Ijtimoiy-iqtisodiy fakultet iqtisodiyot va servis kafedrasi iqtisodiyot nazariyasi

1.2. Agrar sohadagi islohotlarning huquqiy asoslarini yaratilishi

Ijtimoiy yo’naltirilgan barqaror, erkin bozor itisodiyotiga, kuchli demokratik huquqiy davlatni barpo etish maqsadida respublikaning barcha sohalarida, jumladan, qishloq xo’jaligida o’lkan huquqiy, tashkiliy, iqtisodiy hamda ijtimoiy islohotlar davlat rahbarligida boqsichma-bosqich amalga oshirilmoqda. Dastavval, qishloq xo’jaligida erkin bozor iqtisodiyoti munosabatlarini mustahkam barpo etilishini, yuritilishini ta’minlash qobiliyatiga ega bo’lgan huquqiy asosi yaratilib, rivojlantirilmoqda. Respublikamizda birinchi marta yer kodeksi 1927 yilda qabul qilingan. 1929 yilda esa mazkur kodeks o’rniga yer-suv kodeksi qabul qilinib, bu hujjat 1970 yilning 25 sentyabrigacha –yangi yer kodeksi qabul qilingunga qadar amalda bo’ldi. Respublikamizda yerdan oqilona foydalanishni ta’minlash, yerga doir huquqiy munosabatlarni takomillashtirish maqsadida Oliy majlis tamonidan 1998 yil 30 aprelda O’zbekiston Respublikasining yer kodeksi tasdiqlandi.⁶

Mazkur kodeks 91 moddani o’z ichiga oluvchi 14 bobdan iborat. Yer kodeksi va yer to’g’risidagi qonun hujjatlarining asosiy vazifalari hozirgi va kelajak avlodlarning manfaatlarini ko’zlab, yerdan oqilona foydalanish va uni muhofaza qilishni, tuproqni unimdorligini tiklash va oshirish, tabiiy muhitni asrash va yaxshilashni, xo’jalik yuritishning barcha shakllarini teng huquqlilik asosida rivojlantirish uchun sharoit yaratishni, yuridik va jismoniy shaxslarning yer uchastkalariga bo’lgan huquqlarini himoya qilishni ta’minlash maqsadida yer munosabatlarini tartibga solishdan, shuningdek, bu sohada qonuniylikni mustahkamlashdan iborat. yerga e’tibor, undan oqilona foydalanish borasida sayi harakatlar mustaqilligimiz qo’lga kiritilgandan so’ng yanada oshdi. Bunga respublika Oliy Majlisi va Senati tomonidan qabul qilingan qonunlar, Prezidentning Farmonlari hamda Vazirlar Mahkamasining qarorlari yaqqol dalil bo’ladi.

O’zbekiston Respublikasining:

- “Konstitutsiyasi”;

- “Mulk to’g’risida”gi;

- “Ijara to’g’risida”gi;

-“Davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish to’g’risida”gi;

-“Investitsiyalar to’g’risida”gi;

-“Chet el investitsiyalari to’g’risida”gi;

-“Aholini ish bilan ta’minlash to’g’risida”gi;

-“Mehnat kodeksi”;

-“Er kodeksi”;

-“Suv va suvdan foydalanish to’g’risida”gi;

-“Tadbirkorlik to’g’risida”gi;

-“qishloq xo’jalik kooperativlari (shirkatlar) to’g’risida”gi;

-“Fermer xo’jaligi to’g’risida”gi; yangi tahrirda:

-“qishloq xo’jalik korxonalarini sanatsiya qilish to’g’risida”gi qonunlari, Vazirlar Mahkamasining “2015-2017 yillarda fermer xo’jaliklarini jadal rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi, "qishloq xo’jalik mahsulotlari kontraktatsiya shartnomalarini tuzish va bajarish to’g’risidagi Nizomni tasdiqlash to’g’risida»gi qarorlari, O’zbekiston Respublikasi Prezidentining «Iqtisodiy islohotlarni yanada chuqurlashtirish, xususiy mulk manfaatlarini himoya qilish va tadbirkorlikni rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida»gi, «Mikrofirmalar va kichik korxonalarni rivojlantirishni rag’batlantirish borasidagi qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida»gi Farmonlari va boshqalar, sohani isloh qilishning huquqiy asosini yaratadi.

YAratilgan huquqiy asos negizida qishloq xo’jaligida amalga oshirilishi zarur bo’lgan tashkiliy, iqtisodiy hamda ijtimoiy islohotlarning mohiyati nihoyatda muhim quyidagi holatlarni shakllantirishga qaratilgandir:

-Qishloq xo’jaligini erkin bozor iqtisodiyoti talablari asosida boshqarishni barpo etish, takomillashtirish;

-mulkchilikning turli xildagi shakllarini barpo etib, samaralisini rivojlantirish;

-qishloqda bozor mulkiy munosabatlarini barpo etish, rivojlantirish va erkinlashtirish;

-tarmoqda turlicha mulkchilikka asoslangan sub’ektlarni barpo etish, ularga erkin faoliyat ko’rsatish uchun zarur sharoitlar yaratish;

-qishloqda mulkdorlar sinfini yaratish, ularning mulkiy ongini yuksaltirish;

-barcha turdagi iqtisodiy munosabatlarni chuqurlashtirish va erkinlashtirish;

-aholining daromadining o’sishini ta’minlash;

-qishloq xo’jaligini barqaror rivojlantirish;

-tarmoqda qishloq xo’jalik mahsulotlarini ishlab chiqarishda tarkibiy o’zgarishini ta’minlash;

-aholini, qayta ishlash sanoatini qishloq xo’jalik mahsulotlari bilan ta’minlashni yuksaltirish, rag’batlantirish;

-aholini ijtimoiy jihatdan ta’minlanganligini yaxshilash va boshqalar;

-o’tish davrida ularni ta’minlash masqadida qishloq xo’jaligida yer, suv, mulk, tashkiliy-tarkibiy, moliya-kredit, soliq, narx, investitsiya hamda innovatsiya va bosha islohotlar o’zaro bog’liq holda amalga oshirilmoqda.

Er, suv resurslariga egalik qilishning huquiy asosi O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 55-moddasida «Yer... suv... umummilliy boylikdir, ulardan oqilana foydalanish zarur va ular davlat muhofazasidadir» - deb ta’kidlangan. Respublikaning jami yer maydoniga umummilliy boylik, davlat mulki sifatida egalik qilish huquiq O’zbekiston Oliy Majlis zimmasiga yuklatilgan. Oliy Majlis o’z vakolatidagi yer munosabatlarining ayrim masalalarini xalq deputatlari qishloq, shahar, poselka, tuman hamda viloyat kengashlari va ularning ijroiya qo’mitalari zimmasiga yuklangan. Ular yer kodeksi va bosha qonunlarga asoslangan holda yerlardan oqilona samarali foydalanishni ta’minlash maqsadida foydalanuvchilarga ma’lum muddatga haq to’lash evaziga foydalanish uchun bermoqdalar, cheklangan miqdordagi yerlarni kim oshdi savdosida sotmoqdalar. Demak, ular yer islohotini amalga oshirishga ma’suldorlar. Islohot natijasida respublikada yashayotgan fuqarolarga umrbod foydalanish uchun 650 ming gektarga yaqin yer berildi. SHuning bilan birgalikda 2015 yilning 1 iyuliga 121,6 mingta fermer xo’jaliklariga 3666,4 ming gektar yer uzoq muddatga (30 yildan 50 yilgacha) foydalanish uchun ijaraga berildi. Ular yerdan foydalanayotganliklari uchun yer solig’ini to’laydilar. Shu davrda cheklangan miqdordagi yer bino-inshootlari bilan birgalikda xususiy mulk sifatida sotilgan. Demak, yer islohoti: uzoq muddatga ijaraga, umrbod foydalanishga berish hamda sotish orqali amalga oshirilmoqda.⁷ Shuning bilan birgalikda tarmoqda mulk va unga asoslangan korxonalarni isloh qilishni amalga oshirib kelmoqda. Markazdan rejali boshqarilgan iqtisodiyot davrida qishloq

xo’jaligida a) davlat mulki; b) kolxoz- kooperativ mulki; v) shaxsiy mulk shakllari mavjud bo’lgan. Ular tarmoqdagi jami mulkning 99,9 foizini tashkil etgan.

Mulkchilikning bu turlariga egalik qilish, ulardan foydalanish bilan bog’liq munosabatlar erkin bozor munosabatlariga mos kelmaganligi uchun hozirgi davrda respublika qishloq xo’jaligida; - davlat mulki unga asoslangan davlat korxonalari:

-jamoa mulki (paychilik mulkiga asoslangan shirkat xo’jaliklari):

-xususiy, shaxsiy mulk (ularga asoslangan fermer va dehqon xo’jaliklari);

-aralash mulk (unga asoslangan qo’shma korxonalar) shakllangan. Hozirgi davrda nodavlat mulkining salmog’i oshib bormoqda. SHuning bilan birgalikda, ularning qishloq xo’jalik yalpi mahsulotidagi salmog’i o’zgarmoqda. Jumladan, 2015 yilning boshiga kelib qishloq xo’jaligi yalpi mahsulotining 20,4 foizini fermer xo’jaliklari, 66 foiziga yaqinini dehqon(tomorqa) xo’jaliklarida ishlab chiqarmodalar.

Respublikada qishloq xo’jalik tarmog’ini boshqarilishini samarali bo’lishligini ta’minlash maqsadida uyidagi tashkiliy islohotlar amalga oshirildi. Mustaqillikning dastlabki yillarida mamlakat qishloq xo’jaligini hamda u bilan bog’liq bo’lgan tarmoqlarni boshqarish bilan:

- O’zbekiston qishloq xo’jaligi vazirligi;

- O’rmon xo’jaligi vazirligi;

-Meva sabzavot uzum sanoati aksiyadorlik jamiyati;

-Davlat suv xo’jaligi qurilishi qo’mitasi;

-Davlat yer resurslari qo’mitasi;

- O’z go’shtsanoati aksiyadorlik jamiyati va boshqa tashkilotlar shug’ullanganlar. Bular boshqarishni bozor iqtisodi talablari asosida samarali boshqarilishini ta’minlay olmadilar. SHuning uchun ham ularning faoliyatini uyg’unlashtirish natijasida boshqarilishi qulay bo’lgan ixcham vazirliklar, kompaniyalar hamda davlat qo’mitalari shakllantirildi. Hozirgi davrda O’zbekiston qishloq va suv xo’jaligi vazirligi, Respublika dehqon va fermer xo’jaliklari uyushmasi, Uzmevasabzavotuzum xolding kompaniyasi, Uzishlomashlizing kompaniyasi, uzdonmahsulot aksiyadorlik kompaniyasi, Uzagromashservis kompaniyasi va boshqa tashkilotlar faoliyat ko’rsatmoqdalar. Ularni kelajakda yanada takomillashtirish talab etiladi.

Tashkiliy islohotlar bilan birgalikda tarkibiy o’zgartirishlar ham amalga oshirilmoqda. Respublikada paxta yakkaxonligining salbiy oqibatlariga barham berish maqsadida paxta ekiladigan maydon qisartirilib, o’rniga asosan g’alla ekila boshlandi.

Shuning natijasida g’alla ishlab chiqarish miqdori 2015 yilda 6 mln. tonnaga yetkazildi. g’alla mustaqilligi siyosatining amalga oshirilishi respublika aholisini don mahsulotlariga bo’lgan talabini to’li qondirdi.

Qishloq xo’jalik sub’ektlarining faoliyatlarini rivojlantirish, uning samaradorligini yuksaltirish maqsadida tarmoqda moliya, kredit, soli va baholar islohoti amalga oshirilmoqda. Mustaillikkacha qishloq xo’jalik korxonalari asosan davlat byudjetidan ajratilayotgan mablag’ hisobidan moliyalashtirilgan. Ular yetishtirgan barcha mahsulotlarni davlat tomonidan markazdan o’rnatilgan xarid narxlarda asosan davlatning vakil tashkilotlari tomonidan sotib olingan. Bunda ularga o’z mahsulotlarini sotishda mustaqillik, ya’ni erkinlik berilmagan. Usha yillarda xo’jaliklarga turli xildagi kreditlarni belgilangan tartibda davlat banki bergan. Sababi boshqa banklar bo’lmagan. Qishloq xo’jalik korxonalari 8 ta xildagi soliqlarni belgilangan stavkalarda to’lab kelganlar. Tarmoqda erkin bozor munosabatlarini shakllantirish jarayonida nodavlat mulkchiligiga asoslangan sub’ektlarni moliyalashtirish tartibi tubdan o’zgardi.

Ularning faoliyatini moliyalashtirish asosan o’zlarining mablag’lari evaziga amalga oishrilmoqda. Uning manbasi bo’lib mahsulot yetishtirib sotish, xizmat ko’rsatish natijasida olayotgan pul daromadlari, asosiy vositalarning eskirishi oqibatida shakllanayotgan amortizatsiya fondi, ishlab chiqarish vositalarini sotishdan olinayotgan pul tushumlari hamda ularning foydalari hisoblanadi. 2014 yildan boshlab, davlat buyurtmalari miqdoridagi paxta hamda g’allani ishlab chiqarish uchun zarur bo’lgan mablag’lar davlat tijorat banklari tomonidan beriladigan imtiyozli kreditlar evaziga qoplanmoqda. SHu manbalardagi mablag’lar yetishmagan hollarda qishloq xo’jalik korxonalari davlat, tijorat banklarining, xorij davlatlarining nodavlat korxona, tashkilotlarning, xomiylarning va boshqalarning vaqtincha bo’sh bo’lgan mablag’larini jalb etmoqdalar.

Hozirgi davrda qishloq xo’jalik korxonalarining faoliyatini rivojlantirish uchun aksariyat hollarda o’zlarining mablag’lari yetishmasdan qolmoqda. CHet eldan qishloq xo’jaligiga jalb etilayotgan investitsiyalar jami investitsiyalarning 6,5 foizidan oshayotgani yo’q. SHuning bilan birgalikda moliya-kredit institutlaridan berilayotgan mablag’ talabni qondiradigan darajada emas. CHunki qishloq xo’jalik sub’ektlarining iqtisodiy holati moliya-kredit institutlari tomonidan qo’llaydigan shirkatlarni to’liq qondira olmaydi.

Qishloq xo’jaligida irrigatsiya-melioratsiya ishlarini, ekologik tadbirlarni amalga oshirishga ma’lum miqdordagi mablag’ davlat byudjetidan ajratilmoqda. Lekin bu mablag’lar ta’kidlangan ishlarni to’liq amalga oshirilishini ta’minlay olmaydi. SHuning uchun kelajakda qishloq xo’jalikdagi moliya-kredit islohotlarini yanada kengaytirib, chuqurlashtirish maqsadga muvofiqdir.

Qishloq xo’jalik korxonalari tomonidan yetishtirilayotgan paxta xom ashyosining hamda g’allaning 50 foiziga davlat buyurtmalari mavjud. Ularni davlat tomonidan belgilangan harid narxlarda, qolgan qismini, shuningdek, boshqa mahsulotlarni erkin, kelishilgan narxlarda xohlagan miqdorda erkin sotish imkoniyatiga egalar. Bu jarayon qishloq xo’jalik mahsulotlarining ma’lum darajada erkinlashganligidan dalolat beradi. Lekin davlat xarid narxlari ichki va jahon bozoridagi narxlardan past. Ammo qishloq xo’jalik sub’ektlari tomonidan sotib olinayotgan sanoat korxonalarining mahsulotlarining erkin narxlari yil sayin yuqori sur’atlarda oshib bormoqda. Oqibatda qishloq xo’jalik mahsulotlarining narxi bilan sotib olinayotgan sanoat mahsulotlarining narxlari o’rtasida nomutanosiblik mavjud.

Shuning natijasida qishloq xo’jaligi korxonalari tomonidan yaratilayotgan sof foydaning talaygina qismi sanoat korxonalarning ixtiyoriga o’tib ketmoqda. Bu masalani ijobiy hal etish uchun davlat tomonidan maqsadli dasturlarni ishlab chiqish talab etiladi. Ular barcha qatnashchilarning o’zaro manfaatlarini e’tiborga olgan bo’lishi lozim.

Agrar tarmoqda amalga oshirilayotgan islohotlar tarmoq hamda mamlakat iqtisodiyotining rivojlanishiga katta hissa ko’shmoqda. Bu haqda respublika Prezidenti Sh. Mirziyayev Oliy Majlisining qonunchilik palatasi va Senatning qo’shma Majlisidagi ma’ruzasida quyidagi fikrlarini bildirganlar. «Avvalambor, iqtisodiyotning barqaror o’sishi ta’minlandi, makroiqtisodiy va moliyaviy barqarorlik mustahkamlandi... qishloq xo’jaligi mahsulotlari ishlab chiqarish hajmi o’tgan yili 10,1 foizga oshdi... qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishini tashkil etish tizimi tubdan o’zgarmoqda, fermerlik kishloqda xo’jalik yuritishning eng istiqbolli va samarali shakli sifatida yetakchi o’rinni egallamoqda»¹,- deb yakun yasagan. Lekin, erishilgan natijalar hozirgi o’sib borayotgan talabni to’liq qondira olmaydi. SHuning uchun ham agrar tarmoqda amalga oshirilayotgan «bozor islohotlarini chuqurlashtirish va iqtisodiyotni yanada erkinlashtirish»² asosiy ustuvor vazifa ekanligini Prezident tomonidan belgilangan. Eng asosiy ustuvor vazifa mamlakatni modernizatsiya qilish va aholiga munosib turmush sharoitini yaratib berishdir. Uni hal etish maqsadida qishloq xo’jaligini modernizatsiya etish natijasida tarmoqni yanada yuqori sur’atlar bilan rivojlantirishni ta’minlash zarur. Buning uchun qishloq xo’jaligidagi xususiy tarmoqni ustuvor darajada o’sishini ta’minlashga erishish lozim. Buning bilan birgalikda «... kichik biznes va fermerlikni rivojlantirish borasidagi ishlarni chuqurlashtirish va ko’lamini kengaytirish»³agrar islohotining ustuvor yo’nalishi deb belgilangan. Ularni ijobiy hal etilishini ta’minlashga qaratilgan aniq chora tadbirlar hambelgilangan. Jumladan, avval ta’kidlangan Vazirlar Mahkamasining 607-sonli qarorida 2005-2007 yillarda uch yil davomida rentabelligi past bo’lgan 1100ta shirkat xo’jaliklari negizida fermer xo’jaliklarini to’g’ri tashkil etishga katta e’tibor berish zarur. Buning uchun bo’lajak fermer xo’jaliklarining rahbarlarini to’g’ri tanlash hamda ular talab etgan yer uchastkalarini belgilangan muddatlarda ajratib berish masalalarini oshkoralikda, adolatli tarzda va qat’iy tanlov, tender asosida o’tkazilishini ta’minlashga erishish lozim. «Bunda mahalliychilik, urug’-aymoqchilik va poraxo’rlik hollariga keskin barhamberish lozim»²,- deb alohida ta’kidlagan Respublika Prezidenti Sh. Mirziyayev. Fermerlikni ustuvor sur’atlarda rivojlantirish uchun quyidagi masalalarga alohida e’tibor berish:

-davlat tuzilmalarining qishloqda tadbirkorlik, kichik biznes sub’ekti hisoblangan fermerlik faoliyatiga aralashuvini yanada cheklash;

-fermerlarni tander asosida tanlovini o’tkazish, ularga yer ajratish ishlarini oshkoralikda, barcha qonunlar talabi asosida adolatli tarzda amalga oshirish, tender komissiyasining a’zoligiga yetuk, tajribali, bilimdon, halol ma’naviyatli rahbar, mutaxassislarni jalb etish, uning faoliyatini to’liq kompyuterlashtirish;

-fermerlarga uzoq muddatga foydalanish uchun ajratib berilayotgan yerlarning sifatini yaxshilab, unumdorligini yuksalishini ta’minlashga qaratilgan tadbirlarni o’z vaqtida sifatli amalga oshirilishini ta’minlaydigan miqdorda mablag’larni davlat byudjetidan ajratish imkoniyatlarini yaratib berish;

-ayrim qishloq xo’jalik mahsulotlariga belgilanayotgan davlat buyurtmasini rivojlangan davlatlarda qo’llanilayotgan o’zaro manfaatli davlat dasturlari bilan almashtirish;

-fermerlik faoliyatini moliyalashtirish, kreditlashtirish ishlarini soddalashtirish, shartlarining yukini yumshatish, muddatlarini va stavkalarini o’zaro manfaatli bo’lishini ta’minlash;⁸

-fermerlik faoliyatida zarur bo’lgan ishlab chiqarish vositalarini erkin sotib olish va o’z mahsulotlarini mustaqil sotish uchun bozorlarga chiqish (naqd pullarini o’z vaqtida olish) imkoniyatlarini kengaytirish;

-fermerlarga barcha turdagi xizmatlarni ko’rsatadigan sub’ektlarni tashkil etish bozor infratuzilmasini shakllantirishni, ularni moddiy resurslar va texnikalar, kadrlar bilan ta’minlash bilan bog’liq bo’lgan jarayonlarni jadallashtirish;

-fermer xo’jaliklari to’layotgan soliq va to’lovlar mazmunini, tartibini hamda stavkalarini qayta ko’rib chiqish;

-fermer xo’jaliklariga chet el investitsiyalarini jalb etish masalalariga ko’maklashish va boshqalar maqsadga muvoffikdir.Biz bugun mamlakatimizni isloh qilish va yangilash maqsadida oldimizga qo’yayotgan va o’z tadbig’ini kutayotgan eng muhim ustuvor vazifalar asosan mana shulardan iboratdir.

Respublikamizda mustaqillikning daslabki kunlaridan makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash eng muhim vazifalardan biri bo’lib kelmoqda. Qishloq xo’jaligida amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlar natijasida fermer xo’jaliklari boshqa yirik mulk shakllariga nisbatan bir qator ustunliklarga ega ekani ma’lum bo’ldi. Fermer xo’jaliklari qishloq xo’jaligida faoliyat yuritayotgan xech qaysi boshqa xo’jalik yuritish shakllariga o’xshamagan, qishloq xo’jaligi maxsulotlarini ishlab chiqarishga ixtisoslashgan o’ziga xos xo’jalik bo’lib, ular maxsulot yetishtirish uni sotish, moddiy va mehnat resurslari hamda olingan daromaddan erkin foydalanish xuquqiga ega xo’jalik yuritish sub’ektlari hisoblanadi. Xukumatimiz tomonidan fermer xo’jaliklarini suv bilan ta’minlash va suvdan oqilona foydalanish uchun bir qancha qonun va qarorlar qabul qilingan.

O’zbekiston Respublikasining 1992 yilda qabul qilingan Konstitutsiyasi tabiatdan foydalanish va atrof-muhitni muhofaza qilish bo’yicha huquq, majburiyat va tartibni belgilovchi asosiy qonun hujjati hisoblanadi. Suv va tabiatni muhofaza qilish munosabatlari mustaqillikka erishilgandan so’ng qabul qilingan qonunlar majmui orqali tartibga solinmoqda.

Ayni paytda mamlakatning tabiatni muhofaza qilish qonunchiligi quyidagi asosiy sohalardagi munosabatlarni tartibga soladi: atrof-muhit va uning asosiy tarkibiy qismlarini muhofaza qilish; ekotizimlarni himoya qilish va tabiiy resurslardan foydalanishni boshqarish; atrof-muhitga ko’rsatilgan ta’sirni baholash va ekologik ekspertiza; atrof-muhitga yetkazilgan zararni qoplashni tartibga solish (jumladan iqtisodiy hamda ma’muriy jihatlar); tabiiy resurslar mulk huquqini tartibga solish.

Tabiatni muhofaza qilish to’g’risida”gi qonun (1992) tabiatni muhofaza qilish munosabatlarini tartibga soluvchi va tabiiy resurslarni asrab-avaylash va monitoringi, ekotizimlarni himoya qilishning huquqiy, iqtisodiy va tashkiliy asoslarini, fuqarolarning qulay atrof-muhitda yashash huquqini kafolatlovchi asosiy qonuniy hujjat hisoblanadi.

So’nggi yillarda va tegishli qonunchilik bazasini kuchaytirish va rivojlantirish maqsadida tabiiy resurslarni asrash, foydalanish va boshqarish bilan bog’liq qonunlar ishlab chiqilib, qabul qilindi. Bu hujjatlarda atrof-muhitning himoyaga muhtoj tarkibiy qismlariga alohida e’tibor qaratilgan. Tabiatni muhofaza qilishga oid qonunini buzganlik uchun Jinoiy, Ma’muriy, Fuqarolik, Mehnat kodekslarida tegishli javobgarlik ko’zda tutilgan. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan 1993 yil 6 mayda imzolangan “Suv va suvdan foydalanish to’g’risida”gi qonun eng muhim huquqiy hujjat hisoblanadi. Keyinchalik ushbu qonunga ayrim o’zgartirish va qo’shimchalar kiritildi. Qonunning 3-moddasida suv resurslari davlat mulki hisoblanishi, uning himoyasida ekani va ulardan oqilona foydalanish lozimligi ko’zda tutilgan. 49-moddada suv omborlari, davlatlararo kanallar, inshoatlar va yer osti suvlarini olish qurilmalari uchun ajratilgan yerlar mulkchilik va foydalanish shaklidan qat’iy nazar davlat mulki hisoblanishi, xo’jalik ichidagi inshoatlar esa o’z majburiyat va huquqlarini zimmasiga olgan shirkatlar va suvdan foydalanuvchilar uyushmalari mulki ekani qayd etilgan.

“Suv va suvdan foydalanish to’g’risida”gi qonunning vazifasi suvdan foydalanish, suvdan aholi va xalq xo’jaligi ehtiyojlari uchun oqilona foydalanishni tartibga solish, suvlarni ifloslanishi va qurishidan himoya qilish, suvlarga zararli ta’sir o’tkazilganida ogohlantirish va uni bartaraf etish, suv ob’ektlarining ahvolini yaxshilash shuningdek, korxonalar, muassasalar, tashkilotlar, fermer va dehqon xo’jaliklari, fuqarolarning suvga oid munosabatlardagi huquqlarini himoya qilish hisoblanadi.

Qishloq xo’jaligida mulk shakllarining samarali faoliyat ko’rsatishlari uchun 259 mini-banklar (2014 yilda 146 ta), 398 muqobil MTP (208), 170 ta mineral o’g’itlar tarqatidigan punktlar (206 ta), 285 YOMM tarqatadigan punktlar (215ta), 112 ta zooveterinariya xizmatlari ko’rsatadigan punktlar (85 ta), 86 ta informatsion-konsalting xizmatlari ko’rsatadigan tarmoqlar (38ta), 11 ta qishloq xo’jaligi mahsulotlarini tayyorlash va realizatsiya qilish tarmoqlari (46ta), 1032,2 ming ga ekin maydonlariga xizmat ko’rsatayotgan 366 ta suvdan foydalanuvchilar asotsatsiyalari (156ta) tashkil etildi. Biroq fermer xo’jaliklari tomonidan suv bilan ta’minlash xizmatlariga o’z vaqtida to’lovlarni amalga oshirish ishlari sust bajarilmoqda. Bu esa SFA faoliyatiga salbiy ta’sir ko’rsatmoqda. Masalan,2005 yilning 1 choragi uchun ko’rsatilgan xizmatlarning bor yo’g’i 19,2% iga o’z vaqtida pul to’langan xolos. 1 aprel holatiga ko’ra 73,8 mingta fermer xo’jaliklari o’z ixtiyorlari bilan 884 ta SFU larini tashkil etdilar va shartnoma asosida suvga haq to’lash ishlarini amalga oshirib kelmoqdalar.

Institutsional tub o’zgarishlarni qo’llab-quvvatlash, fermer xo’jaliklari uyushmalarini rivojlantirish, qishloq xo’jalik mahsulotlari ishlab chiqaruvchilarining huquqi va iqtisodiy mustaqilligini kengaytirish maqsadida Vazirlar Mahkamasi 2002 yil 1 avgustda “2003-2007 yillar davrida Qoraqalpog’iston Respublikasida qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishi barqaror rivojlantirilishini ta’minlashga doir qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida”gi 276-qarorni qabul qildi. Hukumat maxsus komissiyasi 2004 yilning noyabrida mavjud huquqiy tizimda cheklovlarning oldini olish maqsadida manfaatdor tomonlar bilan birgalikda SFUlarni rivojlantirishga taalluqli quyidagi qarorlarni ishlab chiqdi va tasdiqladi: suvdan foydalanuvchilar uyushmasi bo’yicha maxsus qonun qabul qilish, tegishli qonunlar va qonun osti hujjatlariga zarur tuzatishlar kiritish to’g’risida (bunda ayni paytda suvdan foydalanuvchilar maqomi va vazifalarining huquqiy asoslari yetarlicha ishlab chiqilmagani qayd etildi); sug’oriladigan yerlarda suv resurslaridan oqilona foydalanishni rejalashtirish va boshqarishda suvdan foydalanuvchilar uyushmasi rolini kuchaytirish to’g’risida; bir gektar yerga beriladigan suv miqdorini kamaytirish uchun eng samarali irrigatsiya texnologiyasidan foydalanish orqali suvdan foydalanuvchilar uyushmasini suv resurslaridan oqilona foydalanganlik uchun rag’batlantirish to’g’risida; zamonaviy irrigatsiya texnologiyalarini joriy etish uchun maxsus dastur va fermer xo’jaliklarini moliyalashga oid masalalar ma’lumotnomasini ishlab chiqish to’g’risida; suvdan foydalanuvchilar uyushmasiga fermerlar tomonidan foydalaniladigan suvni aniq o’lchash va hisobga olish uchun suv hisoblagich priborlarini joriy etishda ko’maklashish to’g’risida. Quyidagi masalalarga ham alohida e’tibor berilmoqda: har bir fermerning uyushmani tuzishdagi ishtirokini kuchaytirish (“oxiriga yetkazish” usulida), fermerlarga tizimning ishlashi va uni boshqarishga doir qarorlar qabul qilishda ularning fikri inobatga olinishi ham bunga ta’sir ko’rsata olishi kafolatini berish uchun barcha sharoitlarni hisobga olgan holda suvdan foydalanuvchilar uyushmasini tashkil etishni davom ettirish.