Ijtimoiy-iqtisodiy fakultet iqtisodiyot va servis kafedrasi iqtisodiyot nazariyasi

1.2.Agrobiznes faoliyati tahlili

Qishloq xo’jaligi xalq xo’jaligining muhim bo’g’inidir. Unda insoniyat hayoti uchun eng zarur bo’lgan oziq-ovqat mahsulotlari va sanoat tarmoqlkari ham uchun xom-ashyo ishlab chiqariladi. Respublikamiz prezidenti Sh. Mirziyayevta’kidlab o’tganidek “Respublika sanoatining ko’pgina tarmoqlarini, jumladan paxta tozalash, to’qimachilik, kimyo sanoatini, qishloq xo’jaligini mashinasozlikni va boshqalarni… rivojlantirish istiqbolari, ularning murakkab o’tish davridagi iqtisodiy ahvoli bevosita qishloq xo’jalilgiga bog’liqdir”. Demak, aholi uchun zarur bo’lgan tovarlar bozorni to’ldirish uchun qishloq xo’jaligi tarmoqlarini rivojlantirish darkor. Boshqa sohalar kabi qishloq xo’jaligida ham takror ishlab chiqarish jarayonida kishilar o;rtasida muayyan iqtisodiy aloqa va munosabatlari sodir bo’ladi. U munosabatlar agrar munosabatlar deyiladi. Qishloq xo’jaligida ishlab chiqarish ko’p jihatdan yer bilan bog’liq , shuning uchun ham yerga egalik qilish, tasarruf etish va undan foydaklnaihs bilan bog’liq bo’lgan munosabatlar agrar munosabatlar deyoiladi. Yer rentasi orqali yerga mulkchilik huquqi ro’yobga chiqariladi. O’zbekistonda “Yer – Davlat mulki – umummmiliy boylik” bo’lganligi sababli yerga bo’lgan mulkchilik yerga egalik qilish va yerdan foydalanish masallari alohida ajratib tahlil qilinadi.

Yerga egalik jismoniy va huquqiy shaxslarning ma’lum yer uchastkasida tarixan tarkib topgan asoslardagi yoki qonun hujatlarida belgilangan tartibda egalik qilishni tan olishini bildiradi. Yerga egalik deganda avvalo yerga bo’lgan mulkchilik huquqi tsuhsuniladi. Yerga egalikni bilgan mulkdor amalgam oshiradi.

 O’zbekiston respublikasinming yer kodeksida ta’kidlanganidek: “ Yer uchastkalari yuridik va jismoniy shaxslarga doimiy va muddatli egalik qilish ham ulardan foydalanish uchun berilishi mumkin”.

Yerdan foydalanish huquqi – bu o’rnatilgan urf-odatlar yoki qonuniy tarkibda foydalanishni bildiradi. Yerdan foydalanuvchi yer egasi o’lishi shart emas.

Real xo’jalik hayotida yerga egalik qilish va foydalanishni ko’pincha har xil jismoniy va huquqiy shaxslar bajaradilar. Agrar munosabatlarning asosini renta munoisanbatlarini tashkil qiladi. Renta munosabatlari qishloq xo’jaligida yer mulki bo’lsa , mulk agais yerdan foydalangaklik uchun undan foydalanuvchilardan to’lov olinadi. Bu to’lovlarning manbai qishloq xo’jaligida yaratilgan qo’shimcha mahsulotdir. Ya’ni yer egasi bo’lganligi uchun yaratilgan qo’shimcha mahsulotning bir qismini o’zlashtirib oladi. Bu yerda yer davlatnikimi , xususiymi buning ahamiyati yo’q. Davlat uni yer solig’I sifatida oladi. Xususiy yer egalari esa yerdan foydalanganliklari uchun to’lov sifatida oladi. Shuning uchun yer rentasi yer egaligini iqtisdoiy jihatdan amalgam oshirish (realizatsiya) qilishning shaklidir. Yer tantanasining bir qancha tarixiy ko’rinishlari mavjud. Masalan: uch shakldagi : barshchina (ishlab chiqarish), obrok (natural soliq) va pul solig’I shakllarda feudal rentalarda kapitalistik va sotsialistik yer rentalari va nihoyat hozirgi davrda mavjud bo’lgan yer rentalari hozirgi paytda turli mamlakatlarda mavjud. Rentaning turlari bir qancha xildir.

Absolyut yer rentasi , differnsial (tabaqalashgan) renta №1 va – 2 monopol renta , mutloq renta. Qazilma boyliklar, qurilishlar joylashgan yerlardan olinadigan renta. Bu uchastkalarning unumdorligi va joyl;ashgan joydagi farqlar natijasida vujudga keladigan qo’shimcha daromad (qiymat) ning bir qismi renta shaklini oladi hamda u differensial renta deb ataladi. Qishloq xo’jaligida eng muhim ishlab chiqarish vositasi yerning miqdori va sifatini tabiatning o’zi cheklab qo’ygan, uni inson ko’paytirishga qodir emas. Shuning uchun qishloq xo’jalik ishlab chiqarishni faqat unumdor yer uchastkalarida to’plash mumkin emas. Agrar ishlab chiqarilgan mahsulot to’lovga qodir talab bilan ta’minlangan bo’lsa , yerning mahsulotligi yoki joylashuvi jihatidan yomon sharoit qishloq xo’jalik tovarlariga narx shakllanishini tartibga soluvchi ijtimoiy normal sharoit hisoblanadi. Natijada o’rtacha yoki yaxshi yerlarda xo’jalik yurituvchi ishlovchilar qo’shimcha mahsulot va binobarin foyda oladilar. Bu foyda qisqa muddatli emas, balki ozmi-ko’pmi doimiy xarakterga ega .Barcha yerlar mustaqil davr ishlab chiqaruvchilar tomonidan egallab olinganligi sababli, bu ishlab chiqaruvchilar yer xo’jalik ob’yekti sifatidagi monopoliya vujudga keladi. Bu hol differensial rentaning vujudga kelishiga shart-sharoit yaratadi. Shunday qilib differensial renta hosil bo’lsihinng tabiiy sharti miqdori cheklangan yerning sifati (unumdorligi) dagi farqlaridir. Uning ijtimoiy-iqtisodiy sababi esa foydalaniladigan yerlarda iqtisodiy jihatdan alohidalashgan tarzda mustaqil xo’jalik yuritishdir. ⁵

Differensional renta o’zining kelib chiqish sharoitlariga qarab differensional renta – 1 va differensional renta – 2 ga bo’linadi. Differensional renta 1 rentaning tabiiy unumdorligi bilan bog’liq bo’lgan, sanoat markazlarioga, bozorlarga va aloqa yo’llariga yaqin joy;lashgan serunum yer uchastkalarida vujudga keladi. Chunki bunday yer uchastkalarida sarf xarajatlar darajasi unumdorligi past , bozorlardan , shaharlardan va markaziy yo’llardan uzoq joylashgan yer uchastkalari mahsulot birligiga to’gri keladidan xarajatga nisbatan ham bo’ladi. Differensional renta bir yuqorida qarab chiqilganidek xo’jaliklar faoliyatiga bog’liq bo’lmagan tabiiy sharitda vujudga keladi. Shuning uchun ham qihsloq xo’jaligi korxonalarida hosil qilingan bu xildagi renta yer davlat mulki bo’lishi sabali uning manfaatlari yo’lida sarf qilish maqsadida markazlashtirilgan davlar fondida (byudjetida) to’plansihi lozim. Bu ho o’rta va yaxshi unumli yerda joylashgan iqtisodiy manffatdorligida putur yetkazmaydi, balki boshqa xo’jaliklar bilan oizmi-ko’pmi iqtisodiy sharoitlar tenglashtirish imkoniyatini beradi. Markazlashtirilgan davlat fondiga o’tgan bu mablag’larni (differensional renta-1) mamlakat oldida turgan vazifalarni amalgam oshirish xususan yangi yaerlarni o’zlashtirish va yer ununmmdorligini oshirish bilan bog’liq bol’gan amalgam oshirish uchun yo’naltirilgan bo’lishu mumkin.

Differensional renta-2 yerdan intensiv foydalanish ya’ni uning iqtisodiy unumdorligini oshirish bilan bog’liq bo’lganligi uchun ham bu xildagi rentaning asosiy qismi xo’jalikning o’zlarida qoldirilishi mantiqan to’g’ri bo’ladi. Uning faqat bir qismi jalb qilisnihi mumkin ., chunki davit ma’lum darajada bu rentaning hosil qilinshida o’z hissasini qo’shadi, ya’ni transport yo’lari ko’rinishiga , irrigatsiya – melioratsiya ishlarini amalga oshirish uchun capital mablag’lar sarflaydi, texnikalar kadrlar, mineral o’g’itlar yetkazib beradi. Shunday qilib , differensional renta1 va differensial renta 2 renta egasi bo’lgandavlat bilan xo’jalik yurituvchi subyektlar o’rtasida taqsimlanadi. Absolyut renta . ko’pgina mamlakatlarda qishloq xo’jaligida yerga xususiy mulkchilik monopoliyasini sharoitida ishlab chiqarishni olib borishga to’g’ri keladi. Bu monopoliya ijaraga beriladigan barcha yer uchastkalarining sifatidan qat’iy nazar , yer egalariga absolyut renta deb atalgan rentani olishga imkon beradi. Absolyut yer rentasining vujudga kelish mexanizmi shundan iboratki, yer egalari yerni ishlovchi ijarachilarga foydalanish uchun ijaraga beradilar va ulardan yerdan foydalanganlik uchun to’lovlar oladilar. Mana shu to’lov absolyut yer rentasi deb nom olgan. Agar yer ijaraga berilganda shu yerda turli xil inshootlar, binolar qurilgan bo’lsa, ularning ijara haqi alohida hisoblanadi.

Renta renta nazariyasiga ko’ra qishloq xo’jaligida rentaning yana bir turi monopol renta ham mavjud bo’ladi. Boshqa yerda uchramaydigan tabiiy sharoit, ba’zan noyob qishloq xo’jalik mahsulotlari (uzumning navlarini, tsitrus ekinlaribni, joy va hokazolarning alohida turlarini) yetishtirish uchun imkoniyat yaratadi. Bunday tomonlar monopol narxlar bilan sotiladi. Bu narxlarning yuqori bo’lgan ko’pincha to’lovga qodir talab darajasi bilan belgilanadi. Natijada monopol narxlar shunday mahsulotlarning individual qiymatidan ancha yuqori bo’lishi mumkin. Bu esa yer egalariga monopol renta olish imkonini beradi. Faqat qishloq xo’jaligida emas , balki undirma sanoatda ham qo’shimcha daromad olinadi. Ma’lumki foydalanish qazilma konlari joylashuvi (va, demak, ishlash uchun qulay) jihatidan ham , konning boyligi jihatidan ham bir-biridan farq qiladi.   Xuddi qishloq xo’jaligidagi singari , o’rta va yaxshi konlardagi korxonalar qo’shimcha foyda oladilar, u ham differensial rentaga aylanadi.   Ijara haqi. Renta munosabatlarini qarab chiqishda rentaning ijara haqidan farqiga e’tiborini qaratish zarur.

Agar ijaraga beriladigan yerga oldin bino , inshoot va shu kabilar qurish bilan bog’liq ravishda kapital qo’yilmalar sarflanmagan bo’lsa, ijara haqi va renta miqdori bir-biriga to’g’ri keladi. Aks holda , ijara haqi yer rentasidan farq qiladi. Ijara haqining quyidagilardan iborat : yerdan foydalanganlik uchun to’lanadigan renta ( r) . Yerga ilgari sarflangan capital uchun foiz ( ch) : yer uchastkasini ijaraga berganga qadar unga qurilgan inshootlar amortizatsiyasini (a) . Buni formulada quyidagicha yozish mumkin: I x = r + ch + a . Ma’lumki bozor iqtisodiyoti sharoitida yer faqat ijara obyekti emas, balki oldi-sotdi obyekti hamdir. Yer ham qishloq xo’jalik mahsuloti yetishtirish va tabiiy qazilma boyliklar qazib olish uchun, har xil ishlab chiqarish va turar joy binolari, inshootlar, yo’llar aeroportlar va hokazolar qurish uchun sotib oladi. Yerning bazasini nima bilan belgilanadi, yer almashuv qiymatiga ega emas. Chunki u inson mehnati mahsuli emas. Shu sabali yer va boshqa tabiat inomlari narxini nazariyachilar irratsional narxlar deb ataydilar. Yer ham irratsional narxga ega . Yer uchastkasining efgasi uni sotishda olingan summani bankka qo’yilganda, foiz tarzida u keltiradigan daromad shu yer uchastkasidan olinadigan rentadan kam bo’lmagan taqdirdagina yerni sotadi. Boshqacha aytganda , yerning narxi kapitallashtirilgan rentadir. Boshqa sharoitlar teng bo’lganda , xuddi shu renta miqdori yer , yer, miqdori yer narxini belgilaydi. Rentaning mohiyatini tushunishdagi asosiy qiyinchilik tadbirkorlar o‘rtasida qayta taqsimlanmaydigan qo‘shimcha sof daromadning vujudga kelishi shart-sharoit va sabablarini ochib berilishi hisoblanadi. Bunday holat vujudga kelishining sabablaridan biri samarali xo‘jalik yuritish uchun yaroqli bo‘lgan yerlarning cheklanganligi va qayta tiklab bo‘lmasligida o‘z ifodasini topadi. Ikkinchi sababi – yerga yoki boshqa tabiiy resursga mulkchilik ob’ekti yoki xo‘jalik yuritish ob’ekti sifatidagi monopoliyaning mavjudligi hisoblanadi. Uchinchi sababi esa, ko‘p mamlakatlarda qishloq xo‘jaligidagi kapital uzviy (organik) tuzilishi, ya’ni doimiy va o‘zgaruvchi kapital o‘rtasidagi nisbatning pastligi hisoblanadi. Yer uchastkalarining unumdorligi va joylashgan joyidagi farqlar natijasida vujudga keladigan qo‘shimcha daromad (qiymat)ning bir qismi renta shaklini oladi hamda u differensial renta deb ataladi. Qishloq xo‘jaligida eng muhim ishlab chiqarish vositasi – yerning miqdori va