Ichki savdo iqtisodiyoti uz Дарслик doc

Ж а м и
 
р е с у р л а р
 
Д а в л а
т
 
т
о
м
о
н и д а н
 
р е ж а л а ш т и р и ш
 
Д а в л а т
 
р е з е р в и
 
Э к с п
о
р т
, 
и м п
о
р т
Д а в л а т
 
э
³
т и ё ж и
 
у ч у н
 
º
и ш л
о
º
 
х ¢ж а л и г и
 
м а х с у л
о
т л а р и
 
х а р и д и
(
м
: 
б у ¼д
о
й
, 
п а
х
т
а
) 
Давлат
 
корхоналари
 
ресурслари
Д а в л а
т
 
т
о
м
о
н и д а н
 
р е ж а л а ш
т
и р и л
 
м а й д и
 
И с
т
е ъ м
о
л
 
б
о
з
о
р и д а
 
с
о
т
и л и ш и
 
И ш л а б
 
ч и
º
а р и ш
 
и с
т
е ъ м
о
л и
 
Єа й
т
а
 
и ш л а б
 
ч и
º
а р и ш
 
В и
л
о
я
т
л а р а р
о
 
а й р и б
о
ш л а ш
 
Н а
т
у р а л
 
т ¢
л
о
в л а р
 
Ш а
х
с и й
 
и с
т
е ъ м
о
л
www.sies.uz
Page 226 of 356 

---

227
(Viloyat miqqiyosida) 
(natural yoki qiymat ko‘rsatkichlarda) 
Resurslar 
Soni 
yoki 
qiymati
Resurslarni 
ishlatilishi 
Soni yoki 
qiymati
1. Yil boshiga 
zahiralar
1.Iste’mol bozorida
2. Ishlab chiqarishdan 
kelishi jami
Jumladan: 
2. 
qayta 
ishlab 
chiqarishga
2.1. Davlat 
korxonalari
3.Ishlab chiqarish 
iste’moliga
2.2. qo‘shma 
korxonalar 
4. Davlat byudjeti 
tashkilotlariga
2.3. Xususiy 
korxonalar 
5. Davlat rezerviga 
(to‘ldirish uchun) 
2.4. Aksiyador (ochiq, 
yopiq) korxonalar 
6.Chet 
elga 
(eksport) 
3. Chet eldan (import)
7.Boshqa 
viloyatlarga
4. Boshqa 
viloyatlardan
8. 
Yil 
oxiriga 
zahiralar 
5. Boshqa manbalar
(Davlat rezervi) 
Tabiiy yo‘qolishlar
(chiqarib 
tashlanadi)
BALANS 
BALANS 
www.sies.uz
Page 227 of 356 

---

228 
8.2.4.3– jadval 
Є
ishloq xo‘jaligi mahsulotlari balansi shakli 
(bug‘doy misolida) 
(Viloyat miqiyosida, faqat ichki resurslar hisobga olinadi) 
Xo‘jalik turlari 
Xo‘jalik turlari 
Resurslar 
Shirkatlar 
Fermerlar 
Dexqon 
xo‘jaliklar 
Shaxsiy 
tomarqa 
Jami 
Resurslarni 
ishlatilishi 
Shirkatlar
Fermerlar 
Dexqo n 
xo‘jaliklar 
Shaxsiy 
tomarqa 
Jami 
1. Yil boshidagi 
zahira 
1. Shartnoma 
asosida davlatga 
topshiri 
ladi 
2. Xo‘jaliklarni 
jami mahsuloti 
2. Ishlab 
chiqarish 
iste’moli 
3. Natural 
mehnat 
to‘lovlari, 
yordamlar 
2.1. Urug‘lik 
2.2. Yemish 
fondi 
Jami resuslar 
2.3. Sug‘urta 
fondi 
Tabiiy 
yo‘qotishlar 
(chiqarib 
tashlanadi) 
3. Natural 
mehnat 
to‘lovlari va 
yordamlar 
4. Shaxsiy 
iste’mol 
5. Bozor fondi 
BALANS 
BALANS 
www.sies.uz
Page 228 of 356 

---

229
229
Iste’mol tovarlari bo‘yicha talab va taklifni muvofiqlashtirish uchun talab va 
taklif balansi tuziladi. Balans iste’mol tovari assortimenti bo‘yicha hisob qilinadi. 
quyida ushbu banasning chizmasi keltirilgan.
8.2.4.4 chizma 
Talab va taklif balansi 
№
Tovar assorti 
menti 
Talab
Farqi 
Aholi 
Tashkilot, 
muassasa 
Jami 
Taklif 
+ 
- 
Tayanch iboralar: Tovar taklifi, tovar resurslari, tovar ta’minoti, bozor fondi, 
bozor si
ј
imi, balans, zaxira, norma, normativlar. 
Takrorlash uchun savollar. 
1.
Taklif deganda nimani tushinasiz? 
2.
Taklif qanday turlanadi? 
3.
Taklifni manbalarini ayting? 
4.
Taklifni qyasi turlari rejalashtirilmaydi? 
5.
Taklifni qaysi turlari rejalashtiriladi? 
6.
Taklifni rejalashtirishda qanday usullardan foydalaniladi? 
7.
Moddiy ballanslarni qanday turlari bor? 
8.
Iste’mol tovarlari balansi qanday ko‘rsatkichlarni o‘z ichiga oladi? 
9.
Є
ishloq xo‘jaligi mahsulotlari balansi qanday ko‘rsatkichlardan tashkil topadi? 
10.
Talab va taklif ballansi sxemasini chizing. 
 
 
 
 
9 - bob: Chakana tovar aylanishi 
 
www.sies.uz
Page 229 of 356 

---

230
230
9.1. Chakana tovar aylanishi tushunchasi va ijtimoiy-iqtisodiy ahamiyati. 
9.1.1. Chakana tovar aylanishi tushunchasi va uning tarkibi. 
9.1.2. Chakana tovar aylanishi tasnifi. 
9.1.3. Chakana tovar aylanishi ijtimoiy-iqtisodiy ahamiyati. 
9.1.4. Chakana tovar aylanishi ko‘rsatkichlari va ularni balans bog‘liqligi. 
9.1.5. Chakana tovar aylanishi rivojlanish tendensiyalari. 
9.1.1. Chakana tovar aylanishi tushunchasi va uning tarkibi. 
Chakana tovar aylanishining mohiyatini asosida tovar muomilasida mavjud 
bo‘lgan munosabatlar yotadi. 
Tovar muomilasi to‘g‘risida fikr yuritganda, uning negizida ikki tomonli 
munosabat yotganligini ko‘ramiz. Bir tomonda – sotuvchi, tovar egasi, uning maqsadi 
tovarni sotish, ikkinchi tomondan sotib oluvchi, ya’ni aholi, qo‘lida qandaydir miqdorda 
tovarni sotib olish uchun ekvivalent pul bor, tovarni sotib olish uchun talabi mavjud 
subektga, agar ikkala intilish, tovarni sotish va sotib olish bir – biriga munosib bo‘lib 
qolsa, oldi – sotdi jarayoni amalga oshadi va tovar pulga almashadi. Ushbu jarayon tovar 
aylanish kategoriyasida o‘z ifodasini topadi. Bu jarayonda tovar bilan aholini sotib olish 
qobiliyati, ya’ni aholini mavjud daromadi tovarga almashib ketadi va ikkala aytilgan 
kategoriyalar yo‘qolib, ya’ni ikkita kategoriya vujudga keladi. 
Ular bir tomondan aholining puli – savdogar mahsulotning sotish natijasiga, tovar 
esa ayriboshlash jarayonidan chiqib, iste’mol jarayoniga tovarlik xususiyatini yo‘qotib 
iste’mol ne’matiga aylanadi. Aholi tomonidan iste’mol qilish jarayoni boshlanadi. Tovar 
ijtimoiy mohiyatini yo‘qotib, iste’molchining shaxsiy mulkiga aylanadi. Ushbu 
munosabat natijasini statistik ko‘rsatkichi orqali izhor qilish mumkin. Bunday ko‘rsatkich 
sifatida chakana tovar aylanishi kabi statistik qiymat ko‘rsatkich hisoblanadi. Ushbu 
munosabatlar jarayonida aholi tovar ayriboshlashni ham obekti ham subekti sifatida, 
ya’ni obekt iste’molchi, subekt sotib oluvchi bo‘lib qatnashadi.
Chakana tovar aylanishidek statistik qiymat ko‘rsatkichining mazmunini 
chuqurroq ko‘rib chiqamiz. 
www.sies.uz
Page 230 of 356 

---

231
231
Aholiga sotilgan tovarlarning qiymati tovar ayriboshlash jarayonidan iste’molga 
o‘tgan moddiy ne’matlarning qiymatini puldagi ifodasi, chakana tovar aylanishning 
aholiga sotilgan hajmini ifoda qiladi. U qandaydir tovarlar miqdorini (q) tegishli 
baholarda (p) aholining puliga ayriboshlanishini anglatadi. Bunda chakana tovar 
aylanishi aholiga sotilgan miqdori 
CHTA=
Σ
qp 
statistik formula bilan ifodalanadi.
Chakana tovar aylanishi dinamik jarayon bo‘lib, uzluksiz davom etadi. U doimo 
takrorlanib turadi va takror ishlab chiqarish jarayonini bir etapi hisoblanadi. Bu jarayon 
aholi iste’molini kengayib va ortib borishini ifodalaydi.
Aholining shaxsiy ehtiyojini qondirish uchun zarur bo‘lgan moddiy ne’matlarning 
asosiy qismi ularga savdo orqali yetkaziladi.
Aholi iste’mol qiladigan tovarlar massasining son miqdori va sifat tavsifi chakana 
tovar ayriboshlash ko‘satkichlari orqali namoyon bo‘ladi. 
Iste’mol tovarlarini ishlab chiqarishdan aholiga yetkazish jarayoni tovar 
muomilasi qonunlari ta’siri ostida amalga oshiriladi (qiymat, qo‘shimcha qiymat, talab va 
taklif qonunlari). Shu sababli chakana tovar aylanishi aholi pul daromadlarini tovarga 
almashtirish yo‘li bilan tovarlar harakatining oxirgi boqichi – tovar ayiboshlashdan 
shaxsiy iste’molgacha bo‘lgan jarayondagi iqtisodiy munosabatlarni anglatadi. Bu 
chakana tovar aylanishining iqtisodiy mazmunini tushuntiradi. 
Chakana tovar aylanishi – iste’mol tovarlarining aholiga va boshqa 
iste’molchilarga, ularni ehtiyojlarini qondirish uchun sotilish miqdorini puldagi 
ifodasidir. 
Chakana tovar aylanishi tovar ayriboshlash jarayonini oxirgi bosqichida namoyon 
bo‘lib, unda tovarlarning iqtisodiy kategoriya sifatidagi mazmuni o‘zgaradi. 
Tovarlar iste’mol fondini real shakliga aylanadi, ayriboshlash jarayonidan chiqib 
ketadi va iste’molchining mulkiga aylanadi. 
Aholi o‘zining iste’mol tovarlariga bo‘lgan ehtiyojini nafaqat yakka tartibda, 
www.sies.uz
Page 231 of 356 

---

232
232
balki jamoa bo‘lib iste’mol qilishning har xil shakli orqali ham qondiradi. Bunda tovarni 
sotib oluvchi sifatida har xil korxonalar, tashkilotlar qatnashadi (dam olish maskanlari, 
kasalxonalar, bolalar bog‘chalari, boshqa korxona, tashkilot va muassasalar). Ular 
tovarlarga bo‘lgan ikkilamchi, joriy xo‘jalik ehtiyojlarini qondirish uchun tovarlar sotib 
olishadi. 
Chakana tovar aylanishining bunday shakllangan qismi mayda ulgurji tovar 
aylanishi deb ataladi va chakana tovar aylanishi miqdorida ko‘p emas – 5% atrofida 
bo‘ladi. 
Shunday qilib, chakana tovar aylanishi tovarlarni pulga aylantirish jarayonida 
vujudga keladi. Bu jarayonda tovar egasi tovarlarni boshqa jismoniy yoki huquqiy 
shaxsga pulga sotadi. 
Chakana tovar aylanishi savdo korxonalarining asosiy ko‘rsatkichlaridan biridir. 
Chakana tovar aylanishi iqtisodiy kategoriya hisoblanadi va tovar ayriboshlash 
jarayonidagi iqtisodiy munosabatlarni natijasidir. 
Chakana tovar aylanishi bir tomondan savdo korxonalari faoliyatining natijasi, 
ularni ijtimoiy – iqtisodiy samaradorligini, ikkinchi tomondan aholining sotib olish 
qobiliyatini real moddiy ne’matlarga aylanishini ko‘rsatadi, ya’ni aholini moddiy 
farovonligi ko‘rsatkichi sifatida namoyon bo‘ladi. 
Shunday qilib, chakana tovar aylanishi bir tomondan sotilgan tovarlar massasi 
miqdoridir (puldagi ifodasi), ikkinchi tomondan aholining tovar sotib olish uchun pul 
harajatlarining miqdoridir. 
Chakana tovar aylanishi ko‘rsatkichi miqdor – son jihatdan va sifat tavsifiga 
egadir. Chakana tovar aylanishi miqdori, ya’ni son jihati – sotilgan tovarlarni puldagi 
miqdori bo‘lsa, sifat jihati uning assortiment tarkibidir, ya’ni uning umumiy hajmida 
alohida tovar guruhlarining hissasi (foizlarda) bilan belgilanadi. 
Chakana tovar aylanishi miqdori (xajmi) tarkibini aniq ajrata bilish zarur. 
Chakana tovar aylanishi miqdori – biron bir davrga(kun, oy, kvartal, yil) savdo 
shaxobchalarining (ommaviy ovqatlanish shaxobchalarining) bank yoki kassaga 
topshirgan naqt puli va pulsiz- mayda ulgurji tovar aylanishi hajmidan iborat. 
Chakana tovar aylanishi tarkibi – har hil tovarlarni sotish turlaridan iborat.
www.sies.uz
Page 232 of 356 

---

233
233
Chakana tovar aylanishi tarkibi aholiga, ayrim muassasa, korxona va tashkilotlarga 
rasmiy hisobga olingan savdo (ommaviy ovqatlanish) shaxobchalari, narsalar bozorlari, 
oziq – ovqat bozorlari (dehqon) va universal bozorlar orqali tovarlarni sotilish miqdori 
bilan shakllanadi.
Chakana tovar aylanishi tarkibiga quyidagilar kiradi: 
1.
Oziq – ovqat va nooziq – ovqat tovarlarini chakana savdo shaxobchalari, 
aptekalar va shunga o‘xshash shaxobchalar orqali sotilgan tovarlar uchun 
tushum. 
2.
Ommaviy – ovqatlanish korxonalari chakana tovar aylanishi. 
3.
Kitob, gazeta, jurnallar sotishdan tushum, jumladan podpiska orqali. 
4.
Tikuv ustaxonalarida (atelelar) kiyim – kechaklar sotishdan tushum. 
5.
Poyafzal, kiyim – kechaklarni, madaniy – xo‘jalik tovarlarini, shaxsiy 
avtomobillarni ta’mirlash ustaxonalari tushumlari. 
6.
Ximchistka, kiyim – kechaklarni ranglash, uy joyni qurish va ta’mirlash 
ustaxonalari tushumlari. 
7.
Yoqilg‘i, standart uylar (finski), o‘rmonchilik materiallarini sotuvchi 
korxonalar tushumlari. 
8.
Maxsus kiyim – kechaklar, ovchilik qurollarini sotishdan tushgan tushum. 
9.
Savdo korxonalarining aholiga tovar sotishdan, uyiga yetkazishdan, 
sotilgandan keyin ko‘rsatilgan xizmatlardan tushum. 
10.
Prokat punktlari tushumi. 
11.
Lotoreyaga yutilgan tovarlar qiymati. 
12.
Kreditga sotilgan tovarlar qiymati, sotilgan kundan. 
13.
Mayda ulgurji tovor aylanmasi. 
14.
Komission savdo, narsalar, oziq-ovqat, nooziq-ovqat, universal bozorlar tovar 
aylanmasi. 
Chakana tovar aylanishiga kiritilmaydiganlar