Harakat tiplari
. Fanda ob’ektiv borliq narsalari va hodisalari
harakatining ikki asosiy tipi: progress
va regress
farqlanadi. Ularning biri materiya, energiya, axborotning makonda siljishi bilan bog‘liq
bo‘lib, harakatlanuvchi
narsalar o‘z muhim xossalarini o‘zgartirmasligi, ya’ni o‘z sifatini
yo‘qotmasligi
bilan tavsiflanadi. Bular miqdor o‘zgarishlari, makondagi ko‘chishlar yoki o‘rin
almashuvidir. Bunga yurib ketayotgan odam, qorong‘i osmon fonida projektor nurining harakati va
hatto xayolda ayrim ob’ektlardan boshqa ob’ektlarga o‘tish misol bo‘lishi mumkin. So‘nggi zikr
etilgan holda fikrning muayyan (masalan, formal mantiq nuqtai nazardan to‘g‘ri yoki noto‘g‘ri)
yo‘nalishdagi harakati to‘g‘risida so‘z yuritiladi.Ammo harakatning qayd etilgan tipi dunyoda yuz
berayotgan o‘zgarishlarning butun rang-barangligini qamrab olmaydi. Aksariyat hollarda ular
narsalarning ichki strukturasidagi qayta qurish bilan birga kechadiki, bu dastlabki narsa sifatlarining
o‘zgarishi va u butunlay boshqa narsaga aylanishiga sabab bo‘ladi.
Harakat shakllari
. Harakat shakllarini tasniflashda qaysi tamoyillarga rioya qilinishiga qarab bunday
shakllarning har xil miqdori farqlanadi. Masalan,
XIX asrda materiya tashkil topishining turli
darajalariga asoslanib,materiya harakatining besh asosiy shakli: mexanik, fizik, kimyoviy, biologik va
ijtimoiy harakat qayd etilgan
. Harakatning mazkur shakllari bir-biri bilan uzviy bog‘liq bo‘lib, bunda
har bir keyingi harakat o‘zidan oldingi harakatdan kelib chiqadi, unga asoslanadi, biroq, shunga
qaramay, quyi shakl bilan bog‘lanmaydi.
Harakatning murakkab shakllarini soddaroq shakllarga
bunday bog‘lashga urinishlar falsafa tarixida «mexanitsizm», «reduksionizm» (lot. «reductio» –
«ortga surish») degan nom olgan, harakat ijtimoiy shakllarini biologik shakllar darajasigacha
soddalashtirish biologizatorlik konsepsiyalarida mavjud.
|
