Ijtimoiy gumanitar fanlar

Sezgi turlarining psixologik tavsifi

Psixologiya fanida sezgilar uchta katta guruhga ajratil-gan (eksteroretseptiv, prioretseptiv, interoretseptiv) bular, o`z navbatida, yana quyidagi turlarga bo`linadi:

1. 
   Ko`rish sezgilari.
   
2. 
   Eshitish sezgilari.
   
3. 
   Hid bilish sezgilari (eksteroretseptiv).
   
4. 
   Ta`m bilish sezgilari.
   
5. 
   Teri sezgilari.
   
6. 
   Muskul-harakat (kinestetik).
   
7. 
   Statik sezgilar (proprioretseptiv).
   
8. 
   Organik sezgilar (interoretseptiv).
   

Ko`rish sezgilari

Insonning rang va yorug`likni sezishi, ko`rish sezgilari tarkibiga kiradi va seziladigan ranglar xromatik, axromatik turlarga bo`linadi.

Psixofiziologik qonuniyatga ko`ra, yorug`lik nurlari uchburchak shisha prizma orqali o`tib singanda hosil bo`ladigan ranglar xromatik ranglar, deb ataladi. Ular kamalak ranglar hisoblanadi va tarkibiga qizil, zarg`aldoq, sariq, yashil, havorang, ko`k, binafsha tuslarini qamrab oladi. Biroq mazkur ranglarning turlari, ko`rinishlari tabiatda xilma-xil va nihoyatda ko`pdir. Odatda, oq rang, qora rang, kulrang va ularning turlicha ko`rinishlari axromatik ranglar deb nomlanadi.

Ko`rish sezgilari organi ko`z hisoblanib, u ko`z soqqasi va undan kelib chiqadigan ko`ruv nervlaridan tashkil topadi. Ko`z soqqasini tashqi tomirlar va to`r pardalari o`rab turadi.

Tashqi pardaning tiniq bo`lmagan oq qismi sklera yoki qotgan, qattiq parda deb nomlanadi. Uning old tomoniga joylashgan birmuncha qavariq qismi tiniq muguzparda bo`lib, uning oldingi qismi rangdor parda deb ataladi. Mazkur pardaning rangiga binoan, uning tovlanishiga qarab, odamlarda ko`z ko`k, qora, sariq jilo beradi va ularni biz ko`kko`z, qo`yko`z, qorako`z va hokazo deb ataymiz. Rangdor pardaning o`rta qismida yumaloq teshik mavjud bo`lib, biz uni qorachiq deb ataymiz. Xuddi shu teshik orqafi ko`z ichiga yorug`lik nurlari kiradi. Kelayotgan yorug`likning ozligi yoki ko`piigiga qarab, qorachiqning kengayish yoki torayish jarayonlari yuzaga keladi.

Ko`zlarning uchinchi pardasi to`r parda deb nomlanib, u ko`z soqqasining deyarli butun ichki yuzasini qoplaydi. Qorachiq bilan rangdor pardaning orqasida ikki tomoni qavariq, tiniq jism — ko`z gavhari joylashgan bo`ladi, yorug`lik nurlari undato`planib, so`ngsinadi vato`r pardaga narsa yoki jismning surati tushadi. Halqa shakldagi kipriksimon muskulning uzayishi yoki qisqarishi tufayli gavhar yo yassilanadi yoki qavariq holga keladi (jism ko`zdan uzoqlashtirilganda gavhar yassilanadi, ko`zga yaqin-lashtirilganda esa u shar shakliga kiradi). Ko`z gavharining mazkur xossasi tufayli narsa xoh uzoqda, xoh yaqinda bo`Isin, narsalarning aksi gavhardan o`tib, so`ng to`r par­daga tushaveradi.

Ko`z soqqasining gavhar bilan to`r parda o`rtasidagi butun ichki yuzasi shishasimon jism deb nomlanuvchi maxsus tiniq suyuqlik bilan qoplangan bo`ladi. Bu to`r parda rang va yorug`likni sezish uchun muhim ahamiyatga ega bo`lib, unda ko`ruv nervining tarmoqlari joylashgandir. Ushbu tarmoqlarning uchlarida tayoqchalar va kolbachalar deb ataladigan maxsus nerv hujayralari mavjuddir. Inson ko`zining to`r pardasida 130 millionga yaqin tayoqcha va 7 millionga yaqin kolbacha bor deb taxmin qilinadi. Kolbachalar yordami bilan xromatik (kunduzgi) ranglar ko`riladi. Tayoqchalar yorug`likni yaxshi sezuvchan bo`lib, xira va qorong`i paytlarda ham o`z funksiyasini bajaradi, axromatik ranglarni aks ettiradi.

To`r pardaning eng sezgir joyi — sariq dog`ning, asosan, kolbachalar bilan to`lgan markaziy chuqurchasi hisoblanib, unga qaysi narsaning aksi tushsa, xuddi shuni hammadan ravshanroq ko`ramiz. Obyektga tik qarash natijasida, ko`z muskullari unga qaratiladi va aks ettiriluvchining surati sariq dog`ga tushadi, bunday tarzdagi ko`rish to`g`ridan ko`rish dcyiladi. Agarda narsalarning surati sariq dog`dan tashqarida bo`lsa, ya`ni to`r pardaning bu joyida rang va yorug`likni sezadigan tayoqchalar, kolbachalar mavjud emas, bu ko`ruv nervining ko`z soqqasidan chiqish joyi bo`lib, u yorug`likdan ta`sirlanmaganligi uchun ko`r dog` deb ataladi.

Odam ko`zi ranglarni taxminan 380 millimikrondan 780 millimikrongacha uzunlikdagi to`lqinlar ta`sirida sezadi: 1)780—610 qizil rangni; 2)610 — 590 zarg`aldoqni; 3) 590 - 575 sariqni; 4) 560 -510 yashilni; 5) 480 - 470 havorangni; 6)470-450 ko`k rangni; 7)450-380 binafsharangni sezadi.

A)Ko`rish sezgilarining xossalari.

1. 
   Rangning toni (150 ga yaqin tuslari).
   
2. 
   Ochiqlik (qora bilan oq rangda 200 gacha tus ajratiladi).
   
3. 
   Rangning ravshanligi (600 ga yaqin).
   
4. 
   Rangning quyuqligi (tonining yaqqolligi).
   
5. 
   Ranglarni aralashib ketishi (turli uzunliklardagi yorug`lik nuri).
   

B) Ko `risk sezgisi jarayoni
Uch rangli nazariyasi:

1. 
   1756- yilda M.V.Lomonosov asosiy qoidalarini bayon qilib bergan.
   
2. 
   100 yildan keyin nemis fizigi G.Gelmgols uni to`la isbotlab bergan.
   
3. 
   Ushbu nazariyaga binoan, to`r pardaning kolbachalarida uchta asosiy element mavjuddir, ulardan birining qo`zg`alishi qizil rang sezgisini, ikkinchi birining qo`zg`alishi yashil rang sezgisi va uchinchi birining qo`zg`alishi binafsharang sezgisini hosil qiladi. Nazariyaga ko`ra, yorug`lik to`lqinlari birdaniga uchta elementni bir xilda qo`zg`atsa, oq rang sezgisi vujudga keladi. Lekin yorug`lik to`lqinlari ikki yoki uch elementga ta`sir qilsa-yu, ammo bu ta`sir bir tekis kechmasa, u holda sezuvchi elementlar bar birining qanchalik qo`zg`alganligiga qarab, rang sezgilari bar xil namoyon bo`ladi.
   

Hozirgi zamon psixologiyasida ranglarni sezish yolg`iz to`r pardasidagi jarayonlar bilangina emas, balki miya po`stlog`ida yuzaga kcladigan boshqa jarayonlar bilan ham bog`liq ekanligi aniqlangan. Zamonaviy ma`Iumotlarga binoan, tayoqchalarda ko`rish purpuri degan maxsus modda borligi isbotlangan. Ko`zga yorug`lik ta`sir etganda ko`rish purpuri kimyoviy yo`l bilan parchalanib, tarkibiy qismlarga bo`linadi va mazkur jarayon ko`rish nervini qo`zg`atib, yorug`lik sezgisi hosil qiladi, qorong`ilikda esa purpur o`z funksional holatini qayta tiklaydi.

D) Ko `risk sezgilarida yuz beradigan maxsus hodisalar;

1. 
   Rang kontrast (kuchsizlanish tufayli).
   
2. 
   Shapko`rlik.
   
3. 
   Rang ajrata olmaslik (traxoma) — kunduzi va tunda
   yuradigan hayvonlar shular jumlasidandir.
   

Eshitish sezgilari

Eshitish sezgilarining vazifasi tovushlarni eshitishdan iborat. Bular musiqa va turli-tuman shovqinlar bo`lishi mumkin. Odatda, tovushlar oddiy va murakkab turlarga ajratiladi, ularning birinchisi tonlar, ikkinchisi esa bir necha tondan tashkil topganlaridir. Tonlardan biri asosiy ton hisoblanadi va tovush balandligini, kuchini belgilaydi, boshqalari qo`shiluvchi tovushlar sanalib, ular obertonjar deyiladi. Musiqa asboblaridan taralayotgan tovushlarning o`ziga xosligi fan tilida tembr deb ataladi. Hatto nutq tovushlari ham ohangli tovushlar (unli tovushlar) yoki shovqin tovushlardan (undosh tovushlar) tashkil topgan bo`ladi.

Eshitish sezgilari organi quloq bo`lib, tashqi quloq (quloq suprasi bilan eshituv yo`lidan iborat), o`rta quloq (nog`ora parda va unga yopishgan uchta suyakcha: boig`acha, sandon va uzangidan tashkil topgan), ichki quloq (quloq labirinti o`zaro birlashgan uchta bo`lakdan tuzilgan). Tashqi quloq havo toMqinlarini yig`uvchi karnay vazifasini bajaradi. Nog`ora parda va unga yopishgan suyakchalar havo to`lqinlarini ichki quloqqa uzatadi. O`rta quloq maxsus yo`l orqali og`iz va burun bo`shlig`i bilan tutashgan bo`ladi. Ichki quloqning yuqori qismi uchta yarim doira kanaldan, o`rta qismi kameradan va pastki qisrni chig`anoqdan tashkil topgandir.

Ichki quloqning uchala bo`limi endolimfa nomli maxsus suyuqlikdan iboratdir. Ichki quloqning asosiy qismi chig`anoqdan iborat bo`lib, uning ichida kortiy organi mavjud, u gumbaz shakliga ega, asosida esa membrana joylashgan. Membrana uzunligi qisqarib boruvchi elastik tolalardan iborat bo`lib, ular tarang tortilgan turlarga o`xshaydi, uning yuqori qismida maxsus tayoqchasimon hujayralar mavjud va ular kortiy dugalari deb yuritiladi. Membrananing tolalari endolimfaga ingichka qillari bor maxsus hujayralar yordamida kortiy dugalari orqali miya katta yarimsnarlari po`stlog`ining bo`lagiga joylashgandir.

Eshitish sezgilariningfizik sabablari. Havo to`lqinlarining harakati tufayli tovush chiqaruvchi jismlar tebranganida eshitish sezgilari hosil bo`ladi. Agarda musiqaviy tovushlar havo to`lqinlarining tekis ritmik harakatlari natijasida vujudga kelsa, shovqinlar ularning notekis harakatlaridan tug`iladi.

Hid bilish sezgilari

Hid bilish sezgilariga hidlarni his qilish kiradi va ularning organi burun kovagining yuqori tomoni hisoblanib, bu yerda hid bilish hujayralari hamda sezuvchi nerv tarmoqlari joylashgan, ular shilliq pardalarda botib turadi.

Hidli moddalar sezuvchi nervni qo`zg`aydi, hid bilish markazi bosh miya yarimsharlari orqa yuzasining pastki qismida mavjud deb taxmin qilinadi. Hidli moddalar hid bilish hujayralariga gaz holatida ta`sir etib, kimyoviy rcaksiyalar yo`li bilan ularni qo`zg`atadi (ularning barchasi bug`lanadi va eriydi). Odatda, gaz holatidagi hidli moddalar havo bilan nafas olish jarayonida burun kovagiga kirib keladi, natijada aks ettirish holati hosil bo`ladi.

Ta`m bilish (maza) sezgilari

Ta`m bilish sezgilari shirin, achchiq, nordon, sho`r singari mazalarni his qilish bilan tavsiflanadi. Ular muayyan turkumga kiritilgan va kiritilmagan xilma-xil turlarga ega bo`lib, narsa va moddalarning nomlari bilan yuritiladi: nonning mazasi, qovunning mazasi kabilar.

Ta`m bilish sezgilari tilning yuzasi va tanglayning yumshoq qismida tashkil topgan. Tilning shilliq pardasida maxsus ta`m bilish so`rg`ichlari mavjud bo`lib, ularning tarkibida tayoqsimon hujayralardan tuzilgan maxsus ta`m bilish ,,kurtaklari" (,,so`g`onlari") bo`Iadi, O`ziga xos xususiyatlari, sifatlari bilan tafovutlanuvchi ta`m bilish so`g`onlari til yiizasida bir tekis taqsimlanmaganligi uchun lining orqa qismi achchiq mazani, uchi shirin mazani, chetlari esa nordon mazani aniq sezadi, lekin uning o`rtasi ta`m mazasini to`liq seza olmaydi. Ta`m bilish so`g`onlarining hujayrali qismlarida maxsus sezuvchan nervlarning chekka uchlari joylashgan, ularta`m bilish organidagi qo`zg`alishni bosh miyaga uzatib turadi, uning markazlari hid bilish markazlariga yaqin joydadir,

Ta`m bilish sezgilari moddalarning kimyoviy xossalari ta`sirida hosil bo`Iadi va so`g`onlar erigan moddalar ta`siri ostida qo`zg`aladi.

Hid va ta`m bilish sezgilari o`zaro chambarchas bog`-langan bo`lib, kimyoviy moddalarning ta`sir etishi natijasida yuzaga keladi. Ammo ularning bittasi kontakt, ikkinchisi distant sezgilar toifasiga kiradi.

Teri sezgilari

Teri sezgilari tarkibi tuyush va harorat turlaridan iborat bo`lib, ularning bunday nomlanishining sababi — retsep-torlarning teri va organizmning tashqi shilliq pardalarida joylashganligidir.

Tuyush sezgilari ikki xil axborotni qabul qilish imko-niyatiga ega bo`lib, ularning birinchisi tegish va tarqalishni tuyush, ikkinchisi esa siliiq yoki g`adir-budurni tuyush bilan ifodalanadi. Odatda, tana a`zosiga narsalarning tegishini sezish tashqi qo`zg`alish kuchayganda siqiqni sezishga aylanadi, u yanada kuchayganda siqiq og`riq sezgisiga aylanadi.

Tuyush sezgilari organi — teridagi va tashqi shilliq pardalardagi tuyush tanachalari deb nomlanuvchi tanachalardan iborat. Tanachalarning ichida, qisman tashqarisida (epiteliyda) tuyush nervining chekka tarmoqlari mavjud, ular terida va shilliq pardalarda bir tekis taq-simlangan. Ular barmoqlarning uchlarida, til uchida, labda zich joylashgan bo`Iadi, shu bois sezgirlik darajasi bosh-qalardan yuksakroqdir. Qaysi yerda tanachalar siyrak bo`lsa, demak, shu jovlarda sezish ko`rsatkichi shunchalik pastdir.

Psixologiyada tuyush tanachalari va sezuvchi nervning chekka tarmoqlari zichligi esteziometr asbobi yordami bilan o`lchanadi. Asbob keriladigan ikki oyoqli sirkulga o`xshash bo`lib, uning o`zagidagi darajalar oyoqlarning uchlari o`rtasidagi masofani o`lchaydi.

Tuyushning aniqlik darajalari: a) barmoq uchlarida 1 mm dan — 2 mm gacha, b) qo`l kaftida 10 mm, d) orqada 60 -70 mm masofada bir yo`la ikki oyoqcha tegayotganligini sezish mumkin (masofa kamaysa, sezgirlik pasayadi).

Tuyush sezgilarining markazi bosh miya po`stlog`ining orqadagi markaziy pushtasida joylashgan deb taxmin qilinadi.

Tuyush sezgilarining tashqi, ya`ni fizik sababi — bu biron-bir narsalarning tcriga bevosita tegishidir.

Harorat sezgilari issiq yoki sovuqni sezish bilan ifodalanadi. Maxsus tanachalarning ichida issiqni yoki sovuqni sezuvchi nervlarning chekka tarmoqlari joylashgan bo`Iadi.

Ularning tashqi sababi — biron-bir haroratga ega bo`lgan qattiq, suyuq va gazsimon jismlarning tanaga tegib turishidir. Issiqni yoki sovuqni farqlash qo`zg`atuvchi harorati bilan badan harorati o`rtasidagi nisbatga ko`ra belgilanadi. Masalan, qo`zg`atuvchining harorati badan haroratidan past bo`lsa -sovuqni, agarda yuqori bo`lsa — issiqni sezamiz, his qilamiz.

Farqlash: jismlarning issiqlik o`tkazuvchanligi — temir va yung.

Harorat sezgilari: a) tashqi qo`zg`atuvchilar; b) organizm ichida qo`rqishdan — qon tomiri torayadi, uyalishdan— qon tomiri kengayadi.

Muskul-harakat sezgilari va statik sezgilar

Muskul-harakat sezgilari motor sezgilari, goho kines-tetik sezgilar deb nomlanib, ularga og`irlikni, qarshihkni, organlar harakatini bilish sezgilari kiradi. Ularning organlari — gavda muskullari, paylar, bo`g`imlardan iboratdir. Organlarning tarkibida sezuvchi nervlarning chekka tarmoqlari mavjud bo`lib, ularning ta`sirida harakat va statik sezgilar vujudga keladi.

Muskul-harakat sezgilarining fizik sababi muskulfarga ta`sir etuvchi narsalarning mexanik tazyiqi va gavda harakatlaridir.

Statik sezgilar gavdaning fazodagi holatini sezish va muvozanat saqlash sezgilaridir.

Gavdaning fazodagi holatini bilish va muvozanat saqlash sezgisi uchun ichki quloqdagi vestibular apparat retseptor vazifasini bajaradi. Vestibular apparat quloq dahlizi va yarimdoira kanallardan tashkil topgan bo`ladi. Sezuvchi nerv tarmoqlari esa gavdaning fazodagi harakatini va holatini boshqaradi. Gavda muvozanatini saqlashda otolitlar alohida ahamiyat kasb etib, ular endolimfada suzib yuradigan mayda ohaktosh kristallaridan tashkil topgandir.

Odatda, organizm avtomatik ravishda refleks yo`li bilan muvozanat saqlaydi.

Organik sezgilar

Organik sezgilarning retseptorlari ichki organlarda: qizilo`ngach, me`da, ichak, qon tomirlari, o`pka va shu kabilarda joylashgan bo`ladi.

Ichki organlardagi jarayonlar organik sezgi retseptorlarining qo`zg`atuvchilaridirlar. Ular quyidagilardan iboratdir:

1. 
   og`riq sezgilari;
   
2. 
   xush tuyg`ular;
   
3. 
   noxush tuyg`ular.