Ijtimoiy-gumanitar fanlar

2-bob. Bozorning ta'rifi va mohiyati.

"Bozor - bu ob'ektlar sotiladigan va sotib olinadigan har qanday bozor emas, balki umuman olganda, xaridorlar va sotuvchilarning bir-biri bilan operatsiyalari shunchalik erkin bo'lib, bir xil tovarlarning narxi osongina va tez tenglashadi" -

A. Marshall ²

Ilmiy tilda bozor murakkab ko'p qirrali tushunchadir, shuning uchun uning mazmunini to'liq aks ettiradigan bozorga biron bir yagona ta'rif berish qiyin. Ko'rib chiqilayotgan kontseptsiyaning mohiyati shundan iboratki, bozor tovar va xizmatlarni pul shaklida sotish va sotib olish natijasida yuzaga keladigan iqtisodiy munosabatlar yig'indisidir.

1. 
   Bozor ishlab chiqarish munosabatlari tizimi sifatida.
   

Bozor munosabatlari ham boshqa iqtisodiy munosabatlar kabi ob'ektivdir. Ular ijtimoiy takror ishlab chiqarishning ma'lum bosqichida - ayirboshlash bosqichida vujudga keladi. Bozor munosabatlarining asosiy subyektlari sotuvchi va xaridor hisoblanadi. Bozorda sotuvchi va xaridordan tashqari sotuvchi va xaridorga bir-birini topishga yordam beruvchi vositachi ham bo‘lishi mumkin. Ishlab chiqaruvchi va iste'molchi o'rtasidagi ijtimoiy mehnat taqsimoti sharoitida ob'ektiv ravishda tovarlar almashinuvi bilan bog'liq munosabatlar yuzaga keladi. Ayirboshlashning rivojlanishi tovar ayirboshlashning pul vositasida amalga oshirilishiga olib keladi, ya'ni. sotish shaklini oladi. Shuning uchun bozor munosabatlari, qoida tariqasida, namoyon bo'lishning pul shakliga ega. Bozor munosabatlarining ob'ekti tovar (avtomobil, gazlama, bug'doy) hisoblanadi. Tovar bozorini sanoat bozorlariga bo'lish mumkin: po'lat bozori, qimmatbaho metallar bozori, poyabzal bozori
^{_________________________________
2} Marshall A. Siyosiy iqtisod tamoyillari. M. : Taraqqiyot, 1984. T. 2. S. 6.
va hokazo. Bundan tashqari, xizmat ko'rsatish bozori mavjud. Agar kapital tovar shaklini oladigan bo'lsa, u holda pul, kredit va fond bozorlariga bo'linadigan kapital bozori haqida gapiriladi. Masshtabga qarab
operatsiyalar, tegishli mahsulot uchun sanoat, mahalliy, milliy, xalqaro bozorlar haqida gapiring. Muomaladan tashqari bozor munosabatlariga quyidagilar kiradi:

• 
  korxonalar va iqtisodiyotning boshqa tuzilmalarini ijaraga berish bilan bog'liq munosabatlar, bunda ikki sub'ekt o'rtasidagi munosabatlar bozor tamoyillari asosida amalga oshirilganda;
  
• 
  xorijiy firmalar bilan qo'shma korxonalarning almashinuv jarayonlari;
  
• 
  mehnat birjasi orqali ishchi kuchini yollash va undan foydalanish jarayoni;
  
• 
  ma'lum foizda kredit berishda kredit munosabatlari;
  
• 
  tovar, fond, valyuta birjalari va boshqa bo'linmalarni o'z ichiga olgan bozorni boshqarish infratuzilmasining faoliyat ko'rsatish jarayoni.