Iii-bob. Elektr energetika tizimi jihozlari va iste’molchilarda elektr mashinalar va transformatorlarning qo‘llanilishi

3.3 Elektr mashinalari va transformatorlarning qo‘llanilishida davlat standartlari.
Eng katta quwatli turbogenerator rotori ning diam etri (aylanish chastotasi n = 3000 ayl/min bo‘lganda) markazdan qochirma kuchlami cheklash maqsadida d r= l,2 + l,2 5 m. dan oshmasligi, rotor tanasining uzunligi esa, valning egilishini cheklash maqsadida /r = 7+7,5 m. dan oshmasligi kerak. Rotor (ya’ni qo‘zg‘atish) chulg‘amining tayyorlanishi sovitish sistemasiga bog‘liq bo‘ladi. To‘g‘ridan to‘g‘ri ichki sovitish sistemasida chulg’am o ‘tkazgichlarining ichida sovitish kanallari bolib , ulardan vodorod yoki distillangan suv o‘tib issiqlik aktiv zonadan sovitish
sistemasiga uzatiladi. I s s i q l i k e l e k t r s t a n s i y a l a r i d a turbogeneratorlar o ‘rnatilgan b o ia d i va ular n = 3000 ayl/min (2p = 2) aylanish chastota bilan ishlagani uchun turbogeneratorning va bug‘ mashinasining gabariti va massasini
ancha kamaytirishga imkon beradi. D u n y o d a eng k a tta quvvatli tu rb o g e n e ra to r (1200 MW) “ Elektrosila” OAJ da (Sankt-Peterburg, Rossiya) tayyorlanib, Kostroma issiqlik elektr stansiyasida ishlab turibdi.
Atom elektr stansiy alarida reaktorlar ishlab chiqargan bug'ning bosimi nisbatan kam boMganligidan, turbina va turbogeneratorlaming aylanish chastotasi n = 1500 ayl/min (2p = 4) qilib ishlatish tejamli hisoblanadi.Q uw ati 200 — 300 MW bo‘lgan turbogeneratorlar texnik jihatdan eng takomillashgan, tejamli va ishonchli hisoblanadi. Stator va rotor chulg‘amlarini ichidan suv bilan sovitishda turbogeneratorlaming eng katta quwatini 2 min. kW gacha oshirish imkoniyati bo‘ladi, xolos. Bitta turbogeneratorning quwatini yana ham oshirishni, faqat rotor chulg'amini tayyorlashda o‘ta o‘tkazuvchaniik materialidan foydalanganda erishish mumkin (bunday turbogeneratorni k r i o t u r b o g e n e r a t o r deyiladi). Bunda hozirgi ishlab turgan quwatlardagi turbogeneratorlaming F1K ni oshirish va materiallar sarfini 2+3 marta kamaytirish imkonini beradi. Hozirgi vaqtda quw ati 100 MW gacha boMgan turbogeneratorlarni havo bilan sovitish sistemasi qoMlanila boshlandi, istiqbolda esa bunday sistemani quw ati 200 MW gacha bo‘lgan turbogeneratorlarda qo'llash mumkinligi isbotlangan. Bu holda konstruksiya ancha oddiy bo'lib, turbogeneratorning tannarxi ham kamayadi.
Gidrogeneratorlarda rotorining aylanish chastotasi kam (n=50+500 ayl/min) bo‘lib, ularning katta quwatlisi vertikal (tik) o‘rnatiladigan qilib yasaladi. 18.3-rasmda bunday gidrogeneratorlarning osma va soyabon tiplarining konstruktiv sxemalari tasvirlangan.Gidrogeneratorlarda stator va rotor chulg'amlari hamda stator po‘lat o‘zagi bevosita distillangan suv bilan sovitiladi. Agar bunday sovitish sistemasini xuddi shunday quwatga ega bo‘lib, tashqaridan (sirtidan) havo bilan sovitish sistemasi bilan solishtirilganda distillangan suv bilan sovitish sistemasida bir xil o ‘lchamdagi gidrogenerator quw atini 2 marotaba oshirish mumkin.
Hozirgi vaqtda Sayano-Shushensk GES da (Rossiya) har bittasining quw ati 640 MW (720 MV-A) aylanish chastotasi n =142,8 ayl/min bo‘lgan gidrogeneratorlar ekspluatatsiya qilinmoqda. Uning tashqi diametri taxminan 15 m, rotorining diametri 12 m, stator magnit o‘tkazgichining uzunligi 2,75 m, qutblar soni 2p = 42. Xitoyning Yanszi daryosida dunyoda eng katta GES qurilishi davom qilmoqda. Bunda har bittasining quwati 700 MW bo‘lgan 26 ta gidrogenerator qo'yiladi. o‘zgaruvchan tok chulg‘amlarini tushuntirishda metodik mulohazalar nuqtayi nazaridan kitobda fazaviy chulg‘am uchlarining boshlari A , B , C , oxirlari esa X , Y , Z lotin harflari bilan belgilanadi. Ta’kidlash lozimki , bunda uslubiy yondashish chulg‘alami nazariy o‘rganishda yaqqollikni ta’minlaydi (amalda esa standartda belgilanganlarga rioya qilinadi).
llgari uch fazali stator chulg‘amining uchlari quyidagicha:C l —C 4 ( 1 -faza ) , C2 —C 5( 2 - faza ) , C 3 —C 6( 3 - faza ) belgilangan .Xalqaro standartga moslashtirib ishlab chiqilgan stand a rt ( G O S T 2 6 7 7 2 - 8 5 ) g a m u v o fiq 1 .0 1 .1987 dan boshlab MDH mamlakatla ri e le k tr m a s h in a s o z lig i z a v o d la rid a ishlab c h iq a r ila y o t g a n o‘zgaruvchan tok mas h in a la ri stato r c h u lg ‘ a m i fà z a la rin in g boshi v a o x irla rig a ochiq sxema uchun yangicha belgila nish joriy qilingan , ya’ni: Ul — U2 ( 1-faza ) , VI—V2 (2 - faza ) , W l —W 2 ( 3 - faza ) , boshqa belgilanishlar esa 10 .1-jadv a ld a k e ltir ilg a n . S ta t o m in g fa z a v iy c h u lg ‘ a m l a r i y u ld u z ( Y ) y o k i u c h b u rc h a k (A) u s u lid a u la n is h i m u m k in , shu m a q s a d d a k le m m a la r q u tic h a s id a c h u lg ‘ a m u c h la r in in g boshi va o x ir i m a ’ lu m t a r tib d a jo y la s h tir ila d i. C h u lg ’a m n in g eng oddiy elementi o ‘ram ( 1 0 . 4 , a - ra s m ) h is o b la n a d i. 0 ‘ ra m b ir -b ir id a n y a k o r aylanasida c h u lg ‘ a m q a d a m i “ y ” ga ten g b o ‘lgan

Chulg'antning nonti va ulanish sxentus	Chulg'am- ning chiqish uchlari soni	Fazasining yoki chiqish uchining nonti		O‘zgarmcltan tok masliinalari chulg'am fazalari va chiqish uchilarining belgilanishi
				01. 01. 1987-yildan keyin ishlab chiqarilgan mashinalar uchun
				Boshi	Oxiri	Boshi		Oxiri