo'lib, ularning sirtiga qizil angob berilgan. Bu davrda Fargona vodiysining barcha hududlari dehqonchilik bilan shugullanuvchi aholi tomonidan egallanib, bu vodiyda sugorma dehqonchilik va irrigatsiya tizimining yanada rivojlanishi bilan bogliqdir.