Ichki savdo iqtisodiyoti uz Дарслик doc

Asosiy fondlarni tarkibidagi o‘zgarishlarni anglatuvchi ko‘rsatkichlar 
1. Asosiy fondlarni chiqish koeffitsiyenti (Kaf
.ch
) 
АФ
АФ
К
ч
ч
аф
=
.
Bu yerda: «AFch» hisobot davrida chiqarilgan asosiy fondlar. 
2. Asosiy fondlarning yangilash koeffitsiyenti (Kaf
.ya
) 
АФ
АФ
К
я
я
аф
=
.
Bu yerda: «AFya» yangidan ishga tushirilgan asosiy fondlar. 
3. Asosiy fondlarni eskirish koeffitsiyenti (Kaf
.e
) 
АФ
А
К
э
аф
=
.
Bu yerda: «A» amortizatsiya summasi. 
4. Asosiy fondlarni yaroqlilik koeffitsiyenti (Kaf
.ya
) 
э
аф
я
аф
К
ёки
АФ
А
АФ
К
.
.
1
−
=
=
−
=
 
Asosiy fondlarni dinamikasi va rivojlanish tendensiyalari ko‘rsatkichlari 
Ushbu ko‘rsatkichlar asosiy fondlarni yuqorida keltirilgan barcha 
ko‘rsatkichlari bir necha yillarga dinamik qatorlarga chizib, tahlil qilish orqali 
aniqlanadi. Bunda solishtirish, guruhlash orqali foiz va indekslarni ishlatish 
mumkin, natijada asosiy fondalrni rivojlanish tendensiyalari aniqlanadi.
www.sies.uz
Page 114 of 356 

---

115
Asosiy fondlarni ishlatilishining samaradorligi ko‘rsatkichlari 
Samaradorlik «Effekt» tushunchasini anglatadi. «Effekt» lotincha «effectus» 
so‘zidan kelib chiqib, bajarilish ,harakat, degan mazmunni bildiradi.
Iqtisodiyotda 
«Harajatlar», 
«Resurslar», 
«Natija», 
«Samara» 
kabi 
tushunchalar ishlatiladi.
«Harajatlar» va «Resurslar» bir-biri bilan dialektik bog‘liqlikda bo‘lib, 
ularni bir tomondan, umumiy o‘xshashlik tomonlari mavjud va ikkichi tomondan 
bir-biri bilan farqlari ham mavjud. o‘xshashligi resurslar ishlatiladi va «harajat» 
kategoriyasiga aylanadi. Farqi esa harajatlar hisobot davrida ishlatilgan (mahsulot 
ishlab chiqarish, ularni sotish uchun yoki xizmat uchun) resurslarni puldagi 
ifodasidir. Resurslar, ayniqsa asosiy fondlar, ishlab chiqarish, sotish, xizmat 
jarayonida uzoq muddatda va ko‘p marotaba qatnashadi. Bunday holda resurslarni 
bir qismi harajatlanadi va mahsulotga o‘z qiymatini qisman o‘tkazadi. Bunda 
resurslar harajati sifatida amortizatsiya summasi o‘z ifodasini topadi va harajatalr 
ishlatilgan resurslar qiymatiga teng bo‘ladi.
«Samaradorlik» nisbiy me’yor bo‘lib, nisbiy ko‘rsatkichlar tizimi orqali 
baholanadi. Iqtisodiy samaradorlik – bu natija bilan harajatlarning solishtirma 
ko‘rsatkichidir. Resurslar samaradorligini aniqlashda ishlatilgan (harajat qilingan) 
resurslarni faoliyat natijasi (mahsulot, tovar sotish, xizmat), ya’ni ishlab 
chiqarilgan mahsulot, tovar aylanish hajmi, xizmat qiymati yoki daromad, foyda 
kabi ko‘rsatkichlar bilan solishtiriladi.
Ushbu 
nuqtai 
nazardan 
ko‘pchilik iqtisodchilar 
asosiy 
fondlarni 
samaradorligini 
«Fondlarni 
qaytimi», 
«Fondlarni 
sig‘ima», 
«Fondlarni 
rentabelligi» kabi ko‘rsatkichlar orqali aniqlashda tavsiya qilishadi. Amaliyotda 
ham asosan, ushbu ko‘rsatkichlar ishlatiladi. Ularni aniqlanish tartibi quyidagi 
6.1.3.1-chizmada keltirilgan.
6.1.3.1-chizma. 
Asosiy fondlarni samaradorligi ko‘rsatkichlari
 
www.sies.uz
Page 115 of 356 

---

116
№
Ko‘rsatkichlarning 
nomi 
Ko‘rsatkichning mazmuni 
Ko‘rsatkichni 
hisoblash usuli 
(formulasi) 
1 
Asosiy fondni qaytimi 
(AFq) 
1 so‘m asosiy fondga qancha 
tovar aylanishi (chakana, 
ulgurji, ommaviy 
ovqatlanishni) to‘g‘ri kelishini 
anglatadi (TA) 
АФ
ТА
АФ
к
=
2. 
Asosiy fondlar sig‘imi 
(AFs) 
Asosiy fondlarni qaytimini 
teskarisi, ya’ni 1 so‘m tovar 
aylanishiga qancha asosiy fond 
to‘g‘ri kelishini ko‘rsatadi. 
ТА
АФ
АФ
с
=
3. 
Asosiy fondlar 
rentabelligi, % (AFr) 
hisobida
Asosiy fondlarning 1 so‘miga 
necha foiz foyda to‘g‘ri 
kelishini ko‘rsatadi 
АФ
Фх
АФ
р
100
=
 
Asosiy fondlar rentabelligi ko‘rsatkichi bilan bir qatorda «Asosiy fondlar 
daromadligi» ko‘rsatkichi ham aniqlanishi mumkin. Bu holda «Foyda» o‘rniga 
«Daromad» summasi ishlatiladi.
Yuqorida keltirilgan ko‘rsatkichlar korxonaning barcha, mavjud asosiy 
fondlarini samarasini anglatadi. Aslida esa fondlarning bir qismi ishlatiladi.
Biz yuqorida keltirilgan «Samaradorlik» tushunchasidan, ya’ni sarflangan 
(ishlatilgan), iste’mol qilingan asosiy fondlarni samarasidan kelib chiqsak, asosiy 
fondlarning barcha summasini emas, uning sarflangan (ishlatilgan) iste’mol 
qilingan qismini ishlatilsa, haqiqatga yaqinroq ko‘rsatkich aniqlangan bo‘ladi.
Asosiy fondlarning sarflangan qismi uning «amortizatsiyasi»da o‘z aksini 
topadi va shu sababli «Asosiy fondlar» o‘rniga «amortizatsiya» (A) summasini 
ishlatish maqsadga muvofiq bo‘ladi.
www.sies.uz
Page 116 of 356 

---

117
Iste’mol qilingan asosiy fondlarni qaytimi (AFi
.q
) quyidagicha aniqlanadi: 
А
ТА
АФ
к
и
=
.
Asosiy fondlar sig‘imi esa (AFi
.s
) quyidagicha aniqlanadi: 
АТ
А
АФ
с
и
=
.
Asosiy fondlar rentabelliligi (AFi
.r
): 
А
Фх
АФ
р
и
100
.
=
Asosiy fondlar samaradorligini tahlil qilishda yuqorida keltirilgan 
ko‘rsatkichlar bilan birga quyidagilarni ham ishlatishni tavsiya qilamiz.
Chakana savdoda chakana savdo shaxobchalari savdo maydonini ishlatilish 
koeffitsiyenti (K
s
) 
c
s
S
ЧТА
К
=
Ushbu ko‘rsatkich 1 kv.m savdo maydoniga qancha chakana tovar aylanishi 
to‘g‘ri kelishini anglatadi.
Ulgurji savdoda omborlar maydoni va ulgurji ombor tovar aylanishi 
ishlatiladi.
Xuddi shunday chakana tovar aylanishi (ulgurji ombor tovar aylanishi) 
ko‘rsatkichlar o‘rniga foyda «F» ishlatilsa, maydonlarni rentabelligi aniqlanadi.
Tayanch iboralar: resurs, yer, kapital, mehnat, moddiy resurslar, 
nomoddiy aktivlar, mehnat resurslari, moliyaviy resurslar, asosiy fondlar, 
amartizatsiya, boshlang‘ich qiymat, tiklash qiymati, qoldiq qiymat, samaradorlik, 
samara. 
Takrorlash uchun savollar. 
1.
Resurs deganda nimani tushunasiz? 
2.
Resurslar qanday turlarga bo‘linadi? 
3.
Ishlab chiqarish omillari nimalardan iborat bo‘ladi? 
www.sies.uz
Page 117 of 356 

---

118
4.
Tabiiy resuslarga nimalar kiradi? 
5.
Asosiy fondlar deganda nimani tushunasiz? 
6.
Asosiy fondlar tarkibini ayting? 
7.
Asosiy fondlar tasnifini ayting? 
8.
Asosiy fondlar qanday baholanadi? 
9.
Amartizatsiya nima, qanday aniqlanadi? 
10.
Asosiy fondlar ko‘rsatkichlar qanday guruhlarga bo‘linadi? 
11.
qanday ko‘rsatkichlar asossiy fondlar holatini anglatadi? 
12.
Asosiy fondlar bilan savdo korxonalari ta’minlanganlik darajasi qanday 
aniqlanadi? 
13.
Asosiy fondlar tarkibi qanday ko‘rsatkichlar orqali hisob-kitob qilinadi.