Maqsadli fondlarsiz davlat budjetining xarajatlari (mlrd so’m)19
Ko’rsatkichlar
2017-yil
2018-yil
2019-yil
2020-yil
2021-yil
so’m
so’m
so’m
%
so’m
%
so’m
%
Davlat budjeti xarajatlari
43 190
45312
47582
49967
50 930
Ijtimoiy soha va aholini ijtimoiy qo’llab- quvvatlash
25 338
27573
28873
29957
30770, 7
Iqtisodiyot xarajatlari
5 338
7791
8385
9119.7
10 035,9
Markazlashgan investetsiyalarni moliyalashtirish
3 174
4750
5500
6800
8 131,8
Davlat hokimyati va boshqaruvi organlari, sud organlari xarajatlari
2 897
3452
4700
5599.9
6 790,8
Boshqa xarajatlar
10 495
12890
13903
15910.1
17 553,8
Iqtisodiyot xarajatlari esa 2016-yilda 1938 mlrd so’mni tashkil etgan bo’lib, jami budjet xarajatlarida 11.5 foizni tashkil etgan. 2019-yilga kelib ushbu xarajatlarning jami davlat budjeti xarajatlaridagi salmog’i 10.1 foizni tashkil etgan. Lekin ushbu xarajatlar nominal mazmunda o’sib borgan. Markazlashtirilgan investetsiyalarni budjetdan moliyalashtirish uchun 2016 yilda 2037 mlrd so’m, 2017-yilda 3174 mlrd so’m, 2018-yilda 4750 mlrd so’mni, 2019-yilda 5500 mlrd so’mni va 2020-yilda 6800 mlrd so’mni tashkil etmoqda. Bu o’z navbatida ,
hozirgi kunda amalga oshirilayotgan iqtisodyotni modemizatsiya qilish va yangilash, innovatsion texnologiyalarni keng joriy qilish bilan bog’liq yirik va strategikahamiyatga ega bo’lgan loyihalarni moliyalashtirishda budjet investetsiyalarining ham ahamiyati yuqoriligidan dalolat beradi.
Davlat hokimyati va boshqaruvi organlari, sud organlari faoliyati uchun xarajatlar jami xarajatlar tarkibida 2016-yilda jami budjet xarajatlari tarkibida 2016-yilda jami budjet xarajatlari 3.7 foizni, 2017-yilga kelib esa bu xarajatlar 3.1 foizni tashkil etmoqda. Demak, nominal mazmunda ushbu xarajatlar qariyb 2 barobardan ko’p o’sgan bo’lsada, ularning budjet xarajatlaridagi salmog’i kamayib borgan.
Yuqoridagi jadval ko’rsatkichlari budjet siyosatining asosiy yo’nalishlarini o’zida ifoda etib, unda tabiiy ravishda ijtimoiy soha va aholini ijtimoiy qo’llab - quvvatlash masalalari ustuvor ekanligi kuzatilmoqda.
Hozirgi sharoitda davlat budjeti uchun nisbatan yuqori darajadagi moliyaviy yuk bo’lib tushayotgan ijtimoiy soha va aholini ijtimoiy qo’llab-quvvatlash xarajatlari bir tomondan aholining kam ta’minlangan qatlamini himoyalash moliyaviy asosini o’zida ifodalaydi. Ikkinchidan, aholining turmush farovonligini oshirish, zamonaviy sog’liqni saqlash tizimini shakllantirishda davlat budjetining ahamiyati ortib borayotganligini ko’rsatib bermoqda.
Ta’kidlash joizki, barcha davlatlar o’z funksiya va vazifalarining uzluksiz hamda to’liq ravishda amalga oshirish orqali taraqqiyotni ta’minlash uchun zarur mablag’larni shakllantirishda soliqlarga murojaat qiladi. Shu sababli bugungi kunda jahon amaliyotida davlatning funksiyalarini bajarish uchun zarur bo’lgan moliyaviy mablag’lar shakllantirishning soliqlardan boshqa usuli amalda qodlanilmagan.
O’zbekiston Respunlikasi davlat budjeti hamda maqsadli jamg’atmalar budjeti daromadlari bevosita soliqlar, bilvosita soliqlar, Resurs to’lovlari va mol-mulk solig’i va boshqa daromadlardantashkil topgan. O’zbekiston Respublikasi budjet daromadlarini yillar bo’yicha o’sish tenden siyasini ko’zatadigan bo’lsak, bunda bilvosita soliqlarning hajmi doimo yuqori bo’lgan.
19O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi ma’lumotlari asosida talaba tomonidan tayyorlanadi
O’zbekiston Respublikasi budjet daromadlari tahlilini quyida keltirilgan jadval asosida ko’rib chiqishimiz mumkin.
jadval
Maqsadli fondlarsiz davlat budjetining daromadlari (Mlrd .so’m)
Ko’rsatkichlar
2017-yil
2018-yil
2019-yil
2020-yil
2021-yil
Davlat budjeti daromadlari (maqsadli jamg’armalarsiz) jami
21295.7
26223.0
31729.6
36492.7
41030.7
Bevosita soliqlar
5414.2
6353.7
7433.1
8798.5
9853.6
Bilvosita soliqlar
10434.5
13398.6
16851.8
19193.8
21131.0
Resurs to’lovlari va mol-mulk solig’i
3312.5
3888.2
4311.6
4816.1
5306.2
Boshqa daromadlar
2134.4
2582.5
3133.1
3684.4
4739.9
Keltirilgan 2-jadval ma’lumotlarini tahlil qiladigan bo’lsak, 2016 -yil davlat budjeti daromadlari 17061.3 mlrd so’mni tashkil etgan bo’lsa, 2020 yilga kelib 41030.7 mlrd so’mga yetib, 19735 mlrd so’mga yoki 192.6 %ga ko’paydi. Bunda bevosita soliqlar 4439.4 mlrd so’mga yoki 181.9 %, bilvosita soliqlar 10696.5 mlrd so’mga yoki 160.1% ga, resurs to’lovlari va mol-mulk solig’i 1993.7 mlrd so’mga yoki 160,1 %ga hamda boshqa daromadlar 2605.5 mlrd so’mga yoki 222.0 % oshganini kuzatish mumkin.
Shuningdek, 2016-yilda davlat budjetining 91.9 foizi soliqli tushumlar 8.1 foizi boshqa daromadlardan, 2020-yilda esa 88.4 foizi soliqli tushumlar,11.6 foizi boshqa daromadlardan shakllantirilgan. Bilvosita soliqlar hamda resurs to’lovlari va mol-mulk solig’ining ulushi yildan yilga oshib bormoqda.
20 “Xalqaro moliya va hisob” ilmiy elektron jurnali. N°1, fevral, 2020 yil
O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi vakil qilingan vazirliklar, davlat qo’mitalari, idoralar, shuningdek tegishli tashkilotlar bilan birgalikda quyidagilarni o’z ichiga olgan budjetnoma loyihasini ishlab chiqadi va birinchi oktyabrgacha O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasiga kiritadi:
mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning o’tgan yilgi asosiy yakunlari va mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning joriy yilgi yakunlarining prognoz bahosi;
o’tgan yilgi Davlat budjeti ijrosi to’g’risidagi hisobot O’zbekiston Respublikasi Hisob palatasining tegishli xulosasi bilan va joriy yilgi Davlat budjetining kutilayotgan ijrosi bahosi;
kelgusi yilga mo’ljallangan Davlat budjeti loyihasini tuzishda asos bo’lgan kelgusi yilning asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlari;
mamlakat budjet va soliq siyosatining kelgusi yilgi asosiy yo’nalishlari loyihasi O’zbekiston Respublikasi Hisob palatasining tegishli xulosasi bilan;
mamlakat budjet va soliq siyosatining kelgusi yilgi asosiy yo’nalishlariga sharhlar;
davlat ichki va tashqi qarzlari hamda ular bo’yicha xarajatlar holati to’g’risidagi ma’lumotlar;
kelgusi moliya yiliga mo’ljallangan Davlat budjeti loyihasi O’zbekiston Respublikasi Hisob palatasining tegishli xulosasi bilan.
Budjetnoma O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan joriy yilning o’n beshinchi oktyabridan kechiktirmay O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga kiritiladi.
Davlat budjeti O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan qabul qilinadi.
Davlat budjetiga muvofiq:
Qoraqalpog’iston Respublikasi budjeti, viloyatlar va Toshkent shahar budjetlari Davlat budjeti qabul qilinganidan keyin ikki haftalik muddat ichida tegishli ravishda Qoraqalpog’iston Respublikasi Jo’qorg’i Kengesi hamda viloyatlar va Toshkent shahar hokimiyat vakillik organlari tomonidan;
Qoraqalpog’iston Respublikasi va viloyatlar tarkibiga kiruvchi tumanlar va shaharlar budjetlari Qoraqalpog’iston Respublikasi va viloyatlar budjetlari qabul qilinganidan keyin bir haftalik muddat ichida tuman, shahar hokimiyat vakillik organlari tomonidan;
shaharlar tarkibiga kiruvchi tumanlar budjetlari va tuman bo’ysunuvidagi shaharlar budjetlari belgilangan muddatlarda mahalliy hokimiyat yuqori turuvchi vakillik organlari tomonidan qabul qilinadi.
Davlat budjeti daromadlari soliq, bojxona to’g’risidagi qonun hujjatlariga va boshqa qonun hujjatlariga muvofiq shakllantiriladi.
Hisoblab chiqarilgan, biroq joriy yilning o’ttiz birinchi dekabrigacha Davlat budjetiga to’lanmagan daromadlar kelgusi yilda Davlat budjetiga o’tkazilishi kerak.
Budjet mablag’lari oluvchilarning xarajatlari budjetdan ajratiladigan mablag’lar doirasida moliya yili uchun tasdiqlangan xarajatlar smetasi asosida tayinlash sertifikatini muayyan davrga va summaga rasmiylashtirish orqali, shuningdek budjet mablag’lari oluvchining tovar yetkazib beruvchi (ish bajaruvchi, xizmat ko’rsatuvchi) bilan tuzilgan va ro’yxatdan o’tkazilgan shartnomasi asosida:
respublika budjetidan moliyalashtiriladigan tashkilotlar bo’yicha - qonun hujjatlarida belgilangan tartibda O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi G’aznachiligi yoki uning hududiy bo’linmalari tomonidan;
Qoraqalpog’iston Respublikasi budjetidan yoki mahalliy budjetlardan moliyalashtiriladigan tashkilotlar bo’yicha - O’zbekiston Respublikasi Moliyavazirligi G’aznachiligining hududiy bo’linmalari tomonidan to’lanadi.
Iqtisodiyotni barqaror rivojlantirishda davlat budjetining o‘rnini uning mablag‘laridan iqtisodiyot tarmoqlarini moliyalashtirishda foydalanish ko‘lamlari, investitsiyalarni qo‘shma moliyalashtirishdagi davlat budjetining xissasi, zararga ishlovchi ayrim korxona va tarmoqlarga beriladigan subsidiyalar hajmlari bilan izohlash ilmiy va nazariy jihatdan to‘g‘ri emas, albatta. Aslida davlat budjeti dastak va vositalaridan iqtisodiyot taraqqiyotining ildam o‘sish sur’atlarini rag‘batlantirish, modernizatsiya va tarkibiy qayta qurishlarni davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlash, asoslangan va samarali moliyaviy va iqtisodiy imtiyozlar tizimini qo‘llash, ijtimoiy sektorning samarali ishlashini ta’minlovchi zarur mablag‘larni jamlash va ularni so‘nggi ijobiy natijalarni ko‘zlagan holda oqilona sarflashda foydalanish maqsadga muvofiq.
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh. M. Mirziyoyevning: “Albatta, Davlat byudjeti o‘lchovsiz emas, mablag‘larni qattiq tejash, belgilangan maqsad uchun va oqilona ishlatishni ta’minlash zarur. Bu - hammaga ravshan va rad etib bo‘lmaydigan haqiqat” - deb ta’kidlagan fikrlarida o’z ifodasini ko’rsatdi.
Mazkur bitiruv malakaviy ishida amalga oshirilgan tahlillar natijalariga asoslangan holda quyidagi ilmiy xulosalarni va amaliy tavsiyalarni shakllantirishga muvaffaq bo’ldik:
-Budjet jarayoni-Davlat budjetini tuzish, ko’rib chiqish, qabul qilish va ijro etish, uning ijrosini nazorat qilish, ijrosi haqidagi hisobotni tayyorlash va tasdiqlash, shuningdek Davlat budjeti tuzilmasiga kiruvchi budjetlar o’rtasidagi o’zaro munosabatlarning qonun hujjatlari bilan tartibga solingan jarayoni
-Budjet jarayoni, odatda, budjet faoliyatining quyidagi to’rt bosqichini o’z ichiga oladi:
XULOSA VA TAKLIFLAR 8Malikov T.S., Haydarov N.H. Byudjet: tizimi, tuzilmasi, jarayoni. O’quv qo’llanma / - T.: “IQTISOD MOLIYa”, 2008, 84 b.
budjet loyihasini tuzish (ishlab chiqish, yaratish);
budjetni ko’rib chiqish (muhokama qilish) va tasdiqlash;
budjetni ijro etish;
budjetning ijrosi to’g’risidagi hisobotni tayyorlash va uni tasdiqlash.
-O’zbekiston Respublikasi budjet jarayonini takomillashtirishda
respublikmizda bir qancha qonunlar tizimi ishlab chiqilgan.
Budjet jarayonida uning tamoyillariga to’la rioya qilinishi turli omillar va manfaatlar hisobga olingan holda iqtisodiy hayotda samarali boshqaruvni, bir maromdagi rivojlanishini ta’minlashga xizmat qiladi. Budjet jarayonining budjet loyihasini ishlab chiqish, uni ijro etish asosiy va muhim bosqichi hisoblanadi.
O’zbekiston Respublikasi qonunchiligiga muvofiq markaziy va mahalliy davlat hokimyati idoralarining barcha bo’g’inlari o’z budjetlarini tayyorlash va ijro etishda mustaqil bo’lsalarda, budjet loyihasini tayyorlash, ko’rib chiqish, tasdiqlash, qabul qilish va ijro etish masalalarini tartibga soluvchi protsessual huquqiy qoidalar, barcha budjet bo’g’inlari uchun umumiy bo’lgan tartiblar belgilab qo’yilgan.
Budjet loyihasini tuzish va ijro etishda vakolatli davlat organlari jumladan Vazirlar Mahkamasi, Moliya Vazirligi, faoliyati muhim o’rin tutadi. O’zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi davlat budjeti ijrosini ta’minlaydi, respublika budjetini ijro etadi, Qoraqalpog’iston Respublikasi budjeti va mahalliy budjetlarning ijro etilishiga rahbarlik qiladi.
Bugungi kunning eng rivojlangan iqtisodiyotiga ega bo’lgan AQSh va Xitoy Xalq Respublikasining budjet jarayoni tahlili O’zbekiston Respublikasi budjet jarayoniga o’xshash jihatlarini ko’rsatadi.
-Bugungi kunda O’zbekiston Respublikasida budjet jarayonini tashkil etishda davlat budjeti nazoratini samarali tashkil etish budjet daromadlari va xarajatlarini to’g’ri taqsimlanishini, mablag’larning maqsadli va rejali bajarilishini, o’z vaqtida yetkazilishini amalga oshirish imkoniyatlarini oshiradi.
-O’zbekiston Respublikasining davlat budjeti xarajatlari 2016-yilda 40 930 mlrd so’mni tashkil etdi. Ushbu mablag’ning yarmidan ko’pi ijtomiy sohaga, 10
foizdan ziyodrog’i iqtisodiy xarajatlarga sarflanishi ushbu tarmoqlarning mamlakatimizda g’oyatda ahamiyatli ekanligini ko’rsatadi.
-2016-yilda O’zbekiston Respublikasi daromadlari 410 030.7 mlrd so’mni tashkil etgan bo’lsa, uning 88.4 foizini soliqli tushumlar, 11.6 foizini boshqa daromadlar tashkil etgan.
Qilingan xulosalar asosida bitiruv malakaviy ishi ob’ekti va predmeti bo’yicha quyidagi xulosalar berildi:
O’zbekiston Respublikasining budjet daromadlarinining asosiy qismi soliqlar evaziga shakllantirilishi barchamizga ma’lum, shunday ekan aholining soliq, moliya savodxonligini oshirish lozim. Har bir fuqaroning to’layotgan soliq mablag’lari xalq farovonligi uchun o’zlariga qaytib borishini anglab yetishi davlat budjetini shakllantirishda o’zining samarasini ko’rsatadi.
Davlat budjetining shakllantirilishi va ijro etilishida fuqarolarning ehtiyojlarini o’rganuvchi maxsus komissiyalar tashkil etilishi va soliq to’lovchilar uchun budjet jarayoni natijalarini kuzatish imkoniyatini yaratilishi, xususan budjet jarayoni ochiqligi (shaffofligi)ni ta’minlash maqsadida har chorakda yoki yarim yillikda budjet ijrosi yuzasidan erishilgan natijalalar haqida ma’lumot yetkazish, ya’ni xalqni xabardor etib borish budjet jarayonini samaradorligini oshirishning yo’llaridan biri deb hisobladik.
25 O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning mamlakatimizni 2016-yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yakunlari va 2017-yilga mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining kengaytirilgan majlisidagi ma’ruzasi. 16.01.2017-y. Xalq so’zi gazetasi.
Me’yoriy-huquqiy hujjatlar O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. O’zbekiston, 2012 y..
O‘zbekiston Respublikasi Budjet Kodeksi. O‘zbekiston Respublikasi qonuni. O‘RQ-360-son. 26.12.2013. O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami, 2013 y. N°52-I-son.
“Budjet tizimi to’g’risida”gi O’zbekiston Respublikasi qonuni. O’RQ-361-son. 27.12.2013.
«Davlat budjetining g’azna ijrosi to’g’risida»gi O’zbekiston Respublikasi Qonuni. 26.08.2004.
O’zbekiston Respublikasining 1997 yil 29 avgustdagi “Davlat soliq xizmati to’g’risida”gi Qonuni
“Budjet tashkilotlarini mablag’ bilan ta’minlash tartibini takomillashtirish to’g’risida” O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999 yil 3 sentyabr 414-son Qarori (O’zR Vazirlar Mahkamasining 16.06.07 148-son qarori bilan tasdiqlangan yangi tahriri).
“Davlat budjetining g’azna ijrosi tizimini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi Prezident Qarori. PQ-594-son, 28.02.2007 y..
“O‘zbekiston Respublikasining 2017 yilgi asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlari prognozi va davlat budjeti parametlari to‘g‘risida”gi Prezident qarori. PQ-2699- son. 27.12.2016.
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2010 yil 8 yanvardagi “Respublika soliq organlari tizimini yanada modernizasiya qilish choratadbirlari to’g’risida”gi PQ-1257 sonli Qarori.
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1992 yil 23 noyabrdagi 553-sonli qarori bilan tasdiqlangan “O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi to’g’risidagi Nizom”
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
2. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti asarlari va ma’ruzalari Karimov I.A. 2009 yilning asosiy yakunlari va 2010 yilda O’zbekistonni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning eng muhim ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi “Asosiy vazifamiz - Vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligini yanada yuksaltirishdir” nomli ma’ruzasi. 2010 yil 29 yanvar.
Karimov I.A. Mamlakatni modernizatsiya qilish va iqtisodiyotimizni barqaror rivojlantirish yo’lida. -O’zbekiston, 2008.16. - 365 b.
Karimov I.A. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yorilari va choralari. -O’zbekiston, 2009 y.
Karimov I.A. Eng asosiy mezon - hayot haqiqatini aks ettirish.O’zbekiston, 2009. - 24 b.
Karimov I.A. O’zbekiston iqtisodiy islohatlarni chuqurlashtirish yo’lida. O’zbekiston, 1995. - 299 b.
Karimov I.A. Iqtisodiyotni erkinlashtirish, resurslardan tejamkorlik bilan foydalanish-bosh yo’limiz. -Xalq so’zi, 2002-yil 15-fevral.
Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. - O’zbekiston , 2016-56b.
Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib- intizom va shaxsiy javobgarlik- har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak.- O’zbekiston, 2017- 104b.
Mirziyoyev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash -yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. -O’zbekiston, 2017-48b.
Mirziyoyev Sh. M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. - O’zbekiston, 2017-488b.
3.Darslik va o ’quv adabiyotlari O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning «Jahon moliyaviy- iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo’llari va choralari» nomli asarini o’rganish bo’yicha o’quv qo’llanma.
Vahobov A. V., Malikov T. S. Moliya: umumnazariy masalalar. O’quv qo'lanma. -“IQTISOD-MOLIYa”, 2008 yil.
Davriy nashrlar (gazeta va jurnallar) Congressional Research Service, “Introduction to the Federal Budget Process”. Report 90-721, 3 Dec. 2012.
“Xalqaro moliya va hisob” ilmiy elektron jurnali. N°1, fevral, 2017 yil.
Budjet tashkilotlari xarajatlar smetalari ijrosining buxgalteriya hisobi. USAID/ZdravPlyus, Toshkent. 2004
Internet saytlari http://www.mf.uz (O’zbekiston Respubliksi Moliya vazirligi)
http://www.gov.uz (O’zbekiston Respublikasi hukumati portali)
http://www.bfa.uz(O’zbekiston Respublikasi Bank-moliya akademiyasi)
http://www. lex.uz(normativ-huquqiy hujjatlar tizimi)
http://www.stat.uz(O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi)
http://www.budgethouse.gov(AQSH Federatsiyasi budjetni ijro etish bo’limi)