Ibragimova lola bitiruv malakaviy ishi mavzu: maktabgacha ta

II BOB. BOLALARDA MUSTAQIL BADIIY NUTQNI 

SHAKLLANTRISHNING HAMDA BADIIY NUTQ FAOLIYATIGA 

O’RGATISHNING AMALIY ASOSLARI. 

2.1. MAKTABGACHA TARBIYA YOSHIDAGI BOLALARNI 

BOLALAR BADIIY ADABIYOTI BILAN TANISHTIRISHGA 

QOYILADIGAN TALAB VA VAZIFALAR. 

Axloqan  va  estetik  tarbiyalashning  qudratli,  ta’sirchan  quroli  sifatida  xizmat 

qiladi, u bola nutqini rivojlantirish va boyitishga ulkan ta’sir ko’rsatadi. 

She’riy  obrazlarda  badiiy  adabiyot  jamiyat  va  tabiat  hayotini,  insoniy  his-

tuyg’ular  va  o’zaro  munosabatlar  olamini  ochib  beradi  hamda  tushuntiradi.  Bu 

namunalar o’z ta’sir kuchiga ko’ra turlicha bo’ladi: hikoyalarda bolalar so’zlarning 

lo’ndaligi  va  aniqligini  bilib  oladilar,  sherlarda  o’zbekcha  nutqning  musiqiyligini, 

ohangdorligani  ilg’aydilar,  xalq  ertaklari  ular  oldida  tilning  aniqligi  va  ifodaliligini 

namoyon  qiladi,  ona  tilidagi  nutqning  yumor,  jonli  va  obrazli  taqqoslashlar, 

ifodalarga qanchalik boyligini ko’rsatadi. 

Bolalar  badiiy  asarlar  qahramonlariga  qayg’urishni  o’rganganlaridan  so’ng 

ular  yaqinlari  va  atrofdagi  odamlar  kayfiyatini  payqay  boshlaydilar.  Ularda 

insonparvarlik  his-tuyg’ulari  –  birovning  dardiga  sherik  bo’lish,  yaxshilik  qilish, 

adolatsizlikka  nisbatan  qarshilik  ko’rsatish  qobiliyati  uyg’ona  boshlaydi.  Bu 

prinsipiallik, halollik, haqiqiy fuqarolik xislari    tarbiyalanadigan poydevordir. Has-

tuyg’ular  bilimdan  oldin  keladi.  Kimki  haqiqatni  his  qilmagan  bo’lsa,  u  buni 

tushunmagan va tanimagandir. 

Xalq  –  bolalarning  betakror  o’qituvchisidir.  Xalq  asarlaridan  boshqa  hyech 

qaysi  asarlarda  qiyin  talaffuz  qilinadigan  tovushlarning  bunday  qoyilmaqom  qilib 

joylashtirilishini,  jarangiga  ko’ra  bir-biridan  zo’rg’a  farq  qiladigan  so’zlarning 

hayron qolarli darajada yonma-yon terilishini uchratish qiyin. Beozor hazillar, nozik 

yumor, sanoq she’rlar – pedagogik ta’sir ko’rsatishning samarali vositasi, dangasalik, 

qo’rqoqlik,  o’jarlik,  injiqlik,  faqat  o’zini  o’ylash  (egoizm)  kabi  xislatlarga  qarshi 

yaxshigina «malhamdir». 

Ertaklar  olamiga  sayohat  bolalar  tasavvurini,  ularning  xayolot  olamini, 

---

 

43 

fantaziyasini  rivojlantiradi.  Eng  yaxshi  adabiy  namunalar  asosida  insonparvarlik 

ruhida  tarbiyalangan  bolalar  o’z  hikoyalarida  va  ertaklarida  mazlumlar  va  zaiflarni 

himoya  qilish,  yomonlarni  jazolash  orqali  o’zlarining  adolatparvarligani  namoyon 

qiladilar  va  albatta  bolalar  estetik,  ayniqsa  axloqiy  tasavvurlarni  kattalarning  (ota-

onalar,  pedagoglar)  o’qib  chiqilgan  asarlar  bo’yicha  nasihatnamo  muloxazalaridan, 

tayyorlangan  savollarga  javob  berishdan  emas,  balki  aynan  badiiy  asarlardan 

olishlari  lozim.  O’qib  chiqilgan  asar  bo’yicha  haddan  tashqari  ko’p  nasihat  qilish 

katta,  ko’pincha  esa  tuzatib  bo’lmas  ziyon  yetkazadi:  mayda-chuyda  savollar  bilan 

«sochib  tashlangan»  asar  bolalar  ko’z  o’ngida  o’zining  barcha  jozibadorligini 

yo’qotadi,  oqibatda  unga  nisbatan  bolalarning  ham  qiziqishi  yo’qoladi.  Shuning 

uchun badiiy matning tarbiya imkoniyatlariga to’liq tayanish zarur. 

K.D. Ushinskiy shunday yozadi: «Bola ona tilini o’rganar ekan, u faqat shartli 

tovushlarnigina o’rganmaydi. Balki ona tilining ona ko’kragidan ma’naviy hayot va 

kuchni  ham  emadi.  U  bolaga  tabiatni  shunday  tushuntiradiki,  boshqa  hyech  bir 

tabiatshunos bunga qodir emas, u atrofdagi odamlar xarakteri u yashayotgan jamiyat, 

uning  tarixi  va  intilishlarini  shunday  tanishtiradiki,  boshqa  hyech  qanday  tarixchi 

bunga qodir emas, u   bolani xalq udumlari, xalq she’riyatiga shunday olib kiradiki, 

boshqa  hyech  bir  estetik  bunga  qodir  emas,  nihoyat  u  bolaga  shunday  mantiqiy 

tushunchalar va falsafiy qarashlarni beradiki, albatta, boshqa biron-bir faylasuf bunga 

qodir  emas».  Buyuk  pedagogning  ushbu  so’zlarida  nafaqat  ona  tilini  o’zlashtirish 

natijalari,  balki  uni  o’rganish  metodi:  «nafaqat  ko’p  narsani  o’rgatadigan,  balki 

hayron  qolarli  darajada  oson,  qandaydir  yetishib  bo’lmaydigan  metod  asosida 

o’qitadigan o’qituvchi tiliga ishonch ko’rsatib berilgan. 

Shunday qilib, ona tilidagi muayyan badiiy asarni egallashda bolalarga yordam 

berar ekan, pedagog har tomonlama tarbiyalash vazifasini ham bajaradi. 

Maktabgacha  davrdagi  har  bir  yosh  bosqichi  o’zining  nutqiy  rivojlantirish 

vazifalarini qo’yadi. Yoshi o’sib  borishi bilan adabiy asarlarni qabul qilish darajasi 

ham ortib borishi tufayli ular asta-sekin murakkablashtirilib boriladi. Bolalarda she’r 

tinglay olish qobiliyati rivojlanadi. Shundan kelib chiqqan holda kattalar bolalarning 

yosh imkoniyatlarini bilishlari zarur. Bolalarning yosh xususiyatlarini hisobga olgan 

---

 

44 

holda ularni har bir yosh bosqichida bolalar badiiy adabiyoti bilan tanishtirib borish 

masalalarini ko’rib chiqamiz. 

Ilk  yoshdagi  bolalarning  badiiy  asarlarni  qabul  qilishining  asosi  –bu  ularga 

nisbatan  emosional  javob,  turli  xil  ohanglarni  ilg’ab  olish,

 

ularga  munosabat 

bildirish,  imkoniyat  darajasidagi  adabiy  asarlar  qahramonlarini  tanib  olish  va  ular 

haqida  qayg’urishdir.  Ushbu  yoshdagi  bolalar  uchun  kichik  shakldaga  she’riyat, 

ya’ni  folklor  va  mualliflik  she’riyati  muhim  ahamiyat  kasb  etadi.  Ayniqsa,  bosh 

qahramonlari  bolalar,  hayvonlar  bo’lgan,  o’yinli  va  maishiy  vaziyatlar  bayon 

qilingan asarlar bolalarga juda qiziqarlidir.  

Bola  kattalar  bilan  birgalikda  matallar  va  sanoq  she’rlar  syujetlari  asosida 

ishtiyoq bilan o’yinlar tashkil qiladi, u tovush taqlidiga va folklor yo’nalishidagi bir 

maromdagi  takrorlashlarga  quloq  tutadi  hamda  ularga  takdid  qiladi.  Bola  adabiy 

asarlarda bayon qilingan  voqyealarni  juda  jiddiy  qabul qiladi. O’ziga  yoqib qolgan 

ertakni bir necha marta eshitishga ham tayyor. Uning qahramonlarini illyustrasiyalar 

va o’yinchoqlarda xursand bo’lib tanib oladi, har gal ertakning baxtli yakunini berilib 

kutgani  holda  syujet  harakatlarining  odatdagi  ketma-ketligini  sinchkovlik  bilan 

kuzatib  boradi.  Kichkintoylarga  mo’ljallangan  badiiy  asarlar  soni  unchalik  ko’p 

emas.  Shuning  uchun  ular  ko’p  martalab  takror  jaranglashi,  bolaning  kundalik 

hayotiga  kirib  borishi  va  unda  badiiy  asarni  his  qilishning  birlamchi  asoslarini 

rivojlantirishi lozim. Ilk yoshdagi bolalarga o’qib beriladigan asarlar doirasini asosan 

folklor asarlari tashkil qilali. Ular eng yaxshi tarzda ilk yoshdagi bolalar ehtiyojlariga 

mos  keladi,  chunki u  so’z, ohang,  musiqa  va harakatni o’zida jamlagandir.  Bolalar 

hayvonlar  haqidaga  xalq  ertaklari  bilan  tanishadilar:  «Sholg’om»,  «Bo’g’irsoq», 

«Uycha», «Chipor tovuq» va boshqalar. 

Maktabgacha ta’lim muassasalari va ota-onalarning vazifalari: 

1 

bolaga  so’z  san’ati  olamini  ochish,  kitobga  qiziqish  va  mehrni,  uni 

tinglash  va  tushunishni,  xayoliy  voqyealarga  emosional  munosabat 

bildirishni,  qahramonlar  haqida  qaygurish  va  «ularga  yordamlashish» 

hissini  tarbiyalash,  ya’ni  bolalarni  badiiy  rivojlantirish,  ularni  bo’lajak 

kitobxon sifatida shakllantirish; 

---

 

45 

2  hikoyani  tinglash  va  tengdoshlari  bilan  birgalikda  bilish  malakasini 

hosil qilish; 

3 

bolalarga  sanoq  she’r  matniga  mos  keluvchi  o’yin  harakatlarini 

bajarishni o’rgatish;    

4 

bolalarda  xalq  asarlari,  she’rlar,  qo’shiqlar  ohangdorligi  va 

musiqiyligiga nisbatan emosional munosabat bildirishni tarbiyalash; 

5 

bolalarga adabiy asarlar ko’p martalab o’qilganida va hikoya qilinganida 

ularning qahramonlarini tanib olishda yordamlashish; 

6 

bolaning  she’rlar  va  ertaklardan  ayrim  so’zlar  hamda  ifodalarni 

takrorlashga rag’batlantirish; 

7 

illyustrasiyalarni  ko’zdan  kechirishni,  ulardan  adabiy  asarlar 

qahramonlarini  tanib  olishni  va  illyustrasiya  mazmuni  bo’yicha  oddiy 

savollarga  javob  berishni  o’rgatish  (Kim  bu?  Quyonning  qulokdari 

qani? U nima qilayapti? Sichqon qani? va h.k.). 

8 

bolalarga dastlab ko’rgazmali asosda (suratlar, o’yinchoqlar, harakatlar), 

so’ngra  esa  ko’rgazmasiz  taqdim  qilinayotgan  qisqa  she’rlar,  sanoq 

she’rlar, ertaklardagi harakatlar rivojini kuzatib borishni o’rgatish; 

9  bolani  ilk  yoshdagi  bolalar  uchun  maxsus  chop  etilgan  (rang-barang, 

yirik  suratli,  muqovasi  qattiq  va  yuviladigan)  kitoblardan  mustaqil 

ravishda foydalanishga undash. 

Ushbu  vazifalarni  amalga  oshirish  bolalarda  adabiy  asarlarni  estetik  qabul 

qilish  qobiliyati  va  mahoratini  tarbiyalash,  ularda  badiiy-nutqiy  faoliyatni 

rivojlantirish bilan uzviy bog’liqdir. 

Ilk  yoshdagi  bolalar  bilan  pedagogik  ishlar  mazmuni  va  shartlari  qanday 

bo’lmog’i lozim? 

Tarbiyachining badiiy asarni o’qish yoki hikoya qilish jarayoniga u xuddi ana 

shu  voqyealar  tomoshabini  yoki  ishtirokchisi  sifatida  emosional  tarzda  qo’shilib 

ketishi  bolalar  bilan  pedagogik  ishlarni  olib  borishning  eng  muhim  sharti 

hisoblanadi.  Aynan  bir  asarning  o’zi  ko’p  marta  takrorlanishi  lozim:  tarbiyachi 

suratli  kitobdan  «Sholg’om»  ertagini  o’qiydi,  so’ngra  uni  kitobsiz  hikoya  qilib 

---

 

46 

beradi, o’yinchoqlar bilan ko’rsatadi, guruhga boshqa rassom   tomonidan ishlangan 

illyustrasiyalarni olib keladi, bolalar bilan birgalikda o’qiydi va hikoya qiladi. 

Kattalar  badiiy  so’zni  bolaning  kundalik  hayotiga  doimiy  ravishda  kiritib 

borishlari  (Uxla,  qarog’im  mening),  bolaning  o’z  ismini  u  yoki  bu  o’yin  yohud 

maishiy  vaziyatga  mos  keluvchi  xalq  qo’shig’iga  qo’shib  aytishlari  lozim  (Allayo-

alla, Gulnor qizim uxlasin, alla va h.k.). Tarbiyachi (kattalar) bolalar bilan birgalikda 

tanish va notanish kitoblardagi illyustrasiyalarni ko’zdan kechirishi, bolalarni tanish 

asarlar, illyustrasiyalar va o’yinchoqlar qaqramonlarini tanib olishga, qahramon ismi 

va  uning  harakatlari  nomini  aytishga,  shuningdek,  badiiy  matnning  ayrim  ifodali 

qismlarini  aytib  berishga  («Qochib  ketdim  bobomdan,  qochib  ketdim 

momomdan,..») undashi darkor. 

Ayniksa,  4-5  nafar  boladan  iborat  bo’lgan  kichik  guruhlar  bilan  kitoblarni 

ko’rib  chiqish  va  o’qish,  shuningdek,  har  bir  bolaning  tanlab  olingan  va  guruhda 

saqlanayotgan  kitoblardan  erkin  foydalanishi  uchun  tegishli  sharoit  yaratilishi 

alohida  ahamiyatga  egadir.  Bolalarga  barcha  notanish  so’zlar  ma’nosini  darhol 

tushuntirib  berishga,  xususan  obrazli  tavsiflash  yohud  u  yoki  bu  ertakdan  kelib 

chiqadigan ma’noni o’z so’zlari bilan aytib berishga intilmaslik zarur. 

Ilk  yoshdagi  bolalarga  badiiy  adabiyotni  tanishtirish  jarayonida  ularda  bilish 

va nutqiy qobiliyatlarini hamda nisbatan tegishli munosabatni rivojlantirish zarur.