Ibrohimova orzigul akbarjon qizi

II BOB TARIX FANINI MUSTAQIL ISH ORQALI BOYITISH
2.1. Tarix darslarini mustaqil ish bilan aloqasi
Atrofdagi voqelikni o'rganish va bilish jarayonida barcha hislar ishtirok etadi. Shuning uchun ham ko‘rinish prinsipi o‘quvchilarda hodisa va predmetlarni hissiy idrok etish asosida tushuncha va tasavvurlarni shakllantirish zaruratini belgilaydi.
Insonning dunyo bilan hissiyotlari yoki "aloqa kanallari" turli xil tashish qobiliyatiga ega. Shunday qilib, bir vaqt birligida eshitish organi 1 ming shartli axborot birligini, teginish organi - 10 ming, ko'rish organi - 100 ming axborotni o'tkazishga qodir. Ma'lum bo'lishicha, inson atrofidagi dunyo haqidagi ma'lumotlarning 80% ni ko'rish orqali oladi. Shunda og'zaki, o'qituvchi⁴o'quvchilarning kuzatishlariga yo'naltiradi, lekin ular ob'ekt yoki yozma usulda foydalaniladi. Tekshirishni tashkil qilishda malum shartlarni saqlash zarur: So’rash paytida darsliklar epib qo’yilgani maqul, bu h’ammaning birga ishlashga halaqt berishi mumkin. Agarda zarur ma‘lumotlar ko‘riladigan bo’lsa, o’qituvchi kerakli sahifasini aytish shart. Tashlangan savollar bo’yicha o’qituvchi o’quvchini doskaga chiqarish mumkin, eki kartina, karta bo’yicha ishlaydi. O’quvchi butun sinfga va o’qituvchiga javob beradi. O’quvchini faqat mavzudan chiqib ketgan payitdagina tuxtatiladi. O’qituvchining vazifasi ularga yo’naltiradigan savollar berish. Ayrim o’quvchilar bo’lib yuborilgan baenini davom ettirishi qiyin bo’ladi. Shu sababdan ularga cheklangan tarzda ko’rsatuvlar avaylab beriladi. Ayniqsa sekin uylaydigan va gapiradigan o’quvchilarga nisbatan usullar har tomonlama uylanib olib boriladi. Agar o’quvchi xatoga yo’l qo’ysa, dastlab uning o’zini tug’rilashiga imkon berish kerak. Sinfdoshlarining javoblarini tug’rilash va tuliqtirishda ayniqsa IV-VI sinf o’quvchilari faollik kurastadi, yuqori sinflarda bu faollik so’stlashadi. Bu ”ajralib” turishini h’oqlamaslik, tortinish va sabablar bilan izoh’lanadi. Bu sharoitdan qanday chiqish mumkin.’ Bunda uslubchilar tavsiya qilgan sinfdoshlarining javobarini ezma ravishda retsenziya qilish qo’llaniladi. Tekshirish tashkil qilish tarix o’qitish jaraenida bilim va ko’nikma shakllantirishning barcha etaplarida: o’quvchilarning yangi materialni o’zlashtirishga tayergarligida, yangi mavzuni o’rganish va mustah’kamlashda, uy vazifasini tekshirishda, takrorlashda h’am amalga oshiriladi. Faqat portretlar bo’lishi mumkin. İntererning jih’ozlanishi o’quvchilarni o’quv jaraenidan shalg’itmasligi kerak. O’rtadagi sinf doskasi qo’zg’olmali bo’lishi mumkin. Oq rangga buyalgan doskaning bir qismini ekran sifatida eki h’ar xil applikatsiyalar uchun foydalanish mumkin. Alohida kinoekran doska tepasiga o’rnatiladi. Karta, tablitsalar bilan ishlash uchun doskada ilgichlar o’rnatiladi. Orqadagi devorda (kombinirovannıy) shkaflar qo’iylishi mumkin. Bunda karta, atlas, kitoblar qo’yiladi va (diopozitivlar, diafilm, lentalar saqlanadi. Derazalarga qarama-qarshi devorda ekspozitsion qurilmalar o’rnatilgan bo’ladi. Shuningdek kabinetda inventarizatsiya kitobi bo’lishi kerak. Kabinet kartotekasi rubrikalar bo’yicha olib boriladi. Shunday ekan sinfdan tashqari ishlar maktab faoliyatida juda muhim rol o’ynaydi.
Albatta, bu ishlarni tashkil qilishda o’qituvchi va o’quvchi o’rtasidagi munosabat va bu munosabatni tartibga solish muhim sanaladi. Bunda uslubchilar tavsiya qilgan sinfdoshlarining javobarini ezma ravishda retsenziya qilish qo’llaniladi
Birinchi usul o'qituvchi uchun osonroq, chunki kamroq vaqt talab qiladi, ikkinchisi esa samaraliroq, chunki talabalarni jonlantirishga yordam beradi.
Visibility o'quvchilarning hissiy tajribasini boyitish uchun ishlatilishi mumkin, keyin u rang-barang va jonli bo'lishi kerak. Boshqa tomondan, kichik maktab o'quvchilariga sanashni o'rgatishda chiroyli chizilgan plakatlar talab qilinmaydi, ularda oddiy qalamlar tasvirlangani ma'qul, keyin e'tibor rasmlarga qarashga emas, hisoblashning o'ziga qaratiladi.
Ko‘rinish o‘quv predmeti sifatida tasviriy san’atning o‘ziga xos xususiyatlaridan biridir. Hayotdan chizishni o'rganish allaqachon ingl. Mavzuli va dekorativ rasm chizish darslarini, tasviriy san'atga oid dars-suhbatlarni jadvallar, maketlar, rasmlar va rassomlarning rasmlaridan reproduksiyalarsiz o'tkazish mumkin emas.
Ko'rinish - bu hodisaning mohiyatini tushunish, uning xarakterli xususiyatlari va qonuniyatlarini ochish yo'lidir. Ko'rinish o'quvchilarda kuzatish va mantiqiy fikrlashni rivojlantirishga yordam beradi. O’quvchilar tabiatdagi predmet va jarayonlarni idrok qilganlarida vizualizatsiya bilim manbai bo’lib xizmat qiladi, lekin o’rganilayotgan ob’ektlarni o’quvchilarga ko’rsatish imkoni bo’lmaganda vizual xotira yordamida vizuallashtirish ularning tasvirlarini qayta tiklashga yordam beradi. Visibility ko'plab mavhum takliflarni yaxshiroq o'zlashtirishga yordam beradi, ya'ni mavhum fikrlashni rivojlantirishga yordam beradi. Bunday holda, bu bolalar tafakkurining rivojlanishining o'ziga xos xususiyatlari bilan bog'liq. Rivojlanishning dastlabki bosqichlarida bola tushunchalardan ko'ra ko'proq tasvirlarda o'ylaydi. Bu vaqtda tushunchalar, agar ular aniq faktlar, misollar, tasvirlar bilan tasdiqlansa, bolaning ongiga osonroq kiradi.
Atrofdagi voqelikni bilish jarayonida (o'rganish jarayonida ham xuddi shunday) insonning barcha his-tuyg'ulari ishtirok etadi. SHuning uchun ham ko‘rinish prinsipi predmet va hodisalar haqidagi barcha hissiy idroklar asosida o‘quvchilarning g‘oya va tushunchalarini shakllantirish zaruriyatini ifodalaydi. Biroq, insonning tashqi dunyo bilan hissiyotlari yoki "aloqa kanallari" ning tashish qobiliyati boshqacha. Mutaxassislarning fikriga ko'ra, agar, masalan, eshitish organi vaqt birligida 1000 ta an'anaviy ma'lumot birligini uzatsa, teginish organi bir vaqtning o'zida 10 000 shartli ma'lumot birligini, ko'rish organi esa 100 000 ta ma'lumotni uzatishga imkon beradi. ya'ni Inson atrofidagi dunyo haqidagi ma'lumotlarning taxminan 80% ko'rish orqali oladi.
Shunday qilib, ko'rish organlarida ma'lumotlarning eng katta o'tkazuvchanligini ta'kidlab, biz birinchi o'ringa ko'rinish printsipini qo'yamiz. Biroq, u nafaqat ko'rishga, balki boshqa barcha hislarga ham tayanishni ta'minlaydi. Buyuk rus o'qituvchisi K.D.Ushinskiy. Uning ta'kidlashicha, taassurotni idrok etishda qanchalik ko'p sezgi a'zolari ishtirok etsa, u xotiramizda shunchalik mustahkam joylashadi. Fiziologlar va psixologlar bu holatni insonning barcha his-tuyg'ulari o'zaro bog'liqligini izohlaydilar.⁵
Eksperimental tarzda isbotlanganki, agar odam ko'rish va eshitish vositasida bir vaqtning o'zida ma'lumot olsa, u faqat ko'rish yoki eshitish vositasi orqali keladigan ma'lumotlarga nisbatan keskinroq idrok qilinadi. Vizualizatsiyaning psixologik asoslari shundan iboratki, hissiyotlar inson ongida hal qiluvchi rol o'ynaydi, ya'ni inson ko'rmagan, eshitmagan, his qilmagan bo'lsa, unda hukm qilish uchun zarur ma'lumotlar yo'q. Sezgi organlari idrok etishda qanchalik ko'p ishtirok etsa, odamning mavzu bo'yicha bilimi shunchalik chuqur va to'g'ri bo'ladi.
Chizmachilikni o'rgatishda katta rol o'ynaydi ko'rish printsipi, bu o'quvchilarning bilim manbai sifatidagi narsa va hodisalarga murojaat qilib, ishonchli bilimga borishidan iborat. Ta'lim va tarbiyaning ko'rinishi vizual sezgilar, in'ikoslar, tasvirlardan keng foydalanishni va hissiy organlarning dalillariga doimiy tayanishni nazarda tutadi, buning natijasida haqiqat bilan bevosita aloqaga erishiladi.
Ko'rinish printsipi tasviriy san'atni o'qitishning butun tizimiga singib ketishi kerak. O'qitishning ravshanligi nafaqat tabiat tuzilishining qonuniyligini ochib berish, bolalarga tasvirni yaratish jarayonini tushunishga yordam berish, balki ularni ishlashga o'rgatishdan iborat. Misol uchun, talaba rasmni qurishning boshida chizilgan qalamni engil teginish bilan qo'llanilishini allaqachon tushungan, ammo amalda u muvaffaqiyatga erishmaydi. O'qituvchi buni qanday qilishni ko'rsatadi. Yana bir misol. Talaba o'chirgichni noto'g'ri ishlatadi: u yoki uni qog'ozga qattiq ishqalaydi, bu esa iflos bo'lib qoladi va oxirida uni teshiklarigacha artadi, so'ngra butun rasmni o'chirishga harakat qiladi. O'qituvchi elastik tasmadan qanday foydalanishni ko'rsatadi, faqat keraksiz va noto'g'ri belgilangan chiziqlarni ehtiyotkorlik bilan olib tashlaydi.
Vizual usullar.
Ta'limning vizual usullari deganda o'quv materialini o'zlashtirish o'quv jarayonida qo'llaniladigan ko'rgazmali qurollar va texnik vositalarga sezilarli darajada bog'liq bo'lgan usullar tushuniladi. Vizual usullar og'zaki va amaliy o'qitish usullari bilan birgalikda qo'llaniladi va o'quvchilarni hodisalar, jarayonlar, ob'ekt bilan ularning tabiiy ko'rinishidagi yoki ramziy tasvirdagi barcha turdagi chizmalar, reproduksiyalar yordamida vizual va sensorli tanishtirish uchun mo'ljallangan; sxemalar va boshqalar. Zamonaviy maktabda bu maqsadda ekranli texnik vositalar keng qo'llaniladi. Vizual o'qitish usullarini shartli ravishda ikkita katta guruhga bo'lish mumkin: illyustratsiya usuli va ko'rsatish usuli.
Usul illyustratsiyalar o‘quvchilarga illyustrativ qo‘llanmalar, plakatlar, jadvallar, rasmlar, xaritalar, doskadagi eskizlar, yassi maketlar va boshqalarni ko‘rsatishni nazarda tutadi.
Usul namoyishlar odatda qurilmalar, eksperimentlar, texnik qurilmalar, plyonkalar, filmlar va boshqalarni namoyish qilish bilan bog'liq.
Ko‘rgazmali qurollarni illyustrativ va ko‘rgazmali qilib bo‘lish shartli hisoblanadi. Bu vizualizatsiyaning individual vositalarini ham illyustrativ, ham ko'rgazmali sifatida tasniflash imkoniyatini istisno qilmaydi. (Masalan, epidiaskop orqali rasmlarni ko'rsatish).
Ko'rinish turlari.
Turli o'quv fanlarini o'rganish jarayonida qo'llaniladigan ko'rinish o'ziga xos xususiyatlarga, o'ziga xos turlarga ega. Biroq, didaktika har qanday o'quv predmetidan qat'i nazar, o'quv jarayonini shunday o'rganadi, shuning uchun u vizualizatsiyaning eng umumiy turlarini o'rganadi:
Tabiiy yoki tabiiy ko'rinish. Bu turga tabiiy ob'ektlar va hodisalar kiradi, ya'ni. kabilar haqiqatda uchraydi. Masalan, o'quv jarayonida o'simliklar yoki hayvonlar biologiya darslarida, fizikada elektr motorlar va boshqalar ko'rsatiladi.
Tasviriy ravshanlik. Bu turga quyidagilar kiradi: maketlar, ayrim texnik qurilmalarning maketlari, stendlar, turli ekran asboblari (oquv filmlari, diagrammalar va boshqalar), grafik oqitish vositalari (plakatlar, diagrammalar, jadvallar, chizmalar va boshqalar). Bu turga o'quv jarayonida qo'llaniladigan ko'rgazmali qurollarning aksariyati kiradi.
Tasviriy ravshanlikning (masalan, o'quv filmlari) afzalliklari shundaki, u ba'zi hodisalarni tezlashtirilgan tezlikda (metall korroziyasi paytida zang paydo bo'lishi) yoki sekinroq sur'atda (dvigatelda yonuvchi aralashmaning yonishi) ko'rsatish imkonidir.