Ijtimoiy fanlar fakulteti

1.2. «Personal» tushunchasining mazmuni, boshqarish subyektlari va obyektlari
Boshqarish haqidagi fan doimo harakatda bo‘ladi. Yangi yo‘nalishlar, maktablar, oqimlar shakllanadi, ilmiy apparat o‘zgaradi, takomillashadi va nihoyat, tadqiqotchilarning o‘zlari, ularning qarashlari o‘zgaradi. Vaqt o‘tishi bilan menejerlar o‘zlariga tegishli tashkilotlar ehtiyojlaridan ularning doirasidagi harakatdagi boshqarish usullariga bo‘lgan mo‘ljallarini o‘zgartiradilar.
Ba’zilari boshqarish muammolarini o‘tgan davrlarda ishlatib kelingan uslublar bilan hal qildilar. Boshqa tadqiqotchilar esa boshqarishga yanada sistemali (tartibli) yondashuvni qidira boshlashdi.
Chet el tajribasida personal muammolarini hal qilishga doir ikkita asosiy yondashuv mavjud. birinchi yondashuv diqqat-e’tiborni shunga qaratadiki, «inson resurslarini boshqarish» mazkur muammoni hal qilishning strategik jihatlarini, shu jumladan, ijtimoiy rivojlantirish masalalarini qamrab oladi.
«Personalni boshqarish» esa, ko‘proq kadrlar bilan operativ ish olib borishga taalluqlidir. ikkinchi yondashuv shunga asoslanadiki, «odam resurslarini boshqarish» avvalo, mehnat va bandlik sohasidagi munosabatlarni davlat yo‘li bilan tartibga solish masalalariga, «personalni boshqarish» esa, korxona darajasidagi mehnat munosabatlariga qaratilgan.
Atamalardagi farqlarga faoliyat xususiyati va yo‘nalishlari sabab bo‘lishi mumkin. Masalan, «personal» atamasi ko‘pincha unchalik katta bo‘lmagan firmalar (bu yerda 100 nafardan kamroq xizmatchi band bo‘ladj) tomonidan ishlatiladi. «Inson resurslari» atamasidan foydalanuvchilar orasida xodimlarining soni 2,5 ming nafardan ortiq bo‘lgan yirik tashkilotlar ustunlik qiladi.
Personalni boshqarish (personal menejmenti) — korxona, firma darajasida ishchi kuchi potensialining normal rivojlanishi, amal qilishi va undan samarali foydalanish yuzasidan o‘zaro bog‘langan tashkiliy iqtisodiy va ijtimoiy chora-tadbirlar tizimidir.
Bu fikrni quyidagi sxema bilan tushuntiramiz:
Personalni boshqarish uzluksiz jarayon sifatida namoyon bo‘ladi. U xodimlarning mehnat qilish sabablarini, undan maksimal darajada foyda olishini, demak, korxonalar faoliyatida pirovard yuksak natijalar qo‘lga kiritilganligini bildiradi.
Funksional jihatdan personalni boshqarish deyilganda, kadrlar sohasidagi ishlar bilan bog‘liq bo‘lgan barcha vazifalar va qarorlar, masalan, kadrlarni tanlash, ulardan foydalanish, ularning malakasini oshirish, mehnatiga haq to‘lash, ishdan bo‘shatish va hokazolar tushuniladi.
Tashkiliy jihatdan bu tushuncha orqali kadrlar bilan ishlashga javobgar bo‘lgan barcha shaxslar va institutlar, masalan, rahbar shaxslar, kadrlar bo‘limi, ishlab chiqarish kengashlari, kasaba uyushmalari qamrab olinadi.
Inson resurslarini boshqarish shundan iboratki, odamlar korxonaning raqobat boyligi hisoblanadi. ularni joylashtirish, rivojlantirish, boshqa resurslar bilan birga asoslash kerak. bundan maqsad — korxonaning strategik maqsadlariga erishishdir.
Boshqaruv obyekti — korxonalar, tashkilotlar va muassasalar personalidir.
Obyekt sifatida ayrim xodim emas, balki faqat mehnat jamoasi qaralishi kerak, chunki jamoagina tugal mahsulot ishlab chiqarishga yo‘naltirilgan va umuman, tizimning xatti-harakatlarini belgilab beradigan qonun va qoidalar majmuiga bo‘ysunadi. Shundan kelib chiqib, boshqaruv obyekti brigada, uchastka, bo‘lim jamoasi bo‘la oladi. Tizim obyektlari bir-birlari bilan doimiy aloqada bo‘ladi. Natijada korxona ichida ham, undan tashqarida ham kadrlar harakatining turli jarayonlari sodir bo‘ladi.
Personalni boshqarish subyektiga - birinchidan, harakatdagi rahbarlik devoni kadrlarni tayyorlash, qabul qilish, ularning ishga ko‘nikishi, bir joydan boshqasiga o‘tkazilish jarayonining boshqarilishi va shu kabilarni, ikkinchidan, bo‘ysunuvchi bo‘limlar, jamoa va muntazam boshqaruvchi personalni, uchinchidan, boshqaruv subyektlari tarkibiga turli xil ishchilar, jamoani jipslashtirish, tarbiyalash, a’zolarning ijodiy faolligini oshirish sohasidagi vazifalarni bajaruvchi kasaba uyushmalari tashkiloti va boshqa jamoat tashkilotlari (masalan, sifatni oshirish to‘garaklari) ham kiradi.
Shunday qilib, butun boshqaruv tizimining asosiy elementi personaldir.
Zamonaviy ishlab chiqarishda asosiy vosita texnika hisoblanadi.
«Insonmashina» tizimida inson boshqaruv subyekti sifatida, mashina esa uning obyekti sifatida namoyon bo‘ladi. Bunda inson mashinaning ishlashi to‘g‘risida bevosita axborot oladi va zarur qarorlar qabul qilib, ularni amalga oshiradi. Shunday qilib, ishlab chiqarish doirasida inson va texnika bir-biriga ta’sir etadigan ish joylari deb ataladigan maydon vujudga keladi.
Boshqa ishlab chiqarish tizimlari (korxona, firma, uchastka, brigada)lar ish
joylar yig‘indisidan tashkil topgan bo‘ladi, bunda barcha ish joylarida mehnat qurollari va boshqaruv xodimlari harakatini muvofiqlashtirish talab qilinadi. Bu menejment vazifasini boshqaruv apparati deb ataladigan maxsus shaxslar guruhi
amalgaoshiradi.
Buyumlarni boshqarish jarayonida ishchilar moddiy boylik olish maqsadida
mehnat buyumlariga ta’sir ko‘rsatadi. Bu boshqariladigan obyektni ifodalaydi.
Shunday qilib, ishlab chiqarishni boshqarish ishchilarni boshqarishdan iborat bo‘lib, ular o‘z navbatida mehnat vositalarini boshqaradilar. Bu esa o‘z navbatida boshqarish subyektini ifodalaydi.
Hozirgi davrda boshqarishning ilmiy asoslangan tamoyillari va qonuniyatlariga tayanmay xalq xo‘jaligi hamda korxonalarni samarali boshqarib bo‘lmaydi.
Boshqarishni amalga oshirish ijtimoiy taraqqiyot qonunlarini tobora to‘laroq bilib borishni va ilmiy asosda amaliyotda foydalanishni taqozo qiladi. Chunki «Inson-mashina» munosabatlarida fan-texnikaning ishlab chiqarish kuchlaridagi salmog‘i oshib boradi.
Personalni boshqarish tamoyillari va usullari ham davlatni ilmiy boshqarish nazariyasi sifatida qo‘llanila boshladi.
Hozirgi menejment fanida ta’kidlangan boshqarishning, insoniy, iqtisodiy, ratsional va samarali shaklini yaratish bo‘yicha harakatlar Amir Temurning «Temur tuzuklari» da o‘z aksini topib, hozirgacha ham o‘zining aktualligini yo‘qotmagan, vaholanki bugungi mustaqil O‘zbekistonni iqtisodiy va siyosiy mustaqilligi gurkirab rivojlanayotgan paytda ham boshqarishni tashkil qilishda muhim qurol sifatida qo‘llanilmoqda, chunki u kimningdir xohishi tufayli yuzaga kelgan o‘tkinchi nazariya bo‘lmay, balki tarix sinovlarida o‘zining ilmiyligini chuqur isbotlagan yo‘nalish sifatida foydalanilmoqda.
O‘ziga xos faoliyat turi bo‘lgan boshqarishning maqsadi ijtimoiy mehnatni tartibga solish va muvofiqlashtirishdan iborat. bu ta’rif umuman, boshqarishga ham, «umumiy boshqarish»ga ham taallu qlidir.
Boshqarish to‘rt kichik sohaga bo‘linadi. ular boshqarishning turli tarkibiy jihatlari — mahsulotni boshqarish, bozorni boshqarish, moliyaviy boshqarish va personalni boshqarishni ochib beradi.
Personalni boshqarishning (PB) mohiyati shundan iboratki, odamlar kompaniyaning raqobatchi boyligi deb qaraladi. ularni joylashtirish, rivojlantirish, boshqa resurslar bilan birga asoslash talab qilinadi. bundan maqsad tashkilotning strategik maqsadlariga erishishdan iboratdir.
Korxona va tashkilot, avvalo, ikki kichik tizim: texnik va ijtimoiy (yoki shaxsiy, insoniy) tizimlarning yig‘indisidan iborat. bu kichik tizimlar birbiridan butunlay farq qiluvchi funksional harakatlarni amalga oshiradilar. bu esa ularni «qattiq» va «yumshoq» tizimlar sifatida ta’riflash imkonini beradi.
Texnik kichik tizim «qattiq» hisoblanadi, chunki uning harakatlari (ya’ni boshqaruv obyektining boshqaruv organidan oladigan maqsadni amalga oshirishga doir buyruqlar, dasturlarga javobi) oldindan belgilab qo‘yilgan va yuqori darajada nazorat qilinadigan bo‘ladi.
Odatda, bu tizim xuddi kibernetika tizimiga o‘xshab ketadi. bunga konveyer misol bo‘lishi mumkin. Bu «qattiq» tizimning mohiyati avtomat liniyalarda ancha yaqqolroq namoyon bo‘ladi.
Odamlarning olinayotgan komandalarga javobi va xatti-harakati bir xilda bo‘ladi va aniq natijalar beradi, chunki kishilarning ishlab chiqarish vazifalari faqat mexanika qonunlari bilan emas, balki psixika qonunlari bilan ham belgilanadi. bu qonunlar ta’sirini hisobga olmasdan turib ijtimoiy tizimlarni boshqarish samarali bo‘lmaydi. shu sababdan texnik tizimlarga qaramaqarshi o‘laroq, ijtimoiy tizimlar, «yumshoq» tizimlar, deb ataladi.
Korxona va tashkilotda mavjud bo‘lgan ham jismoniy, ham inson resurslardan samarali foydalanishga quyidagi yo‘llar bilan erishiladi:
— tashkiliy tuzilishni takomillashtirish, boshqarish darajalarini ka maytirish, boshqaruvning o‘rta bo‘g‘inini qisqartirish;
— qarorlar qabul qilish jarayonini iloji boricha quyi darajagacha ixchamlashtirish;
— vazifalarning bir qismini vositachilar, xomashyo yetkazib beruvchilar, maslahatchilarga topshirish;
— har bir ish o‘rnida mehnatning sermazmunlik darajasini oshirish;
— mehnat unumdorligini oshirish maqsadida mehnat jarayonlarini avtomatlashtirish;
— ishlab chiqarishda va noishlab chiqarish sohasida ish kuchini tejash;
— yuqori ma’muriyat va korporatsiya tuzilmalarida ish bilan band bo‘lgan personalni birmuncha qisqartirish;
— xodimlarni tayyorlash va qayta tayyorlash, mahoratini oshirish dasturlarini investitsiyalash va hokazolar.
Personalni boshqarish vazifalari
Personalni boshqarish vazifalari u yoki bu boshqaruv jarayoni doirasida odamlarni boshqarish tadbirlaridan farq qilib, boshqarishning muayyan funksional mustaqil jarayonlaridan iborat. Ularning maqsadli yo‘nalishi ishlab chiqarish tashkiloti umumiy strategiyasining tarkibiy qismi bo‘lgan ijtimoiy strategiya bilan belgilab berilgan. Personalni boshqarish tizimining asosiy vazifalariga quyidagilar kiradi:
— firmaga o‘z maqsadlariga erishishida yordam berish;
— firmani malakali va manfaatdor xodimlar bilan ta’minlash;
— personalning mahorat va qobiliyatlaridan samarali foydalanish;
— personalning asoslash tizimlarini takomillashtirish;
— barcha kategoriyadagi personalning mehnatdan qoniqish darajasini
oshirish;
— qulay axloqiy vaziyatni saqlash; — personalning malakasi va kasbga doir ma’lumotini oshirish tizimini rivojlantirish va yuqori darajada saqlash;
— martabani - xizmat sohasida ko‘tarishni rejalashtirish;
— personalning ijodiy faolligi, firmaning innovatsiya rejalarini amalga oshirishda yordam berish;
— personalning faoliyatiga baho berish va boshqarish hamda ishlab chiqarish sohasidagi personalni attestatsiyadan o‘tkazish usullarini takomillashtirish, boshqarish personalining barcha xodimlar bilan aloqasini o‘rnatish;
— turmushning yuqori sifat darajasini ta’minlash;
— uning mazkur firmada ishlash jarayonining maroqli qilish darajasini ta’minlash.
Tashkilotda ishning samaradorligi vertikal mehnat taqsimotining darajasi va bosqichlaribilanbelgilanadi. Boshqarish mehnati ijtimoiy mehnatning alohida toifasi sifatida ajralib chiqdi,chunki boshqarish faoliyat sifatida barcha birgalikda amalga oshiradigan mehnatga xosdir. Keng tushunchada boshqarish — bu tashkilotni maqsadga erishish va shakllantirish uchun zarur bo‘lgan rejalashtirish, tashkil qilish, motivlashtirish va nazorat jarayonidir. Ya’ni boshqarish mehnati — bu asosiy vazifasi butun mehnat jamoasi va birgalikda mehnat jarayonining alohida qatnashchilari faoliyatining maqsadli yo‘nalishi, moslashishini ta’minlashga yo‘naltirilgan ijtimoiy mehnat turidir.