Ii bob. Axsikent yodgorligida olib borilgan arxeologik tadqiqotlar tarixidan

Axsikent – Sayhun sohilidagi ko`hna shahar.

Bizning davrimizgacha yetib kelgan tarixiy-geografik asarlarda X-asrdan boshlab, Axsikent tog`risida aniqroq va ko`proq ma`lumotlar uchraydi. Bular ichida O`rta Osiyoda, shu jumladan, O`zbekistondagi geografik bilimlar tarixi uchun nihoyatda qimmatli manba bo`lgan 60 bob (maqola)dan iborat noma`lum muallif tomonidan yozilgan “Hudud ul-olam” (“Olam chegaralari”) kitobi e`tiborga loyiq. Uning “Movarounnahr va shaharlari haqidagi” bobida “Farg`ona – ulug`, obod va juda ko`rkam viloyatdir. Uning tog`lari, tekis joylari, oqar suvlari va shaharlari ko`p… Axsikent – Farg`onaning poytaxti, amirning qarorgohi. Bu katta shahardir”, - deb tasvirlansa, arab geografi va sayyohi Abu Ishoq Ishtaxriy (840-934) ning yo`llar va mamlakatlar haqida kitob” (“Kitob masolik va-l-mamolik”) kitobida “Farg`ona keng yer, unga qarashli shahar va qishloqlar ham katta, uning katta shahri Axsikatdir”, deb ta`riflanadi. XIII asrning boshlarida 16 yil mobaynida Sharqning ko`pgina mamlakatlarini kezib chiqqan asli Kichik Osiyolik (Turkiya) alloma, Marv va Urganch shaharlarida yashab ijod etgan mashhur olim va sayyoh Yoqut Hamaviy (1179-1229) o`z asarlarida o`lkamiz shahar va qishloqlari haqida ajoyib ma`lumotlar bergan. U o`zining “Shaharlarni tasvirlovchi kitob” asarida shunday deb yozadi: “Axsikat – Farg`ona tomonda bir katta shahar bo`lib, Shosh daryosining yoqasidagi tekkis yerda joylashgan. Daryoning shimoliy tomonidagi tog`lar bilan Axsikat orasidagi masofa bir farsax<sup>7</sup>. Uning 3 farsaxga yaqin qo`rg`on va atrofida odam yashaydigan joylari bor. Shahar ichida va qo`rg`onlari atrofida oqar suvlari va katta hovuzlar bor. Qo`rg`onda bir-biriga tutashgan bog`lar va hech tinmay oqadigan bir farsax uzunlikdagi ariqlar bor. Bu yer Movarounnahrda eng hushmanzara joylardan biri.
XII asr oxirlari XIII asr o`rtalarida yashab o`tgan geograf, tarixchi olim Muhammad Najib Bakron o`zining “Jahonnoma” asarida “Farg`ona Movarounnahr hududiga qarashli viloyat, uning poytaxt shahri Axsikat deb ataladi. Nihoyatda hushhavo joy…” ekanligini ko`rsatib o`tadi⁸.
Shuni eslatib o`tish joizki, Bobur ta`riflagan Axsi shahri (Qal`a shahar) hozirgi To`raqo`g`on – Shahand – Jo`mashoy magistral yo`lida daryo sohilida qad ko`tarib turgan xaroba qoldiqlari emas. Bobur ota-bobolari bunyod etgan, XIV asrda asos solingan qo`rg`on va shahar haqida yozgan. Ilmiy adabiyotlarda temuriylarning Axsi qo`rg`oni deb qabul qilingan bu yerning harobalari hozirgi To`raqo`g`on tumani Axsi qishlog`iga qarashli jamoa xo`jaligining Sirdaryo o`ng sohilida saqlanib qolganyerlarida joylashgan<sup>9</sup>.
Mashhur sharqshunos, akademik V. V. Bartold o`zining “Mo`g`ullar bosqini davrida Turkiston” degan asarida o`rta asr mualliflari bergan ma`lumotlarga suyanib, mo`g`ullar istilosi davrida vayron bo`lgan Axsikent shaharini 3 qismdan: arki a`lo (o`rda), shahriston (ichki shahar) va rabod (tashqi shahar)dan iborat, deb ko`rsatadi.
X-XIII asrlarda Axsikent Farg'ona vodiysidagi eng yirik shaharlardan biri edi. XIII asrda Axsikent mo'g'ullar bosqini natijasida vayron bo'lganiga qaramay, XV asrda ham u katta shahar hisoblangan va Boburning otasi Umarshayx Mirzo Farg'ona vodiysining hukmdori sifatida Axsini qarorgohi sifatida tanlagan. 1620-yilda shahar zilzila natijasida butunlay vayron bo'lgan. Zilziladan omon qolgan Axsikent aholisi qo'shni Namanganga ko'chib ketishgan.
Arxeologik ma'lumotlarga ko'ra, shaharga miloddan avvalgi II asrda asos solingan va qadimiy Farg'ona davlatining Davon shahridagi eng yirik shaharlardan biri bo'lgan. Qadimgi aholi punkti uzoq vaqt davomida tadqiqotchilar e'tiborini bir joyda yuz yillar davomida to'plangan madaniy qatlamlarning stratigrafiyasini o'rganishga imkon beradigan ko'p qatlamli obyekt sifatida jalb qilib kelgan. Yodgorlik, shuningdek, butun tarixiy - madaniy mintaqa - Farg'ona madaniyatini tavsiflovchi o'rta asr shaharining rivojlanish xususiyatlarini o'rganish nuqtai nazaridan ham istiqbolli edi.
Arxeologik tadqiqotlar Axsikent xarobalari turli davrlarda joylashgan uchta qadimiy, mo'g'ulgacha va temuriylarga oid geografik jihatdan alohida turar-joylarga tegishli ekanligini aniqladi. Tadqiqotlar qadimiy shahar hayotining ko'plab muhim jihatlarini - uning shaharsozlik tuzilishi, istehkomlari, turar joylari va hunarmandchilik ishlab chiqarish joylarini ochib berdi. Arxeologlar Axsikentda butun Sharqda mashhur po'lat qilichini ishlab chiqarish yo'lga qo'yilganligini aniqladilar.
Arxeologik izlanishlar davomida shahriston hududida temir va mis eritish maxsus pechlari, hunarmandlarning ustaxonalarida metall toblash o‘choqlari hamda X-XII asrlarga oid erkaklar va ayollar uchun qurilgan hammom qoldiqlari topilgan. Axsikent ustaxonalarida qurilish va xo‘jalik uchun ishlatiladigan oddiy metall buyumlardan tortib to pishiq qurol-yaroqlargacha tayyorlangan.
Turar joyning turli qismlarida qazish ishlari olib borildi. Mo'g'ulgacha bo'lgan Axsikentning arkasi Shahristonning janubi-g'arbiy qismida joylashgan. Rejada u sharqqa yo'naltirilgan keskin burchakka ega bo'lgan uchburchak sifatida qabul qilinadi. Arka maydonining yarmidan ko'pini toshqin paytida Sirdaryo yuvib ketgan. Qazish ishlari natijasida arkdan ikkita qatlam topilgan. Yuqori qatlamda XV - XVI asrlarga oid keramika buyumlari topilgan, pastki qavatida esa XI - XIII asr boshlariga tegishli yettita turar-joy va ish joylari topilgan. Topilmalar qatorida keramika va shisha buyumlar parchalari, X - XII asrlarga oid tangalar mavjud. Turar joylarni qazish ishlari O'rta asr shaharsozlik darajasi yuqori bo'lganligi va Axsikentning uy-joylari yaxshilanganidan dalolat beradi, bu esa bu borada Mavorounnahrning markaziy shaharlari - Buxoro va Samarqanddan kam bo'lmagan. Ba'zi shaharlarga va yirik aholi punktlariga toza buloq suvi yetkazib berilgan, shahar kvartalining markaziga sopol quvurlar yetkazib berilgan. Qasrlar va saroylar markazlashtirilgan isitish tizimiga ega bo’lgan. Yuqori shahar va qishloq sinflari o'zlarining mulklarida uy hammomlariga ega edilar. Shaharlarda statsionar kasalxonalar - bemoristonlar muvaffaqiyatli ishlagan. Jamoat qabristonlari faqat rabod - shahar atrofi devorlari tashqarisida tashkil qilingan.