Ijtimoiy fanlar ” kafedrasi falsafa

12-MAVZU. ARGUMENTLASH VA BILIMLAR TARAQQIYOTINING MANTIQIY SHAKLLARI 

176
tasavvur kilishning o‘zi etarli emas. Buning uchun muammoni xal kilishning turli xil usullari va

vositalarini xam oldindan ko‘ra bilish kerak.


Gipoteza
- o‘rganilayotgan hodisaning sabablari va xususiyatlarini tushuntiradigan asosli taxmin 
tarzidagi bilim shaklidir. Gipotezani, avvalambor, bilimlarning mavjud bo‘lish shakli sifatida olib
qarash zarur. CHin, ishonchli bilimlar hosil bo‘lgunga qadar qo‘yilgan muammolar, masalalar 
haqidagi fikr-muloxazalar kuzatish, eksperiment natijalarini taxlil kilish va umumlashtirishga
asoslangan bo‘lib, ular turli xil taxminlar, farazlar shaklida quriladi va mavjud bo‘ladi. Masalan, 
Levkipp va Demokritning jismlarning atomlardan tashkil topganligi xakida bildirgan fikrlari
dastlab gipotetik shaklda bulib, eng oddiy, kundalik tajribada minglab marta kuzatiladigan 
hodisalar: qattiq jismning suyuklikka aylanishi, hidning tarqalishi va shu kabilarni tahlil qilishga
asoslangan, ularning sababini tushuntirishga qaratilgan. “Jismlar mayda, bo‘linmas zarrachalardan 
tashkil topmaganda bunday xodisalar bo‘lmas edi”, degan fikr o‘zining ma’lum bir mantiqiy
kuchiga ega.
Umumiy gipoteza deb tabiat, jamiyat, bilish hodisalarining
qonuniyatlari xaqida bildirilgan asosli 
taxminga

aytiladi. Bunga misol kilib neft kelib chiqishining organik

va noorganik tabiati haqidagi 
gipotezalarni, yerda hayotning paydo bo‘lishi, ongning kelib chikishi, ijtimoiy profess

haqidagi 

farazlarni ko‘rsatish mumkin.

Juz’iy (xususiy) gipoteza ayrim faktlar, konkret predmet va xodisalarning kelib chikishi, 

xususiyatlari haqidagi bildirilgan asosli taxminiy fikrdan iborat.

Nazariya 
ma’lum bir predmet soxasiga oid tushunchalar, qonunlar, gipotezalar, g‘oyalarni 
sistemaga solib, u haqida yaxlit tasavvur hosil qiladigan, yangi fundamental umumlashmalar
yaratishga olib keladigan, shu soxadagi xodisalarni tushuntirish, oldindan kurish imkonini 
beradigan ishonchli bilimdan iborat.
Ilmiy nazariya quyidagi tarkibiy kismlardan tashkil topadi: 1) empirik asos: nazariyaga aloqador 
faktlar, ularga mantiqiy ishlov berish natijalari; 2) boshlang‘ich nazariy asos: nazariyaning asosiy
tushunchalari, postulatlari (aksiomalari), fundamental qonunlar (prinsiplar); 3) nazariyaning 
mantikiy apparati: tushunchalarni xosil qilish va ta’riflash qoidalari, xulosa chiqarish (isbotlash)
qoidalari; 4) olingan natijalar (xulosalar).