Ichki sekretsiya

Gipotalamus[tahrir | manbasini tahrirlash]

gipotalamus va gipofiz
Gipotalamus, o'rta miyaning kichik maydoni hisoblanadi, uni endokrin tizim bilan bog'laydi. Portal vena tizimi orqali u gipofiz bezi bilan aloqada bo'lib, uning gormonlarini chiqarishni tartibga soladi. Xulosa qilib aytganda, u tana haroratini, yurak urishini va buyraklar faoliyatini, shuningdek, ochlik va chanqoqlikni, uyqu ritmini va jinsiy aloqani tartibga soluvchi vositadir.

Gipofiz bezi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Endokrin tizimdagi asosiy bez no'xat kattaligidagi gipofiz bezi bo'lib, u o'rta kranial chuqurchada suyak bo'shlig'ida joylashgan va endokrin tizimning ko'p qismini boshqaradi. U gormonlar tizimining markazi bo'lib, boshqa endokrin organlardan ustundir. O'z gormonlarini ishlab chiqarishdan tashqari, u boshqa endokrin bezlarning gormonlarini ishlab chiqarishga ham ta'sir qiladi.
Gipofiz bezi mustaqil ravishda ishlaydigan ikkita yarmidan iborat: orqa gipofiz (neyrogipofiz) va oldingi gipofiz (adenopituitar).
Orqa gipofiz bezi gipofiz sopi orqali gipotalamus bilan bevosita bog'langan. Tarixiy jihatdan gipotalamusning bir qismi (ya'ni miya) u erda hosil bo'lgan va umumiy asab aloqasi orqali unga etkazilgan gormonlarni saqlaydi.
Oldingi gipofiz bezi bevosita gipotalamus bilan bog'langan. Anterior lobda to'g'ridan-to'g'ri tana to'qimalariga va boshqa bezlarga ta'sir qiluvchi turli xil gormonlar ishlab chiqariladi. Ular gipotalamusda hosil bo'lgan va maxsus tomir orqali oldingi lobga etib boradigan omillar tomonidan nazorat qilinadi. Bundan tashqari, oldingi lob qondagi gormonlarning yuqori darajasiga mustaqil ravishda reaksiyaga kirishadi.

Oshqozon osti bezi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ovqat hazm qilish tizimidagi endokrin bezlar
Qorinning yuqori qismida oshqozon orqasida joylashgan oshqozon osti bezi endokrin va ekzokrin qismdan iborat yagona bez hisoblanadi. U asosan ikkita organdan iborat. Endokrin qismi - Langergans orolchalari - insulin va glyukagon ishlab chiqaradi.
Odam organizmida ueh xii bez bo'ladi:
1. Tashqi sekretsiya bezlariga tetidagi ter, yog', sut, so'lak (quloq oldi, til osti va jag' osti) hamda me'da va ichak shilliq qavatidagi shira ajratuvehi bezlar kiradi. Bularda ishlab ehiqariladigan suyuqliklar tashqi muhitga chiqariladi. Shuning uehun bu bezlar tashqi sekretsiya bez/ari deb ataladi. Ba'zi olimlaming fikrieha, jigar ham eng katta tashqi sekretsiya bezi hisoblanadi, ya'ni ishlab ehiqariladigan o't suyuqlig'i iehakka quyiladi va najas bilan tashqariga ehiqariladi.
2. Ichki sekretsiya bezlari. Bular odam tanasining turli qismlarida joylashgan bo'lib, ularda ish lab ehiqariladigan suyuqliklar organizmning ichki muhitiga, ya'ni qon va limfaga quyiladi. Shuning uchun bu bezlar ichki sekretsiya bez/ari deb ataladi. lehki sekretsiya bezlariga gi pofiz, epifiz, qalqonsimon, qalqon oldi, ayrisimon, buyrak usti bezlari kiradi.
Tuxum hujayra odam organizmidagi barcha hujayralaming eng kattasi. U yumaIoq bo'lib, diametri 0,2 rnm(fuxum hujayra qiz bolaning 12-13 yoshida yetila boshlaydi. Har oyda tuxumdondagi bitta follikula yetilib yoriladi va undan tuxum hujayra chiqadi. Bu jarayon ovulyatsiya deb ataladi:7Tuxum hujayra bachadon naychasiga, undan bachadon bo'shlig'iga o'tadi. Bachadon ichki gavati galinlashadi (Agar tuhum uruglanmasa u yoriladi. Bacha donning galinlashgan ichki qarat to'gimasi titilib gon ogish, ya'ni hayz ko'rish yuzaga keladi. Hayz ko'rish har 21-24-28-30 kunlarda takrorlanib, 3-5 kun.davom etadi. Hayz ko'rish 12-13 yoshdan boshIab to keksayguncha, ya'ni klimaks davrigacha (50 yosh atrofida) davom etadi.)
Tez-tez shamollasll, angina, gripp kabi kasalliklar tuxum¬donning yallig'lanishiga sabab bo'ladi. Kasallik o'z vaqtida davolanmasa, tuxumdonning funksiyasi buziladi, ayolda farzand ko'rish xususiyati.
Endokrin bezlarining faoliyati bir necha yo’llar orqali idora etiladi. Ulardan birinchisi, gormon qondagi qaysi moddaning faoliyatini idora etayotgan bo’lsa, shu modda bevosita endokrin bezlari faoliyatiga ta’sir etib, uning ishlash intensivligini o’zgartira oladi. Misol tariqasida qalqonsimon oldi bezi faoliyatini ko’rib chiqaylik. Agar qonda kalsiy konsentratsiyasi oshib ketsa, bunda gormondan chiqayotgan paratgormon miqdori kamayib ketadi, aksincha kalsiy qondagi konsentratsiyasi kamayib ketsa, bunda gormonning situmilyatsiyasi kuchayadi. Lekin ko’p hollarda endokrin bezlarining faoliyatini boshqarish, ya’ni gormonlar sekretsiyasini bevosita emas, balki neyrogormonlar yoki toza gormonal mexanizmlar orqali amalga oshiriladi. Ichki sekretsiya bezlarining nerv tomonidan idora etilishi gipotalomus va uning neyrogormonlari orqali amalga oshiriladi. To’g’ridan-to’g’ri sekretor hujayralarga nerv ta’sirlari odatda uchramaydi. Nerv tolalarining bez hujayralarini idora etish, bezdagi qon tomirlar tonusini idora etishi va qon bilan ta’minlanishini yaxshilash bilan namoyon bo’ladi. Gormonlar sekretsiyasi va ularning qonda tashilishi. Qonga tushgan gormonlar plazmadagi oqsillar bilan birikma hosil qiladi. Atiga 5-10% gormonlar esa qonda erkin holda bo’lib faqat shulargina retseptorlar bilan aloqa o’rnata oladilar. Maxsus gormon biriktiruvchi oqsillarga, tiroksin, testosteron, estrogen biriktiruvchi globulin, tiroksin biriktiruvchi globulinga boshqalar kiradi. Aldosteron odatda ”tashuvchi” oqsillar bilan birikma hosil qilmay, u doim albumin bilan birikkan holda bo’ladi. Ichki sekretsiya bezlarining faoliyatini tekshirish usullari. Ichki sekretsiya bezlarining faoliyati eksperimental va klinik usullar yordamida o’rganiladi. Quyida ulardan eng muhimlari keltirilgan. 1. Ichki sekretsiya bezi qisman yoki butunlay olib tashlanganda yuzaga chiqadigan oqibatni o’rganish. Bez olib tashlanganda kompleks o’zgarishlar yuzaga chiqadi va bu o’zgarishlar olib tashlangan bezdan ishlab chiqariladigan gormonlar faoliyati bilan bog’liq bo’ladi. 2. Jarroxlik operatsiyalarining murakkabligi hamda hayvonlarni og’ir jarohatlarga olib kelishini inobatga olib, biron endokrin bezdan olingan ekstraktlarni yoki kimyoviy jihatdan toza UIF-2022: 8.2 SCIENCE AND INNOVATION ISSN: 2181-3337 INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL 2022 №4 188 gormonlarni normal hayvonlarga yuborish yoki o’sha bez to’qimasini organizmga ko’chirib o’tkazish. 3. Bezga kiruvchi va bezdan chiquvchi qonning fiziologik faoligini taqqoslash 4. Qonda va siydikda gormonning miqdorini biologik va kimyoviy usullar bilan aniqlash. MUHOKAMA Gormonlarning kimyoviy tuzilishi ma’lum bo’lsa, miqdori og’irlik miqdorida ko’rsatiladi. Gormonning kimyoviy tuzilishi noma’lum bo’lsa, miqdori shartli biologik birliklarda ifodalanadi. Bir biologik birlik deb ma’lum hayvonda maxsus fiziologik o’zgarishlar hosil qilish uchun zarur bo’lgan gormon miqdoriga aytiladi. Gipofiz. Gipofiz uch: oldingi (adenogipofiz), orqa (neyrogipofiz) va oraliq bo’laklardan iborat bo’ladi. Gipofizning olding bo’lagi. Gipofizning oldingi bo’lagi bosh yoki xromofob hujayralardan (55-60) v xromofil; atsidofil (30-35) va bazofil (5-10) hujayralardan tashkil topgan. Adenogipofizda 6ta gormon ishlab chiqariladi, ulardan 4tasi trop gormonlar (adinokortikotrop yoki kortikotropin, tireotrop gormon yoki tireotropin) va 2ta gonodotrop gormon (follikulostimullovchi va lyuteinlovchi) va 2ta esa effektor gormonlar (somatotrop gormon va prolaktin). Gipofizning orqa qismidan ko’pgina neyrogliol hujayralar ham bor. Bezning bu qismi o’zida uch xil gormon vazopressin, oktitotsin va oktididenrevin ishlab chiqaradi. Teozir gipofiz keyingi qimining gormonlari bevosita gipofizning o’zida hosil bo’lmasdan gipotalamusning superooptik gipofizar yo’l orqali gipofizga chiqariladi deb hisoblanadi. Vazopressin. Buyrak va miya arteriyalarini aytmaganda organizmdagi boshqa hamma qon tomirlarini toraytirib qon bosimini oshiradi. Antidiuretik. Buyrak kanalchalaridan suvning reabsorbsiyasini kuchaytirib sutkalik siydik miqdori kamayishiga sabab bo’ladi. Qalqonsimon bez. Qalqonsimon bezning asosiy gormonlari tiroksin va triyodtrioninlar bo’lib ularning tarkibida yod bor. Qalqonsimon bez gormonlari orgnizmning o’sishi, rivojlanishida, unda oqsillar, yog’lar, uglevodlar, suv va tuzlar almashinuvida katta ahamiyatga ega. Bu gormonlar energiya alamashinuviga, nerv tizimi, yurak va jinsiy bezlar faoliyatiga ta’sir ko’rsatadi. Qalqonsimon bezda hosil bo’ladigan tiroksin, triyodtrionin, triyodteroastat kislota va boshqa ba’zi yodli birikmalar oksidlanish jarayonini, oqsillar almashinuvini tezlashtiradi. Ayniqsa hujayralarning mitoxondriyasidagi oksidlanish jarayonini tezlashtiradi. Buyrak usti bezlari. Buyrak usti bezlari po’stloq va mag’iz qavatidan iborat, ular tuzilishi va vazifasi jihatidan turlicha bo’lgan ichki sekretsiya bezlaridir, bulardan chiqadigan gormonlar o’z ta’siri jihatidan ham farq qiladi. Buyrak usti bezlari po’stlog’ining hujayralari genetik jihatdan epiteliy hujayralariga yaqin turadi. Ular uchta sohani tashkil qiladi: tashqi koptokchali soha, o’rta tutamli soha va ichki to’rli soha. Koptokchali sohada mineralokortikoidlar sintezlanadi, ulardan eng faoli aldosterondir. Tutamli sohada esa glyukokortikoidlar sintezlanadi. To’rli sohada esa oz miqdorda jinsiy gormonlar sintezlanadi Buyrak usti bezlarining mag’iz qavati adrenalin va noadrenalin gormonlarini sintezlaydi. Gormonol sekretsiyani 80% adrenalin xissasiga to’g’ri kelsa, 20% noadrenalin ulushiga to’g’ri keladi. UIF-2022: 8.2 SCIENCE AND INNOVATION ISSN: 2181-3337 INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL 2022 №4 189 XULOSA Jinsiy bezlar ichki sekretsiyasi. Jinsiy bezlar urug’ yoki tuxum hujayralarini yetkazib berishdan tashqari, bir qator gormonlari qonga ishlab chiqariladi. Erkaklik jinsiy gormonlari yoki androgenlar jumlasiga testosteron, andosteron, izoandrosteron, degidroandrosteron va boshqalar kiradi. Bu gormonlarning ichida eng faoli testosterondir. Ayollar jinsiy gormonlari. Ayollar jinsiy gormonlari bezlaridan estrogenlar va progestron ishlab chiqariladi.