Ijtimoiy fanlar ” kafedrasi falsafa

Materialistik monizm 

dunyo yagona, uzviy, u azaldan moddiy va dunyoning birligi zamirida ayni shu 

moddiylik yotadi
, deb hisoblaydi. Bu konsepsiyada

olam ong va ideallikdan emas, balki moddiylikdan 

keltirib chiqariladi. Bunday yondashuvlarning o‘ta rivojlangan ko‘rinishlariga biz Fales, Geraklit,
Spinoza va uning izdoshlari asarlarida duch kelamiz.

Idealistik monizm 
esa,

materiyani har qanday borliqning boqiy mavjudligi, yo‘q bo‘lmasligi va 

birinchi asosiga ega bo‘lgan qandaydir ideal narsaning mahsuli 
deb hisoblaydi. Bunda 
ob’ektividealistik monizmni (masalan, Platonda – bu o‘lmas g‘oyalar, zardo‘shtiylikda olov, o‘rta asr
falsafasida – Xudo,Gegelda – yaratilmaydigan va o‘z-o‘zidan rivojlanadigan «mutlaq g‘oya») va

sub’ektiv-idealistik monizmni (masalan, borliqning barcha jismoniy va ruhiy

holatlarini «neytral» 
asosdan – dunyoning qandaydir mavhum konstruksiyalari,«elementlari»dan keltirib chiqargan Max)
farqlash mumkin.

Dualizm 
(lot. «dualis» – «ikki yoqlama»)

birinchi asos sifatida ikkita substansiya tan olingan falsafiy 

yondashuv
. Nemis faylasufi X.Volf XVIII asr

boshida «dualizm» atamasini falsafiy muomalaga 

kiritgan. X.Volf dunyoda

barqaror tartibning shakllanishida tafakkur, g‘oyalar va aqlidrokning alohida

o‘rnini aniqlashga harakat qilgan.Falsafa tarixida Rene Dekart dualizmning yorqin vakili sifatida 
o‘rinoldi. R.Dekartning radikal mexanitsizmi uni materiyaning butunlay ruhsizligi

haqidagi 

yondashuvga olib keldi.

Plyuralizm 
(lot. – «ko‘plik», «ko‘p xillik», «ko‘p sonlik») 


dunyoning negizida ikkita emas, balki 

undan ko‘proq mohiyat borligini tan oluvchi ta’limotdir 
atamasini ham X.Volf 1712 yilda taklif qilgan. 
Bu Ayni shu ta’limot borliqning ko‘p sonli mustaqil va o‘zaro bog‘lanmaydigan asoslari borligi

haqidagi g‘oya ham ilgari surilgan. Leybnitsning monadalar haqidagi ta’limoti

(monadologiya) plyuralizmning klassik ko‘rinishi hisoblanadi. Ushbu ta’limotga ko‘ra, dunyo
sonsanoqsiz ruhiy substansiyalardan tashkil topadi. Plyuralistik yondashuvning bundan oldinroq ilgari 
surilgan ko‘rinishlari ham mavjud. Masalan, Empedokl yaratgan dunyoning to‘rt asosi haqidagi
ta’limot plyuralistik ontologiyaning turlaridan biri sifatida amal qiladi.